Qazaq halqynyń qaharman perzenti
Qazaq memlekettik ýnıversıteti Ómirbek Aryslanuly basqarǵan kezeńde Keńester Odaǵyndaǵy ýnıversıtetter men joǵary oqý oryndarynyń arasynda ýnıversıtettik ǵylym men bilim berý isinde aıryqsha úlken jetistikterge jetti, odaqtyń mańdaıaldy bilim jáne ǵylym ordasyna, naǵyz klassıkalyq ýnıversıtetke aınaldy. Bul óz kezeginde búkil elimizdiń áleýmettik damýyna tyń serpin berdi. Onyń basty negizi jáne kózge kórinip, kóńilde turǵan kórnekti kórsetkishi – KazGÝgrad qalashyǵy. KazGÝgrad qalashyǵy aıryqsha bitimdegi qurylys kesheni ǵana emes, ol – joǵary sapaly ǵylym men bilim qalashyǵy. KazGÝgrad - Ómirbek Aryslanulynyń Qazaqstan joǵary mektebine aqyl-oı qýatymen turǵyzǵan eren eskertkishi. Eldiń óser órkeni tálim-tárbıe alatyn, bilim óndiretin osy eren eskertkish - HH ǵasyrdyń balamasy, teńdesi joq tarıhı, rýhanı jáne materıaldyq qundylyǵy.
Ómirbek Aryslanuly Qazaqstan joǵary mektebiniń qaıratkeri retinde aldyna el ıgiligin oılaýdan týǵan uly maqsattar qoıdy, ol maqsattarǵa jetýdiń ıgilikti joldary men ıgilikti quraldaryn tapty, jetken jetistikteriniń ıgiligin bir kezdiń bir býyny ǵana emes, bar kezdiń barsha býyny, búkil halyq kórýin kózdedi.
Ómir joly saırap jatqan dańǵyl emesi túsinikti. Belgili bir maqsatqa jetýdiń joldary týraly halyqtyń mynadaı danalyq sózi bar: a) bir jol bar – jaqyn, jaqyn da bolsa, alys; á) bir jol bar – alys, alys ta bolsa, jaqyn.
Daıyndyǵy joq adam taýdyń basyna shyǵar joldy kóp izdeıdi. Alǵa júrip, aldynan kezdesken jartastan asa almaı, keri qaıtatyn, odan soń basqa jerden jol bastap, taý basyna qaıta órmeleıtin sátteri bolady. Aqyry, óldim-taldym degende, taýdyń basyna shyǵyp, aınalasyna qýana qarap turǵanda, onyń kózi bir búıirde saırap jatqan dańǵyl jolǵa túsedi. Sonda ol óziniń bekerge áýrelenip, qınalǵanyna ókiner edi, tipti ózinen-ózi uıalǵandaı kúı kesher edi. Tájirıbe deńgeıinde izdegen joldyń osyndaı qıyndyǵy bolatyny anyq.
Ómekeń jaqyn joldy da, alys joldy da, ońaı joldy da, aınalma joldy da, ımek joldy da kórdi. Óziniń teorııalyq oılaý ǵaryshynan taýdaı turpatty, mańyzy men máni aıdaı anyq ıgilikti nátıjege tolyq jetkizetin senimdi, qaı kez, qandaı zamanda da el úshin ıgilikti bolyp qala beretin izgi joldy izdedi. Teorııalyq oılaý ǵaryshynan qaraǵanda, ıgilikti nátıjege tolyq jetkizetin senimdi, izgi dańǵyldyń baǵyt-baǵdaryn ózi anyqtady. Osylaısha, taýdaı turpatty, mańyzy men máni aıdaı anyq ıgilikti nátıjege tolyq jetkizetin senimdi, qaı kez, qandaı zamanda da el úshin ıgilikti bolyp qala beretin izgi joldy ózi saldy.
