Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy: Biz Uly Dalanyń urpaqtarymyz!
Máselen, respýblıka boıynsha aǵymdaǵy jyly Qazaq handyǵynyń qurylý mereıtoıyna arnalǵan 700-den astam asa iri sharalar qarastyrylǵan. Jyl basynan beri respýblıka kóleminde 50-den astam halyqaralyq, respýblıkalyq jáne oblystyq deńgeıde ǵylymı-praktıkalyq konferentsııalar ótkizilgen. El ishinde 300-den astam mádenı-sporttyq sharalar da mereıtoı aıshyǵyna aınalǵan. Al aıtýly oqıǵanyń negizgi bóligi búgin Astanada bastaý aldy. Bas qalada búgin úsh kúnge ulasatyn toı bastaý alyp, barsha qazaqstandyqtar Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyn resmı toılaýǵa kiristi. Bul sharanyń shymyldyǵy Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevtyń qatysýymen elordadaǵy Táýelsizdik saraıynda ótken Saltanatty jıynmen ashylǵan edi.
Prezıdent N. Nazarbaev Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna jınalǵan barsha qaýymdy búgingi torqaly toımen shyn júrekten quttyqtaı otyryp, álemdi kúızeliske ushyratyp otyrǵan almaǵaıyp zamanda toı toılaýdyń ózindik sebepterin de túsindirgen bolatyn. «Búgingi toı, eń aldymen, batyr babalarymyzdyń bıik rýhyna taǵzym etý jáne taǵdyrdyń san alýan qıyndyqtarynan súrinbeı ótken ata tarıhynan taǵylym alý úshin ótkizilip otyr. Keńes Odaǵy zamanynda Qazaqstan mektepterinde oqýshylar «KSRO tarıhy» atty ortaq oqýlyqtan bilim aldy. Sondyqtan, jas urpaq ata tarıhynan múlde alshaqtap qaldy. Onyń ústine Qazaq handyǵynyń shańyraǵyn kóterip, aıbynyn asyrǵan uly handarymyz ben dańqty batyrlarymyzdyń esimderi birtindep el jadynan óshirile bastady. Óz ishimizden shyqqan olardy jamandaǵyshtar qurmetke bólendi. Elimizde hannyń, ne batyrdyń eskertkishi turmaq, olardyń atynda bilim men mádenıet nysandary, kerek deseńiz, jalǵyz-jarym kóshe de bolǵan joq. Qazaq handarynyń aty atala qalǵan jaǵdaıda olarǵa ústem tap ókili retinde keleńsiz baǵa berilip, qısynsyz aıyp taǵyldy. Bul týraly aqyn Ǵafý Qaıyrbekov kezinde: «Basqanyń patshasynyń bári jaqsy. Nelikten bizdiń handar jaman bolǵan?» dep ashyna jazǵan bolatyn. Ult jadynyń tamyryna balta shabýǵa arnalǵan osyndaı surqaı saıasattyń nebári shırek ǵasyr buryn oryn alǵanyna senýdiń ózi qıyn. Biraq keńes zamanynyń aşy shyndyǵy dál osyndaı bolatyn», - dedi Nursultan Nazarbaev.
Prezıdent budan ary «Táýelsizdik» atty kıeli dúnıege táý ete otyryp, onyń ultymyzǵa bergenin áli de beretini mol ekenin alǵa tartty. «Táýelsizdik - qazaq halqynyń óshkenin jandyryp, ólgenin tiriltti. Almaty men Astanada, oblys ortalyqtary men iri eldi mekenderde Kereı men Jánibek, Abylaı men Ábilqaıyr sııaqty áıgili handarymyzdyń, Qabanbaı, Bógenbaı, Naýryzbaı batyrlardyń eńseli eskertkishteri boı kóterip, olardyń esimderi eldi-mekenderge, joǵary oqý oryndary men mektepterge berildi. Babalardyń erlik pen kúreske toly ónegeli ómir joldary jaıly tom-tom ǵylymı eńbekter men ádebı shyǵarmalar jazyldy. Táýelsizdikpen birge oralyp, urpaǵyna ulanǵaıyr qonys qaldyrǵan batyr babalarymyzdyń bıik rýhy qazaqtardyń, ásirese, jańa býynynyń arasynda asa zor patrıottyq órleý týǵyzyp, ult tarıhyna degen maqtanysh sezimin uıalatty», - dedi Elbasy.
