Qazaq mektepteri elimizdiń baı faýnasy men florasynan syr shertetin bıologııalyq murajaıǵa qyzyqpaıdy ? Q. Musabekov

ALMATY. Qańtardyń 29-y. QazAqparat /Erlik Erjanuly/ - TMD elderiniń joǵary oqý oryndary arasynda bıologııalyq murajaı qazirgi tańda tek Qazaqstanda ǵana bar. Bıyl onyń irgetasynyń qalanǵanyna 73 jyl tolady.

Almatydaғy Қazaқtyң Әl-Farabı atyndaғy ұlttyқ ýnıversıtetiniң Bıologııalyқ mұrajaıy dırektorynyң orynbasary, bıologııa ғylymynyң kandıdaty Қylyshbaı Mұsabekov biregeı mұrajaı týraly әңgimeleıdi. - ҚazҰÝ-dyң bıologııalyқ mұrajaıynyң tarıhy қaı kezden bastaldy? - 1936 jyly Bıologııa fakýltetiniң Omyrtқaly janýarlar zoologııasy kafedrasy janynan Zoologııalyқ mұrajaı ashylғan bolatyn. Ol birinshiden ? oқý protsesinde jәne stýdentter men oқytýshy-professorlar қaýymynyң ғylymı-zertteý jұmystary үshin paıdalaný, ekinshiden ? Қazaқstan faýnasyn sıpattaıtyn қor құrý maқsatynda ashyldy. Jetisý өңirinde ekspedıtsııada jүrgen KSRO ҒA Zoologııa ınstıtýtynyң professory V. Shnıtnıkov oғan Қazaқstandaғy құstardyң 200-ge jýyқ tұlyptaryn syılady. Қazaқstannyң omyrtқaly janýarlarynyң 400-den astam tұlyptaryn bergen jazýshy M. Zverev pen Қazaқ KSR Ғylym Akademııasynyң bolashaқ korrespondent-mүshesi A.Slýdskıı de mұrajaı қorynyң қalyptasýyna өz үlesin қosty. Onyң damýyna, sondaı-aқ D.Polıakov (botanıka), G.Skopın (jәndikter), N.Glınıanyıdyң (darvınızm) da қosқan үles қomaқty. 1949 jyly zoologııalyқ bұl mұrajaı bıologııalyқ mұrajaı bolyp қaıta құryldy. Onyң құramyna - omyrtқasyz janýarlar zoologııasy, omyrtқaly janýarlar zoologııasy, botanıka jәne darvınızm bөlimderi endi. Bұl mұrajaıdyң ýnıversıtettiң қana emes, kүlli respýblıkanyң ғylymı-zertteý ortalyғyna aınalýyna professor B. Dombrovskıı kөp eңbek siңirdi. Mәselen 1966 jyly Sevastopol bıologııalyқ stantsııasynan mұrajaı үshin kıttiң қaңқasyn satyp alý týraly ұsynys hat keledi. Bronıslav Aleksandrovıch bұl habardy қýana қabyldap, ony alyp қaıtý үshin Sevastopolғa өz қarjysyna ekspedıtsııa ұıymdastyrdy. 1970 jyly mұrajaı meңgerýshisi қyzmetine Қazaқ KSR ҒA Zoologııa ınstıtýtynyң қyzmetkeri E.F. Rodıonov shaқyryldy. Ol bұғan deıin Қazaқ KSR Ғylym akademııasynyң tabıғat mұrajaıyn құrýғa қatysқan bolatyn. Evald Fedorovıch zoologııa mamany ғana emes, sýretshilik pen taksıdermııa tehnologııalaryn meңgergen san қyrly өner ıesi edi. Onyң қolynan shyққan aңdar men құstardyң tұlyptary mұrajaı қoryn ұlғaıtýғa өz septigin tıgizdi. Өz isiniң қas sheberi sanalatyn ol sonymen қatar mұrajaıdyң қazirgi maketin jasaý jөnindegi jobanyң bastamashysy boldy. Onyң janýarlar men өsimdikter әlemi boıynsha jınaқtaғan tereң bilimi, tamasha shyғarmashylyқ talғamy Respýblıka aýmaғynda ғana emes, shet elderde de өte joғary baғaғa ıe bolғan biregeı mұrajaı құrýғa mүmkindik berdi. Қazaқ KSR Joғary bilim mınıstrliginiң 1977 jylғy bұıryғy boıynsha oғan Қazaқtyң Eңbek Қyzyl týy ordendi S. Kırov atyndaғy memlekettik ýnıversıtetiniң ІІІ dәrejeli kөmekshi oқý bөlimi degen құқyқtyқ mәrtebe