Ǵylym men bilimniń damýy, ǵylym men bilim salasynda izdenýshi, zertteýshi ǵalymdardyń shyǵarmashylyq qýat kóziniń ashylýy bilim men ǵylymǵa, bilim men ǵylym qaıratkerleriniń qyzmetine shyn qurmet, shynaıy suranys bar ortada ǵana múmkin. Mundaı ortanyń qalyptasýy, damýy, nyǵaıýy qoǵamdyq sananyń damý deńgeıine táýeldi. Bilim men ǵylymǵa, bilim men ǵylym qaıratkerleriniń qyzmetine degen shyn qurmetke, shynaıy suranysqa negiz bolatyn qoǵamdyq sana bilim men ǵylym qaıratkerleriniń eren eńbegi nátıjesinde qalyptanady. Osyndaı qoǵamdyq orta, osyndaı qoǵamdyq sana saltanat qurǵan jaǵdaıda eldiń óser órkeniniń ǵylym men bilimge degen talaby, umtylysy, qulshynysy jasampazdyq sıpatqa ıelenedi, ǵylym men bilim qoǵamnyń basty qozǵaýshy kúshine, basty qundylyǵyna aınalady. Ómirbek Aryslanuly óziniń, óz kezeńiniń aqyl-oı qýatyn ǵylym men bilimniń damýyna, ǵylym men bilim salasynda izdenýshi, zertteýshi ǵalymdardyń shyǵarmashylyq qýat kóziniń ashylýyna, bilim men ǵylymǵa, bilim men ǵylym qaıratkerleriniń eńbegine shyn qurmet, shynaıy suranys bar ortanyń qalyptasýyna jumsaýǵa uıtqy boldy. Nátıjesinde ǵylym men bilimge, bilim men ǵylym qaıratkerleriniń shyǵarmashylyq eńbegine shyn qurmet, shynaıy suranys bar qoǵamdyq orta qalyptasty. Joǵary bilimdi, joǵary bilikti ǵylym men bilim mamandaryn daıarlaý isinde talapker jastyń bilimi men qabileti negizge alyndy.
Ómirbek Aryslanuly Qazaqstan joǵary mektebiniń memlekettik deńgeıdegi asa iri kóshbasshy qaıratkeri bolýmen birge ómirlik máni zor zertteý jumystaryn júrgizdi, óziniń basshylyǵymen, uıymdastyrýymen, tikeleı qatysýymen irgeli jáne qoldanbaly sıpattaǵy asa ózekti, áleýmettik mańyzy úlken, kókeıkesti ǵylymı máselelerdi sheshti. Kınematıka, qatty dene statıkasy, qatty dene dınamıkasy, materııalyq núkte dınamıkasy, mehanıkalyq júıe dınamıkasy, gıroskop teorııasy sııaqty salalar boıynsha júrgizgen ǵylymı-zertteý jumystarynyń negizinde teorııalyq mehanıkanyń negizin jasady. Joǵary klasty mehanızmderdi qurylymdyq taldaý, joǵary klasty mehanızmder kınematıkasy men dınamıkasy, qýat kúshi baǵyttary boıynsha júrgizgen irgeli zertteýleriniń nátıjelerin saralaý, jınaqtaý barysynda joǵary klasty mehanızmder teorııasyn jasady. «Joǵary klasty mehanızmder teorııasy», «Teorııalyq mehanıka» atty irgeli ǵylymı-zertteý eńbekterin, joǵary mektepke arnalǵan oqýlyqtary men oqý quraldaryn jazdy. Jańa, jańashyl teorııalyq qaǵıdalaryn, jańashyldyq ıdeıalaryn óndiriste paıdalaný maqsatynda keń aýqymdy ǵylymı izdenis jumystaryn júrgizdi jáne bul baǵytta úlken jetistikterge jetti: óndiristik robottardyń quramalarynyń, kótergish, tıeý, túsirý qondyrǵylarynyń, taý-ken metallýrgııalyq ónerkásibi, jeńil ónerkásip stanoktary men qural-jabdyqtarynyń qozǵalý zańdary kúrdeli bolyp keletin joǵary klasty jańa mehanızmderin jasady, sanalýan jańashyl, jańashyldyq usynystaryn óndiriske engizdi, ǵylymı–zertteý jumystarynyń nátıjelerin óndiriske engizý arqyly eldiń ındýstrııalyq qýatynyń artýyna, el ekonomıkasynyń damýyna eńbek sińirdi. Osyndaı irgeli jáne qoldanbaly ǵylymı-zertteý jumystarynyń iri nátıjeleri álemniń áıgili ǵulamalary bas qosqan dúnıejúzilik ǵylymı forýmdarda jarqyn jańalyq, jańa jetistik retinde baǵalandy. Ǵulama ǵalym osy salada júzden astam ǵylym doktorlary men kandıdattarynyń birneshe býyn legin tárbıelep, ósirdi. Ǵylymı mektebin qalyptastyrdy. Óziniń ǵylymı mektebi negizinde Qazaqstan Injenerlik akademııasyn quryp, onyń áleýetin elaralyq máni bar úlken bıikke kóterdi. Joǵarǵy Keńeste depýtat, odan soń Qazaqstan Respýblıkasynyń zań shyǵarý bıligin júzege asyratyn Respýblıkanyń eń joǵary ókildi organy Parlamentte Májilis depýtaty, Májilis komıtetiniń basshysy bola júrip Táýelsiz Qazaqstannyń Zańnamasyn jasap, qalyptastyrýǵa, otandyq ǵylym men bilim júıesin damytýdyń zańdyq negizin jetildirýge, Qazaqstannyń demokratııalyq, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket retinde ornyǵyp, qalyptasýy men turaqty damýyna úlken úles qosty.