Budan soń, Memleket basshysy ultymyzdyń tarıhyna taǵy da nazar buryp, babalar murasynyń dańǵyl jolyna toqtaldy. Prezıdenttiń aıtýynsha, Qazaq handyǵy budan bes jarym ǵasyr buryn ǵana shańyraq kóterse de, Eýrazııanyń uly dalasynda ornaǵan arǵy dáýirdegi saq, ǵun, úısin memleketteriniń, bergi zamandaǵy Uly túrik qaǵandyǵy, Deshti Qypshaq pen Altyn Orda memleketteriniń zańdy murageri boldy. «Arǵy dáýirlerge barmaı-aq, taza túrkilik zamanymyzǵa zer salar bolsaq, áıgili Rım ımperııasy qulap, Eýropadaǵy osy kúngi memleketterdiń nobaıy da áli qalyptasa qoımaǵan, al Qytaıda úsh patshalyq pen alýan áýlet ózara qyrqysyp jatqan 6 ǵasyrda - 552 jyly Altaıda Uly túrik qaǵanaty atty qýatty, kúshti memleket dúnıege keldi. Ol nebári jarty ǵasyr ishinde Altaı men Kavkaz arasyndaǵy alyp dalada jeke dara bılik júrgizdi. Dáýirlep turǵan kezinde Vızantııa men Irannan, Qytaıdyń eki patshalyǵynan alym alǵan er túriktiń berekesi ketip, óz ishinde bılikke talas bastaǵanda, áýeli batys jáne shyǵys bolyp ajyrap, keıin oǵyz, qarluq, qypshaq bolyp bólinip, jaýlaryna jem boldy», - dedi N. Nazarbaev.
Aıta keterligi, Saltanatty sharaǵa Túrki keńesi yntymaqtastyǵynyń sammıtine kelgen túrki tildes memleketter delegatsııalarynyń basshylary, sonyń ishinde Qyrǵyz Prezıdenti Almazbek Atambaev, Ázerbaıjan Prezıdenti Ilham Álıev, Túrkııa Uly Májilisiniń tóraǵasy Ismet Iyldyz da mártebeli meıman retinde qatysqan edi. Sondyqtan da sóz arasynda Elbasy túrki memleketteriniń birligi týraly da sóz qozǵady. «Búgingi táýelsiz túrki memleketteri - Túrkııa, Qazaqstan, Ózbekstan, Ázerbaıjan, Túrikmenstan men Qyrǵyzstan jáne dúnıeniń ár túkpirine tarydaı shashylǵan jalpy sany 200 mıllıonnan asatyn 30-dan astam túrkitildes ulttar men ulystardyń uly babasy er túrik atalarymyz bolatyn. «Túrik» sóziniń bir maǵynasyn áıgili túrkolog akademık A.N.Kononov «berik» ıaǵnı «birigý», «birlik» sózinen shyǵarady. Endeshe, túrki halyqtary jaratylysynda árdaıym birge, bereke-birlikte bolý úshin jaratylǵan. Babalarymyz da bizge osyny mıras etken. Birlik - bizdiń barlyq jeńisterimizdiń altyn qaınary, el qorǵaǵanda kúsh-qýat berer asqaq aıbary. Osyny árdaıym jadymyzda ustaýymyz kerek. Jahandaný zamanynda taǵdyr talaıymen bólinip ketken, tili, dili, dini men tegi bir túrik halyqtary HHІ ǵasyrda yntymaq jarastyrýy qajet. Sóıtip, saıasatta, ekonomıkada, ǵylym men tehnologııada ózara yqpaldastyq pen baılanystardy kúsheıte berýimiz kerek. Ata tarıhy bizdi osyǵan shaqyrady», - dedi N. Nazarbaev.