berildi. Mұrajaı jobasynyң tabysty bolýyna sondaı-aқ, ýnıversıtettiң sol kezdegi rektory Өmirbek Joldasbekov te үlken yқpal etti. - Mұrajaı қazirgi ғımaratқa қashan kөship keldi? - ҚazҰÝ қalashyғynda bıologııalyқ fakýltettiң қazirgi ғımaraty salynғan kezde 1977 jyly bұl mұrajaı da osynda kөshirilgen bolatyn. Alaıda alғashқy kezde tek syrtқy vıtrınalar ғana jұmys jasady. Өıtkeni mұrajaıdyң 1200 sharshy metrlik negizgi zaldaryn bezendirý jұmystary 1980 jyly bastalyp, ol 1984 jyly ғana aıaқtaldy. Oғan sol kezde 4 myңnan astam aң men құstardyң tұlyptary қoıylғan bolatyn. Қorynyң kөptigi men halyққa kөrsetken minsiz қyzmetine baılanysty 1991 jyly қazannyң 18-inde Halyққa bilim berý mınıstriniң №12-2-27/14 bұıryғy boıynsha mұrajaı І dәrejege kөshirildi. Al oқýshylar men kөpshilik қaýymnyң tamashalaýy үshin mұrajaıdyң birinshi zaly 1984 jyldyң mamyrynda ýnıversıtettiң 50 jyldyқ mereıtoıy toılanyp jatқan kezde resmı ashyldy. Sodan beride 125 myңnan astam oқýshylar men oқytýshylar, ғylymı-zertteý mekemeleriniң қyzmetkerleri, tүrli dәrejedegi delegatsııa mүsheleri tamashalady. - Jylyna қansha adam keletinin, olardyң deni negizinen kimder bolatynyna taldaý jasap kөrdiңizder me? - Bizge jylyna 6 myңnan astam oқýshylar men stýdentter keledi. Sondaı-aқ sheteldik delegatsııalar da jıi қonaғymyz bolyp қaıtady. Olarғa ekskýrsııany Ryshan Shyңғysova, Mәrzııa Alpysbaeva sııaқty tәjirıbeli jetekshi mamandarymyz қazaқ jәne orys tilderinde jүrgizedi. Saýalyңyzғa oraı, osy arada Қalalyқ bilim departamentine құlaққaғys retinde myna bir jaıtty aıta ketken jөn shyғar. 2008-2009 oқý jyly bastalғan kezde biz 100-den asa mektepke құlaқtandyrý jasadyқ. Bizge keletinderdiң 80 paıyzy orys tildi mektep balalary. Olar ұıymdasқan tүrde jeke týrıstik fırmalar arқyly avtobýs jaldap, aldyn-ala tapsyrys berip keledi. Mұrajaıdy tamashalaý tegin bolsa da, қazaқ mektepteri tarapynan әzirge mұndaı belsendilikti baıқaı almaı otyrmyz. - Mұrajaı қoryn tolyқtyrý jұmystary қazir қalaı jүrgizilip jatyr? - Mұnda қazirgi kezde on myңnan astam jәdiger bar. Ұıymdastyrý jәne sharýashylyқ jұmystaryna ýnıversıtet rektory Baқytjan Jұmaғұlov қoldan kelgen kөmegin kөrsetip jatyr. Tipti osynda aı saıyn arnaıy kelip tұrady desem өtirik bolmas. Mұrajaı қoryn tolyқtyrýғa osyndaғy jan-janýarlar men құstardyң tұlybyn jasaıtyn taksıdermııalyқ sheberhana өz үlesin қosýda. Oғan қajetti aң men құsty Almatydaғy haıýanattar baғy men elimizdiң tүrli tabıғat қorғaý parkterinen alamyz. Olar қartaıyp өlgen nemese қaskөılerdiң қolynan mert bolғan aң men құsty өz mүmkindigine қaraı bizge berip otyrady. Қazir soңғy jyldary үzilip қalғan osy baılanysty қaıta jaңғyrtý үshin olardyң bәrine arnaıy hat joldap, өzara kelisimge kelip jatyrmyz. Jalpy bүgingi taңda elimizdiң aýmaғynda tirshilik jasaıtyn aң men құstyң bәri bolmasa da belgili bir tүrleriniң tұlyby bizdiң қorda saқtaýly tұr. - Қazaқstanda қazir jan-janýarlar men құstardyң қansha tүri bar? - 178 aң men 512 (keı derekterde 505 dep te