Aıtylǵan jaılar akademık Ómirbek Aryslanuly Joldasbekovtiń memleket jáne qoǵam qaıratkeri retinde elge, eldegi qoǵamdyq tatýlyq pen saıası turaqtylyq, búkil halyqtyń ıgiligin kózdeıtin ekonomıkalyq damý, qazaqstandyq patrıotızm sekildi Respýblıka qyzmetiniń túbegeıli prıntsıpteriniń saltanat qurýyna, eldiń ǵylymy men biliminiń damýyna, eldiń mádenı-áleýmettik áleýetiniń artýyna sińirgen eresen eńbeginiń syrtqy sıpattarynyń keıbir qyrlaryn ǵana kórsetedi. Olardyń árqaısysy eren eńbekti, asqan aqyl-oı qýatyn, teorııalyq oı qorytýdaǵy júıelilik pen tereńdikti, alǵyrlyq pen tapqyrlyqty, basqarý men uıymdastyrýdaǵy daralyq pen danalyqty talap etti.
Ómirbek Aryslanuly – qazaq eliniń aqyl-oı qýatynyń, qoǵamdyq sanasynyń, bilimi men ǵylymynyń damýyna asa zor eńbek sińirgen alyp tulǵa, asa kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkeri.
Jeltoqsan kóterilisi qarsańynda jáne odan keıin qalyptasqan saıası ahýal jaǵdaıynda Ómirbek Aryslanuly qýǵyn-súrginge túsken memleket jáne qoǵam qaıratkerleriniń qatarynda qatty qysym kórdi. Birinen keıin biri, birimen-biri qabattas kelgen 84 tekserý komıssııasy, ol komıssııalardyń músheleri Ómirbek Aryslanulynyń, ýnıversıtet ujymynyń qyzmetinen qylmystyq isterdiń izin izdedi, keıbireýi qadalǵan jerinen qan alýǵa tyrysty. Olar qazaqstandyq «qyraǵylardyń» taqqan aıyptary men japqan jalalarynda kórsetilgen pikirler men málimetterdi de muqııat tekserdi. Ýnıversıtet rektory, ýnıversıtet ujymynyń músheleri, oqytýshy-professorlardyń birqatary óz qyzmetterinde halyq múddesine, memleket múddesine qaıshy eshteńe istemegenderin dáleldeýge májbúr boldy. Tekserýge kelgen komıssııalardyń eshqaısysy ýnıversıtet rektorynyń qyzmetinen de, ýnıversıtet ujymynyń qyzmetinen de qylmystyq quramdastary bar eshteńe tappady. Biraq mundaı qysymnyń, ádiletsizdiktiń, zorlyq pen zombylyqtyń saldary men zardaby bolmaı qalǵan joq: bireýdiń júıkesi juqardy, bireýdiń ómiri qysqardy, bireýdiń tynysy taryldy, bireýdiń júregi jaryldy.
-Jeltoqsan kóterilisinen keıin Ómirbek Aryslanulynyń qýǵynǵa ushyraýynyń sebebi ne edi? - degen suraq qoıylýynyń reti bar. Bul suraqqa mynadaı bir aýyz sózben qysqasha jaýap berýge bolar:
-Ómirbek Aryslanuly qazaq eliniń joǵary jáne joǵary bilikti mamandar daıarlaý isiniń qaryshtap damýyna, bilimi men ǵylymynyń, aqyl-oı qýatynyń artýyna, qoǵamdyq sanasynyń kemeldenýine asa zor eńbek sińirgen alyp tulǵa edi.
