Qazaq handarynyń zańy Altaıda XX ǵasyrdyń ortasyna deıin qoldanysta bolǵan
Qaı eldi, qaı zamandy alsańyz da, sot júıesine qarap, qoǵamdaǵy bılik jaıy, onyń halyq múddesi aldyndaǵy adaldyǵy týraly baǵa berýge bolady. Dál osylaı saralap qarasaq, qazaq halqynyń el basqarýy men zań shyǵarýy, sot isin ádil júrgizýi baǵzy zamandardan qalyptasqan. Ol kóshpendiler tarıhynyń kóne dáýirlerinen bastaý alady. Qazaqtyń dástúrli quqyǵy óte qundy rýhanı mura. Osy zańdar álemdegi adamı, rýhanı qundylyqtardy bárinen bıik qoıǵan ádilettilikti tý etken, kemeldi zań ekenine kóz jetkizemiz. Sondyqtan da qazaq qoǵamynda sot bıligi han bıliginen joǵary turǵan.
Dala zańdary júzdegen jyldar boıy qalyptasyp, jetildirilip, damytylyp otyrǵan. Qazaq handyǵynyń kóne zańdarynda daýlardy mazmunyna qaraı jer daýy, jesir daýy, qun daýy, mal jáne ar daýy dep beske bólgen. Olar kóbine bılerdiń úkimimen sheshilip kelgen.
Qazaq quqyǵynyń ata zańdaryna jáne qaınar kózderine «Qasym hannyń qasqa joly» (1511 – 1523j.), «Esim hannyń eski joly» (1598 – 1628 j.), Táýke hannyń (1678–1718) «Jeti Jarǵy» atalatyn zańdaryn jáne biz joǵarda atap ótken «Tórt bı, tóreniń zań-erejesin» (1836j) jatqyzamyz. Handar zańynyń sońǵysy «Jeti jarǵynyń» tolyq nusqasy saqtalmaǵan. Onyń úzindilerin K.Shúkirálıevtiń (1804), ıA.Gaverdovskııdiń (1806), A.Levshınniń (1832) jazbalarynan oqýǵa bolady. Sondaı-aq, derek kózderinde bul eski zań shejireshi Á.Qaınarbaıulynan alynǵan nusqaǵa jaqyn keledi dep jazylǵan.
Mine, osyndaı kóne qazaq zańdarynyń jalǵasy jáne sońǵysy dep, Qytaı men Mońǵolııada turatyn kereı taıpasynyń bir tarmaǵy bolyp tabylatyn Abaq kereıler ustanǵan «Abaq kereı erejesi» nemese «Tórt bı, tóreniń zań-erejesi» atalǵan quqyqtyq erejeler jınaǵyn aıtýǵa bolady. «Abaq kereı erejesi» Mońǵolııa Ǵylym akademııasynyń Tarıh ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń qorynan tabylǵan. Bul ereje «Qazaqtyń ádet-ǵuryp quqyǵynyń materıaldary» atty jınaqqa 1996 jyly alǵash ret engen. Al Qytaı jerinde atalǵan zańnamanyń tóte jazýmen 1949 jyly jazylǵan nusqasyn tarıhshy Elbol Raıhanuly zerttep, saqtaǵan. Bul eski zań-ereje qazaqtyń ádet-ǵuryptary men sharıǵat qaǵıdalaryna negizdelip jasalǵan. Zań 17 tarmaqtan, 35 baptan turady.