aıtylady) құstyң tүri tirshilik etedi. Bıologııalyқ mұrajaıda olardyң 70-80 paıyzy bar. El aýmaғynda қazirgi taңda, sondaı-aқ 5 myңnan astam өsimdik pen 10 myңdaı jәndiktiң tүri bar dep eseptelinedi. Meniң oıymsha, bizde әli syry ashylmaғan aңdar kөp. 1935-1938 jyldary ҚSRO ҒA Қazaқstandyқ bazasynyң zoologııa sektorynda ғylymı қyzmetker V.A. Selevın Betpaқdaladan kemirgishtiң belgisiz tүrin tapқan. Ony mұrajaı қyzmetkeri V.S. Bajanov (ҚazSSR ҒA-nyң Tabıғat mұrajaıynyң negizin қalaýshy, b.ғ.d.) ғylymғa қalқanқұlaқty jaңa tүr retinde sıpattap jazyp, 1939 jyly oғan Selevınııa dep ataý berdi. Osy mұrajaıdyң қorynda sol jalmannyң nemese қalқanқұlaқtyң tүpnұsқasy bizde әli saқtaýly. Sol sebepti bolashaқta әli talaı jaңalyқtar ashylady dep үmittenem. - Osy oraıda, sizdiң mynadaı mәselege kөzқarasyңyzdy bilsek. Bizdiң eldiң aýmaғynda tirshilik etetin keıbir aң men құstyң ataýlary olardy zerttep jazғan әlgindeı ғalymdardyң atymen nemese solar қoıғan ataýmen atalyp ketken. Sol aң men құstyң halқymyz қoıғan tөl ataýlaryn ғylymı қoldanysқa қaıtarýғa bolmaı ma? - Tүrkiniң eli er Tұran, Kөkbөri bolғan elge ұran. Jarysa jelmen jүıtkigen Dalanyң kөrki kerқұlan. Kerқұlan jortқan dalamda Aқıқat қymbat adamғa, Ataýy onyң mәңgilik Jaңғyrsyn қaıta sanamda! ? demekshi, ony өz basym өte oryndy mәsele dep esepteımin. Bizde өzi kөrgen aң men құsty sıpattap jazғandardyң, keıde ғalymdardyң өz atyn қaldyrý үshin ataғan nemese қandaı da bir zertteýshiniң құrmetine oraı basқasha atalyp ketken jan-janýarlar men құstardyң tүri jetkilikti. Mәselen, kerқұlandy - Prjevalskıı jylқysy, қalқanқұlaқty - selevınııa, al Oңtүstik Қazaқstan oblysynda ғana kezdesetin kөksýyrdy - Menızbr sýyry dep jүrmiz. Eger olardyң tarıhı ataýyn өzine қaıtarsaқ, odan olardyң ғylymı maңyzy artpasa, esh tөmendemeıdi. Kezinde basқa atpen atalyp ketken jan-janýarlarғa bұrynғy atyn қaıtarý mәselesi kөpten beri sөz bolyp kele jatқanmen onyң naқty nәtıjesin kөre almaı jүrmiz. Bұғan ғalymdar arasynda biraýyzdylyқtyң bolmaýy tүrtki bolyp otyr. Olardyң keıbiri өzgerteıik dese, ekinshileri bұl өzgeris jұrtshylyқty shatastyrady sol kүıinde қala bersin deıdi. Қazirgi kezde қolda өsirilip jүrgen jylқy malynyң 250-den astam tұқymynyң arғy tegi osy kerқұlan, tarpaң jylқylary bolғandyғyn ғylym tolyғymen moıyndaıdy. Olardyң eң alғash қazirgi Қazaқstan aýmaғynda қolғa үıretilgeni Kөkshetaý maңyndaғy Botaı eldi mekenindegi arheologııalyқ қazbalardan asa mol jylқy sүıeginiң tabylýy arқyly bүkil әlemge әıgili boldy. Jalpy bүgingi taңda tabıғatta jylқy týysyna jatatyn janýarlardyң 8 jabaıy tүri kezdesedi. Kerқұlandy қytaı halқy «jabaıy jylқy» dep ataıdy. Өkinishke қaraı, jabaıy kerқұlandar 1960 jyldary birjola joıylyp ketti. Қazir tek әlemniң tүrli elderindegi zoologııalyқ baқtarda 1700-ge jýyқ kerқұlan ғana өsirilip jatyr. Қazaқstanda ony қaıta jersindirý sharalary 1990 jyldary bastalғan bolatyn. Osy arada gollandııalyқ erli-zaıypty Inga men ıAn Boýmandardyң esimi eske eriksiz tүsedi. 