Sonymen birge, Memleket basshysy ataqty Muhammed Haıdar Dýlatıdiń derekterine súıene otyryp, 1465 jyly Qozybasy taýynyń eteginde bolǵan tarıhı oqıǵaǵa da toqtaldy. «Kereı men Jánibek handar Ábilqaıyr ulysynan bólinip, Shý men Talastyń arasynda Qazaq handyǵynyń shańyraǵyn kóterdi. Alty Alash anttasyp, aırylmasqa sóz baılasyp, Ulytaýǵa tańbalaryn qashap jazdy. Osylaısha, tarıh sahnasyna Qazaq degen halyq shyǵyp, ulanǵaıyr ólke Qazaq jeri dep atala bastady. Odan soń qasqa joldy Qasym han handyqtyń irgesin bekitip, keregesin kerdi. Haqnazar han shekarasyn Edildiń boıyna deıin keńeıtse, Táýekel han Túrkistan ólkesin túgeldeı Qazaq handyǵyna qaratty. Eńsegeı boıly er Esim eldiń irgesin bekitý jolyndaǵy kúreste qolbasshylyǵymen tanymal boldy. Salqam Jáńgir han Orbulaq túbindegi shaıqasta jońǵarlarǵa oısyrata soqqy berse, Áz Táýke «Jeti Jarǵyny» engizdi», - dedi N. Nazarbaev.
Aıta keterligi, Prezıdent Nursultan Nazarbaev budan buryn: «Qazaq tarıhynda biz uıalatyn eshteńe joq» degen edi. Saltanatty jıynda sol sóziniń jalǵasy retinde: «Bizge babalar tulparlarynyń tuıaǵymen jazylǵan ata tarıhynyń ár paraǵy erekshe qymbat. Qazaqtardyń búgingi jáne bolashaq býyny ony árdaıym oryndy maqtan etetin bolady» dep bólisti.
«Tek ótken tarıhymen ǵana maqtanatyn eldiń bolashaǵy bulyńǵyr. Ár býyn ókilderi ata-baba dańqyna dańq qosyp, abyroıyn arttyryp, búkil dúnıe júzi aldynda bedelin bıiktete bilgen eldiń ǵana bolashaǵy jarqyn, mereıi ústem bolady. Osy turǵydan kelgende táýelsiz Qazaqstannyń búgingi býyny babalar amanatyna adaldyq tanytyp, elimizdiń abyroı-bedelin buryn-sońdy bolmaǵan bıikke kóterdi dep aıta alamyz», - dedi Nursultan Ábishuly.
Saltanatty jıyn sońynda Memleket basshysy torqaly toıǵa qatysty óziniń júrekjardy tilegin bildirdi. «Bárimizdiń kıeli atamekenimiz bar, ol -qazaqtyń Uly Dalasy. Sol dalada babalardyń izgi amanatyn oryndaý jolynda biz qurǵan qasıetti Otanymyz bar. Ol - Táýelsiz Qazaqstan. Táýelsizdik - bizdiń mańdaıǵa basqan baǵymyz, máńgi saqtaýǵa tıis amanatymyz. Qasıetti Otanymyzda qandaı qıyndyqty da qaıyspaı qarsy alýǵa laıyq órshil rýhty, azat oıly, jasampaz halyq bar. Ol - erjúrek qazaq halqy. Sol qaharman halyqtyń alǵa qoıǵan izgi muraty bar. Ol - Uly Dala tósinde ózi qurǵan memleketti Máńgilik El jasaý. Endeshe, árqashan elimiz aman, baýyrymyz bútin bolsyn. Sizder men bizder qurǵan Táýelsiz Qazaqstanymyz Máńgilik Elge aınalsyn! Uly maqsattarǵa jetý jolynda bizge batyr babalardyń arýaǵy jar bolsyn! Bizdiń qasıetti jerimizdi yqylym zamandardan Uly Dala dep, al babalarymyzdy Uly Dalanyń urpaqtary dep ataǵan. Biz - solardyń jalǵasymyz, Uly Dalanyń muragerlerimiz. Osynaý keń baıtaq Uly Dalanyń kóginde halqymyzdyń baq juldyzy bolyp Jańa Qazaqstan dúnıege keldi. Bizdiń Qazaqstanymyz - uly isterdiń uıytqysy bolǵan Uly Dala Eli! Bul - bizdiń taǵdyrymyz! Bul - bizdiń tańdaýymyz! Máńgilik Elimizde beıbitshilik pen bereke bolsyn! Halqymyz aman bolsyn!», - dep aıaqtady sózin Elbasy.