Endeshe, osy zańnyń shyǵý tarıhyna qysqasha sholý jasaı keteıik. Qazaqtyń ejelden beri kóship-qonyp tirshilik etken keń baıtaq dalasynyń bir sheti qazirgi Qytaı terıtorııasyndaǵy Altaı jeri. Bul mekenge qazaqtar sońǵy ret Abylaıhan zamanynda XVIII ǵasyrdyń orta tusynan bastap kóshe bastaǵan. Osylaı Altaıǵa barǵan el qazaqtyń basqa ulystarynan bólek, han ordalarynan alystaýyna baılanysty jáne ózderiniń eldik ornyn joǵarylatyp, basqa ulystarmen terezesin teńestirý úshin kereıdiń Taýasar bıi bastaǵan alpys adam, Shyńǵys urpaǵy Ábilpeıiz sultanǵa bir balasyn kereı rýyna tóre etip berýin suraı barady. Ábilpeıis ekinshi áıeli Tumar hanymnan týǵan Kógedaıdy berýge qosylady.
Osydan keıin, 1790 jyly kereı rýynyń bıleri Altaı óńiriniń Qytaı ımperııasynyń yqpalyndaǵy jer bolýyna baılanysty, Beıjińdegi Mánzý (Ejen han) handyǵyna elshi attandyryp, Kógedaıǵa «Góńdik» shen alyp beredi. Al, 1820 jyly Abaq kereıdiń bıleýshisi Kógedaı qaıtys bolǵannan keıin, ornyna balasy Ajy tóre saılanady. Biraq, Ajy el basqarýda ákesindeı alymdy bolmaǵan. Sondyqtan 1836 jyly úlken ulysqa aınalǵan, 12 ata Abaq kereı rýyn jalǵyz tóreniń basqarýǵa shamasy jetpegendikten, rý ishinen tórt bı saılaýdy maquldaǵan. Osydan bastap Altaı qazaǵyn bir gúń men onyń qol astyndaǵy tórt bı basqaryp turdy. Olardy qazaqtar «Tórt oryn» dep atady.
Ólketanýshy, shejireshi Bıdahmet Muqaıulynynyń zertteý eńbeginde, osy bı saılaýmen bir ýaqytta, 1836 jyly ejelgi qazaq handyǵynyń zańdary «Qasym hannyń qasqa joly», «Esimhannyń eski joly», «Táýkeniń jeti jarǵysyn» negiz etip «Tórt bı, tóre zańy» degen atpen zań-ereje jasaǵan. Áıtse de, «Tórt bı tóre zańynyń» negizi «Jeti jarǵydan» alynǵanmen, bul zańnama Abaq kereıdiń sol kezdegi ishki jaǵdaıyna, dáýir talabyna saı ózgeriske ushyraǵan, jetildirilgen zań bolǵan. Zertteýshiler, «Tórt bı tóre zańy» qazaqtyń ata zańdarynyń ishinde tóre men qarashanyń arasyna jaryqshaq túsirmeı, aqsúıek pen qarapaıym jurtshylyqty «teńdik» prıntsıpine júgindirgen tuńǵysh zańnama dep baǵalaǵan.
Tsın patsha úkimeti qazaq qaýymyna keńqoltyq mámile jasaǵandyqtan, olardan shekarany qorǵap, ornyqtylyqty saqtaý, memleket qarastylyǵyna tán úlken jaqtaǵy máselelerdi oryndaýdy ǵana talap etip, qazaq qaýymynyń ishki isterine aralaspaǵan. Sondyqtan da Abaq kereı ulysy uzaq jyldar boıy óz rýy ishindegi erdiń qunynan bastap, eltiri daýyna deıingi daýly máselelerdi sheshýdi, qoǵamdyq qarym-qatynastar men el basqarýda eski qazaq handarynyń zańdary men «Tórt bı, tóre zańdaryn» zań ólshemi etip qoldanyp kelgen.
Bıdahmet Muqaıulynyń dereginshe, Abaq kereı taıpasynyń 1949 jyly Qytaıda kommýnıstik túzim ornaǵanǵa deıin «Tórt bı, tóre zańyna» júginip kelgeni aıtylǵan. ıAǵnı, «Tórt bı, tóre zańy» Altaı qazaqtarynyń ǵasyrdan astam ýaqyt qoǵamdyq qatynastaryn rettep kelgen. Demek, bul zańnamany baǵa jetpes tarıhı jádiger dep baǵalaǵanymyz abzal.