1977 jyldan beri kerқұlandy saқtap қalý týraly arnaıy қor құryp, aı saıyn jýrnal shyғaryp kele jatқan olar kerқұlandy tabıғı ortada kөbeıtý үshin қolaıly jer izdep Қazaқstanғa arnaıy kelgen bolatyn. Zaısan өңirin, Tarbaғataı men Shyңғystaý alқabyn aralap kөrgennen keıin eger 10 myң gektardaı alқapty «қoryқty aýmaқ dep» belgileıtin bolsa Қazaқstanғa 30-daı kerқұlandy tegin berýge әzir ekendikterin de aıtty. Kerқұlandy tabıғı ortada kөbeıtýge, Almaty memlekettik zoologııa baғynyң қyzmetkerleri de өzderiniң қomaқty үlesin қosyp kele jatқanyn erekshe atap өtken jөn. 2002 jyly Almaty zoobaғynan taza қandy kerқұlannyң «Lıpa» esimdi bıesi Mıýnhen zoobaғyna jiberildi. Sondaı-aқ Mıýnhen zoobaғynyң dırektory Vesner Hennıngpen eki jaқty kelisimshart jasalynyp, alynғan kerқұlan ұrpaқtaryn Қazaқstandaғy «Altynemel» ұlttyқ saıabaғyna jersindirý sharalaryn қolғa alý kөzdelgen bolatyn. Sonyң nәtıjesinde 2003 jyly 8, 2007 jyly 6 kerқұlan әkelinip, olardyң aldy қazirgi taңda ұrpaқ berip үlgerdi. Mұnyң bәri keleshekte kerқұlannyң tabıғatta saқtalyp қalýyna mүmkindik jasaıdy dep zor senimmen aıtýmyzғa bolady. - Mұndaı jaıttar mұrajaı jәdigerleriniң өz ataýyn қalpyna keltirýge kedergi jasap otyrғan joқ pa? - Iә. Bizdiң zoologııalyқ mұrajaıdyң irgetasyn қalap, ony damytқan jәne osynda қyzmet jasaғan mamandardyң basym bөligi basқa ұlt өkilderi bolғan. Sondaı-aқ elimizdegi jan-janýarlardy zertteıtin birden bir ғylymı ortalyқ sanalatyn ҚR Bilim jәne ғylym mınıstrligine қarasty Zoologııa ınstıtýtynan jaryқ kөretin Қazaқstannyң Қyzyl kitabynda da aң men құstardyң ataýynda birizdilik joқ. Sol sebepti biz osy ýaқytқa deıin olarғa birden өzgerister jasaı almaı otyrmyz. Mұraғat zattarynyң bәri tek ғylymı ataýymen atalady. Degenmen, eshten kesh jaқsy demekshi, osy olқylyқty aldaғy ýaқytta birtindep tүzete bastaıtyn shyғarmyz. - Taғy bir sұraқ, jalpy halқymyzdyң ekologııalyқ mәdenıetin kөterý үshin ne isteý kerek dep oılaısyz? - Bұl is, eң aldymen, otbasynan bastalýy kerek. Halқymyzda «sýғa tүkirme», «otpen oınama», «өsip tұrғan shөpti jұlma», «aғashty kespe» degen sııaқty kөptegen tıym sөzder bar. Әrbir ata-ana ony kishkentaı kezinen bastap өz balasyna үıretip, қorshaғan ortany қorғaýғa daғdylandyrýy tıis. Ol keıin mektep қabyrғasynda odan ary jalғastyrylady. Mәselen, Japonııa halyқtyң қorshaғan ortany қorғaýғa degen ynta-yқylasyn arttyrý үshin 30 jyl boıy үnemi senbilikter ұıymdastyrғan. Ol bүgingi taңda өz jemisin berýde. Mәselen, mұndaı sharalar қazir bizdiң ýnıversıtette de jaқsy jolғa қoıylғan. Bұryn қalashyқtyң ishinde shashylyp jatқan қaғaz ben piste қabyғyn әr jerden kөretinbiz. Қazir barlyқ jerde қoқys salatyn arnaıy jәshikter ornatylғan. Ұlttyқ ýnıversıtettiң қalashyғyndaғy stýdentterdiң bәri bolmasa da 70-80 paıyzy oғan beıimdele bastady. Bұrynғydaı kez-kelgen jerge beı-bereket қoқys tastaý қazir tıylyp keledi. Mұndaı sharalar өzge oқý oryndarynda da atқarylyp jatyr. Ol aldaғy ýaқytta өz jemisin beretinine kүmәnim joқ. - Әңgimeңizge rahmet.