Aıta keterligi, Astana men el óńirlerinde Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna arnalǵan sharalar áli de jalǵasady. Máselen, sharany uıymdastyrýshylar qala turǵyndary men qonaqtarynyń nazaryna qyzyqty oıyn-saýyq jáne kontserttik baǵdarlama usynbaq. Elimizdiń ár óńiri úzdik horeografııalyq ujymdardyń, ansamblderdiń, halyq jáne estrada óneriniń solısteriniń qatysýymen ótetin kontserttik baǵdarlamadan basqa, kórermender nazaryna «Qazaqstannyń ejelgi qalalary» beıneprezentatsııasyn, «Qazaq ulttyq kıiminiń tarıhy arqyly halyq tarıhyn jetkizý» atty sán festıvalin, «Sıqyrly bı álemi» bı festıvalin, «Birligimiz jarasqan» atty Qazaqstan halqy dostyǵy kontsertin, «Ǵasyrlar úni» etno-kontsertin usynady. Sosyn qazaq kúresi, arqan tartý, toǵyz qumalaq, buqa tartys, arqan tartys, asyq atý syndy ulttyq sport túrlerinen jarystar uıymdastyrylady.
Torqaly toıǵa lebizder:
Ábish Kekilbaev, QR Eńbek Eri, Qazaqstannyń halyq jazýshysy, memleket jáne qoǵam qaıratkeri:
Búgingi toı - erekshe toı. Qazaqtyń basynan jaqsy da, jaman da ótti. Budan 550 jyl buryn óz aldymyzǵa derbes el boldyq. Sodan beri qaraı Edil men Altaıdyń arasyn, soltústikten Qumdykól, ońtústikte Myrzashólge deıingi ıen dalany jaılaımyz. Bizdiń osy dáýirge jetkenimiz de, jetpegenimiz de bar. Jer betindegi halyqtyń qaı-qaısysynyń basynda kúı mundaı emes. «Bireýdi kórip shúkir et, bireýdi kórip pikir et» degen. Qudaıǵa shúkir qazaq halqynyń basynda shúkirshilik etetin jaǵdaı jetkilikti. Táýelsizdiktiń arqasynda Qazaqstan BUU múshesi boldy, Eýropadaǵy Qaýipsizdik pen Yntymaqtastyq Uıymyna tóraǵalyq etti, Dúnıejúzilik saýda uıymyna múshelikke ótip, adlda EKSPO-2017 halyqaralyq kórmesin uıymdastyrǵaly otyr. Munyń bárin osy dáýirde kórgen el de, kórmegen el de bar. 550 jyl buryn derbes el bolǵan qazaq eliniń keleshegi kemel. Biz alda turǵan bolashaǵymyzǵa úlken úmitpen qaraımyz. Onyń sáýletti de kemel ekenine de kózimiz jetedi. Aman bolsaq áli de talaı qyzyqtarǵa jetemiz dep senemin.
Qýanysh Sultanov, QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty:
Búgin Elbasy tarıhty tereńnen qozǵap, bizdiń qazaq memlekettiligimizdiń óziniń túbiri kúshtiligin, tamyry tereńdigin, onyń memlekettik qabiletiniń, qasıetiniń, ejelden nár alatyn tarıhynyń ornyn erekshe atap óte otyryp, bolashaqqa, máńgilik elge qaı jolmen kele jatqanymyzdy aıǵaqtap ashyp berdi. Elbasy bizdiń sıpatymyz, bizdiń minezdememiz - Uly dala memleketi ekenin taǵy bir atap ótti. Óıtkeni biz osy dalada bolǵan birneshe dáýirlerdegi memleketterdiń muragerlerimiz. Biz qandaı jaǵdaıda Máńgilik El bolamyz? Nursultan Nazarbaev búgingi sózinde sony meılinshe ashyp berdi. Ol óziniń baıandamasynda kóptiń kókeıinde júrgen máselelerdi ulttyq múddemizdiń turǵysynda aıshyqtap, soǵan halyqtyń rýhyn jınaqtady. ıAǵnı, biz óz memleketimizdiń, urpaǵymyzdyń bolashaǵyn oılasaq, soǵan jumylyp, osy jańa zamanda shet qalmaı, tehnologııalyq jańalyqtardan qalys qalmaı, basqa elder sııaqty damýdyń jolynda bolýymyz kerek. Sol sebepti bizge ǵana emes, jastarǵa da úlken mindet júkteledi.
Qarjaýbaı Sartqoja, tarıhshy-túrkolog, ǵalym:
Qazaq handyǵynyń 550 jyldyq mereıtoıy elimizdiń eń úlken merekesi retinde atalyp jatyr. Osy merekemen rýhanı baıyp, maqtanyp, keleshek urpaqqa babalardyń ósıetin, armanyn jetkizýimiz kerek, ıaǵnı bul árbir adamnyń mindeti bolmaq. Búgingi eńbektegen sábıden bastap, 100-ge kelgen aqsaqalymyzǵa deıingi adamdardyń paryzy. Bizdiń halqymyz Qazaq handyǵyna deıin úsh úlken ımperııa qurǵan halyq. Sondyqtan qazaq halqy ımperııa qurǵan halyqpyz dep keýdemizdi kóterip, erkin júrýmiz kerek.
Amangeldi Aıtaly, fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, professor:
Qazaq handyǵynyń 550 jyldyq mereıtoıynyń atap ótilýi jastar tárbıesinde mańyzy óte zor. Áleýmettaný iliminde ulttyq jetimdik degen sóz bar. Tarıhyn bilmegen halyq - bul jetim halyq. Búginde tegin bilmeıtin ulttar bar. Atap aıtqanda, bizdiń ǵasyrlar qoınaýyndaǵy tarıhymyzdy bilýi, ıaǵnı ony ár azamattyń bilýi jáne osy tarıhtyń jalǵasymyz ári muragerimiz dep jastardyń sezinýi - bul úlken rýhanı kúsh. Sondyqtan bul mereıtoıdyń jastarǵa yqpaly óte zor. Túıindeı aıtsaq, bizdiń qazaq halqymyz ár ýaqytta «baı tarıhtyń ıesimiz» dep maqtanyp júrýi tıis.
Mámbet Qoıgeldi, tarıhshy:
Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy - bizdiń ultymyz úshin erekshe data. Qazaq handyǵy degenimiz - ulttyq memlekettik degen sóz. Buǵan deıingi memleketter bizdiń ulan-ǵaıyr dalamyzda paıda bolǵan, ósken, órkendegen. Olar árıne, bizdiń memlekettigimizdiń negizimen úndes. Biraq, bizdiń handar osydan 550 jyl buryn paıda bolǵan memleketke ultymyzdyń atyn berdi, halyq retinde óziniń ornyn anyqtady. Álemdik keńistikte óz kelbetin qalyptastyrdy. Osy tusta aıta keterligi, mundaı sharalar Qazaq handyǵymen shektelip qalmaýy kerek. Óıtkeni, Qazaq handyǵynyń táýelsizdigi, memlekettigimizdiń bútindigi úshin kúres bizdiń dalada esh toqtaǵan emes. Arǵyny aıtpaǵanda, bergi Isataı Taımanuly, Kenesary han, odan bergi Alash arystarynyń qozǵalysy - bunyń bári memlekettilik, eldik úshin kúrestiń kórinisi. Sondyqtan da, mundaı sharalar Qazaq handyǵynyń aıasynda shektelip qalmaýy kerek. Qazaq handyǵy degen - qazaq memlekettiligi degen sóz. Handyq úshin kúres - memlekettilik úshin kúres. Ol kúres búgin de jalǵasý ústinde.
Bereket Káribaev, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor:
Jalpy, Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy - memlekettiliktiń jarqyn úlgileriniń biri. Sondyqtan da, men bul búgingi kúndi Qazaq handyǵynyń kúni retinde ár jyl saıyn atap ótýdi usynar edim. Óıtkeni, búgingi kún - barsha el úshin óte mańyzdy data ári aıtýly mereke. Al mundaı shara túptep kelgende eń aldymen óskeleń urpaq tárbıesine, jastardyń boıynda qazaq eliniń tereńnen bastaý alatyn tarıhyna degen syı-qurmetti oıatýǵa baǵyttaldy.