Atadan balaǵa qalyp, urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp kele jatqan shejirelik jazbalardyń deregi men qazaq halqynyń kúndelikti turmysynda qalyptasyp, jalpy jurt moıyndap, uzaq ýaqyt atqarylyp kelgen «Tórt bı, tóreniń zań kodeksiniń» júlgesin jınaqtap, ony mynadaı toǵyz mazmunǵa bólgen:
1. Kisi óltirý, tonaýshylyq, urlyq, adam uryp zaqymdaý, bireýdi aıaqasty etip qorlaý qatarly qylmysty isterge qatysty erejeler.
2. Qun berip qun alýǵa qatysty belgilemeler.
3. Jer daýyna qatysty belgilemeler.
4. Jesir daýyna qatysty belgilemeler.
5. Otbasy-nekege qatysty belgilemeler.
6. Muragerlik, enshige qatysty belgilemeler.
7. Kúndelikti turmysqa qatysty erejeler.
8. Alym-salyq ólshemderi
9. Aıyrbas maldyń qun ólshemderi.
Biz tómende osy «Tórt bı, tóre zańynda» jazylǵan zań-erejelerdiń bir bólimin oqyrmanǵa usynamyz.
Bul bıler zańynda adam ólimi qun tóleý arqyly bitetin bolǵan. Qanǵa qan alý degen túzim túbegeıli kúshinen qalǵan. Erdiń quny 200 jylqy, áıeldiń quny 100 jylqy dep belgilengen. Qunnyń qaq jartysy «aıtylýda bar, alynýda joq» kereıdiń úlesine ketetin bolǵan. Onyń máni Abaq kereıdiń bir rýynyń adamyn endi bir rýdyń adamy óltirse, qundy tek qunyker rý tóleıdi. Basqa kereıler qun tóleýge qatyspaıdy ári qunnan úles ala almaıdy degendik edi.
Eger adamdy býra shaınap, buqa súzip, at teýip óltirse sol maldyń ózin alady. Oǵan basqalaı qun tólenbeıdi. Kıiz úıge at baılaǵanda, esikke jaqyn jerge baılanyp, ol at balany teýip óltirip nemese jaraqattasa, at ıesi qun tóleıdi. Al at belgilengen orynǵa baılanyp tursa oǵan at ıesi jaýapkershilik almaıdy. Uzatylyp barǵan qyz bireýdi óltirse, tórkini qun tóleıdi. Al, uzatylyp barǵan qyzdy bireý óltirse, súıek ıesi, ıaǵnı tórkini qun alady.
Óz aǵa-inisin ne balasyn, ákesin óltirse bundaı jaǵdaıda óz eline súıek qunyn tóleıdi. Eger ekiqabat áıel basqa bireýdiń kesirinen bala tastaǵan, bala ishte qozǵalǵan bolsa, sebepker adam on qoı, bes iri qara mal tóleıdi.
Eger bir adam urlyq áreketti qoımaı qaıtalaı berse, onyń aǵaıyndary men týys rýlary «bul ólse qunsyz – satsa pulsyz, kisi óltirse qun bermeımiz, kisiden ólse qun almaımyz» dep jarııalap tastaıdy. Bundaı adamdy halyq «shyǵynnan shyqqan» dep ataıdy. Shyǵynnan shyqqan ury tonaýshylyq ústinde ustalyp qalyp, dúreden ólse, oǵan qun daýlaýǵa bolmaıdy.
Shańyraqta ul bala áýlet mal-múlkine muragerlik etedi. Eger úıdiń eri de, áıeli de qaıtys bolyp, artynda ul bala joq bolsa, qyz shańyraqqa ıelik etedi. Uzatqan qyz qalsa, otaǵasynyń birge týǵan-týystarymen mal-múlik teń bólinip, qyzy maldan bir úles artyq alady. Al artynda týystary joq bolsa, er adamnyń jeti ataǵa deıingi týystary muragerlik etedi. Áıeldiń týǵan-týystary tórkininen minip kelgen aty, artyp kelgen túıesi, jasaýyna shaqtap mura alady. Ádettegi jaǵdaıda qyzǵa enshi bólinbeıdi. Uzatylǵan qyz áke-sheshesinen qalǵan kıim-keshek úı múlkinen alýyna bolady. Óıtkeni uzatylǵan qyz tórkindep kelgen joly tórkininiń ál-aýqatyna qaraı enshi alatyn salty bar. Áýeli uzatylǵan qyzdyń ólgende ólgende oranatyn kebini men ıman kıizine deıin deıin tórkini beredi.
Úlken-kishili rý basylary óz basqarý kólemindegi rý adamdarynyń bas amandyǵyn, abyroıyn qorǵaýǵa jáne tosyn apattarǵa tap bolǵan, jaýǵa shabylyp, aýyr halge dýshar bolǵandarǵa elden jylý jıyp kómektesýge mindetti. Janashyr jaqyn asyrap saqtar balasy joq kári ne múgedek adam bolsa ony asyrap baqtyrýy kerek. Eger basqa basqa rý, basqa ult adamy baspana tilep kelse, bas amandyǵyn qorǵaýǵa, turymysyna kómektesýge jaýapty. Eger bundaı adamdar ózderi sol rýdyń adamy bolýǵa rıza bolsa, ony syrtqa teppeı óz rýymyz dep eseptep, kisi óltirse qun tóleýge, kisiden ólse qun alýyna bolady.
Qaısy ult, qaısy rýdyń adamy bolsyn, úlken adam bolsa jastar sálem berip, atyn ustap túsirip, esik ashyp úıge kirgizedi. Úı ıesi tór aldyna syrmaq salyp, qolyna sý quıyp, tamaq berýge, qonaq attanar kezinde atty kóldeneń tartyp, qoltyǵynan kóterip attandyrýǵa mindetti. Qonǵan qonaqqa qonaqasy berý qazaqta bólinbegen enshi esepteledi.
Túzý myltyq, júırik at, qyran búrkit er-jigittiń jigerin ushtap otyrady dep qarap, bularǵa qatysty myna erejelerdi belgilegen. Bir rýdyń jaqsy atyn urlasa, onyń tólemi bes besti, búrkit uıasy kimniń jerinde bolsa, búrkittiń balapanyn sol alady. Uıadan alǵan túz búrkiti qashyp ketip, ony bireý taýyp alyp, ıesi izdep kelip tanysa, eger taýyp alǵanyna jeti kún tolsa, búrkit taýyp alǵan adamǵa beriledi. Jeti kún tolmasa, burynǵy ıesine qaıtarylady. Qyran búrkitti bireý qastandyqpen óltirse, búrkittiń qyrandyǵyna qaraı baǵalap, ony óltirýshi qun tóleıdi. Búrkittiń quny atan túıege teń.
Ań baılaý joly. Saıatshynyń qusy túlkini alyp jatqanda, mergen ań atyp alǵan ýaqytta kezdesken jasy úlken adamǵa, ańshy sol ańdy baılaýǵa mindetti. Eger baılamaı ketse, qazy aldynda daýlaýyna bolady. Eger alǵan ańyn ańshy qanjyǵasyna baılap qoıǵan bolsa, ony sheship alyp, ekinshi adamǵa baılamaıdy. Іnge kirgen ańdy baılamaıdy. Úıtkeni inge kirgen úıge kirgenmen birdeı dep qaraıdy...
Mine, osy sekildi kóptegen zań, ereje, túzimder Altaı jerin meken etken Abaq kereı taıpasynda XX ǵasyrdyń ortasyna deıin qoldanylyp kelgen.