Eldiń joǵary jáne joǵary bilikti mamandar daıarlaý isiniń qaryshtap damýy, bilimi men ǵylymynyń, aqyl-oı qýatynyń artýy, qoǵamdyq sanasynyń kemeldenýi - adamzattyq máni bar ulttyq, ulttyq-memlekettik qundylyq. Jeltoqsan kóterilisi - osy qundylyqtyń negizindegi alyp qýattyń qorshaǵan orta buǵaýyn buzyp shyǵýǵa baǵyttalǵan býyrqanýy men burqanýy. Bul óz kezeginde otarshy ortalyqty tóbesine jaı túskendeı shoshytty.
Qazaq eliniń joǵary jáne joǵary bilikti mamandar daıarlaý isiniń qaryshtap damýyna, bilimi men ǵylymynyń, aqyl-oı qýatynyń, qoǵamdyq sanasynyń damýyna Ómirbek Aryslanulynyń asa zor eńbek sińirgenin otarshy odaq jaýlyqqa sanady, «ultshyldyq» retinde baǵalady, Ómirbek Aryslanuly basqarǵan memlekettik ýnıversıtetti «ultshyldyq uıasy» retinde eseptedi, solaı sanap, solaı esepteýge, solaı baǵalaýǵa múddeli boldy. Qazaqstan kompartııasynyń birinshi hatshysy bolyp syrttan kelgen «basshy», oǵan ilese ýnıversıtet partııa komıtetiniń hatshysy KazGÝgradtyń atyn óshirip, ýnıversıtetti jabý týraly jar aıtty.
Jeltoqsannan keıingi joǵary saıası bılik Ómirbek Aryslanulyn qýdalaýǵa, qýǵynǵa ushyratýǵa, súrginge salýǵa bar kúshin jumsady. Bul shaqta Ómirbek Aryslanuly ýnıversıtettiń qoldanbaly mehanıka kafedrasynyń meńgerýshisi edi. Joǵary saıası bılik Ómirbek Aryslanulyn partııa qatarynan shyǵarý týraly másele kóterdi. Ýnıversıtet partııa komıtetiniń hatshysy ol máseleni sheshýge jan salyp kiristi. Ony qoldaýshylar da tabylmaı qalǵan joq. Ýnıversıtet partııa komıteti músheleriniń kópshiligi Ómirbek Aryslanulyn partııadan shyǵarý týraly joǵarydan túsken nusqaýdy qabyldamady, qatań sógis jarııalaýmen shektelý týraly qaýly shyǵardy. Joǵary saıası bılik ýnıversıtet partkomynyń qaýlysyna qanaǵattanbaı, ózi qajet dep tapqan sheshimin jasady.
Ómirbek Aryslanuly jyldan asa ýaqyt aıqasyp júrip, ózin partııa qatarynan shyǵarý týraly joǵarydan qabyldanǵan sheshimniń teristigin dáleldep, partııaǵa músheligin qaıta qalpyna keltirdi. Partııadan shyǵarylǵan kisilerdiń partbıleti sol sátinde joıylýǵa tıis bolatyn. Ýnıversıtet partkomynyń qyzmetkerleriniń biri Ómirbek Aryslanulynyń partbıletin jasyryn saqtap qoıǵan eken. Ómekeń qolyna jańa bılet emes, óziniń burynǵy bıletin alǵanda, qatty tolqıdy.
Ómirbek Aryslanuly ózin qýdalamaq, qýǵynǵa ushyratpaq, súrginge salmaq bolǵan odaqtyq saıası bıliktiń jalasynyń yǵyna jyǵylmady, emenge bitken ıir butaqtaı qyranǵa tuǵyr bolar turlaýly qalpynan jazbady, óziniń azamattyq quqyǵyn, ar-ojdanyn, Qazaqstan joǵary mektebi men ǵylymynyń abyroıyn qorǵap qaldy. Jaqsynyń jaǵasynan alýǵa umtylǵan jaýdyń jyǵasy jyǵyldy, baltyrynan tisteýge umtylǵan ıt jaıyna ketti.
Ómirbek Aryslanulynyń aqyl-oı qýaty, parasat patshalyǵy, qaıtpas qaısar rýhy aldynda, dúnıejúziniń ǵylymı qaýymy moıyndaǵan eńbegi men bedeli aldynda otarshy ortalyq pushaıman bolyp qaldy. Ómirbek Aryslanulyn elden shyǵarýǵa onyń áli kelmedi, Ómirbek Aryslanulyn qýǵynǵa ushyratýǵa, súrginge salýǵa onyń kúshi jetpedi.
Ómirbek Aryslanuly Joldasbekov – qazaq halqynyń qaharman perzenti.
Janǵara Dádebaev,
ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti
janyndaǵy Abaı ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory,
fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor