Qazaq halqynyń balaǵa shash qoıý dástúri týraly ne bilemiz?

ASTANA. QazAqparat - Ultymyzdyń dinı senimi, turmys-tirshiligi jáne taǵy da basqa erekshelikterine baılanysty qalyptasyp, ǵasyr kóshiniń uzaq úrdisinde ulttyq dástúrdiń máıegindeı bolyp sińisip ketken salt-dástúrlerimizdiń umyt bolyp bara jatqany qanshama. Sondaı-aq, kerisinshe, keıbir salt-dástúrlerimiz jańaryp, tipti sánge aınalyp, búgingi kúnniń ózindik bir ereksheligi bolyp júrgenderi de az emes. Halqymyzdyń sondaı umytylmaı kele jatqan dástúrli mádenıetiniń biri - balaǵa shash qoıý.

Qazaqtyń kóshpeli qoǵamynda adam shashy erekshe qasterlengendikten, er balaǵa shash qoıýdyń da, qyz balanyń shashyn ósirýdiń de ózindik qaǵıdalary bolǵan. Sol ǵuryptyq mádenıetimiz keńestik dáýir saıasatynyń astynda kómilip jatyp, endi qazaqtyń búgingi jańa qoǵamynda balalarymyzdyń boıynda ózindik jarasymyn taýyp, tipten sánge aınalyp kele jatyr desek, artyq aıtqandyq emes. Er balalarǵa qoıylatyn «aıdar shash» - búgingi zaman úshin ekzotıkalyq kórinis. Al qazirgi zaman osyndaı ekzotıkalyq elementterdi unatatyn jáne soǵan qushtar zaman. Ekinshi jaǵynan bul - balaǵa óte jarasymdy da. Osyndaı «aıdar shash» qoıýdyń maǵynasy da, ejelden kele jatqan bul eski dástúrdiń kóne syry da kórikti... Qazaqta «aıdarly bala - aıbarly bala» degen sóz bar. Aıdar shash er balany til men kózden saqtaıtyn kórinedi. Sondyqtan da ata-ana balasy bir jasqa tolǵanda, onyń qaryn shashyn alyp, tóbesine bir órimdeı ǵana shash qaldyryp, ony ósirip, kózdi marjan, qaratas taǵyp, órip qoıatyn bolǵan. Aıdar koıǵan balaǵa arnap mal soıady. Aýyldaǵy aqsaqaldardy shaqyryp, balasyna bata alady. Ónerli nemese batyr, ortasynda syıly adamdardyń ornyna balany aýnatyp, «balam osy adamdaı bolyp óssin» dep tilek tileıdi. Biraq «aıdar shashty» balanyń bárine birdeı qoıa bermegen degen de sóz bar. Negizinen zaryǵyp kórgen balaǵa aıdar qoıǵan deıdi. Al ertede kóp jaǵdaıda han urpaqtary, baı-manaptar ózderiniń eń jaqsy kórgen jáne óziniń ornyn basady-aý degen balalaryna ǵana aıdar qoıǵan eken. Aıdardy on eki jasqa tolǵanda alyp, alǵashqy múshel jasynyń qurbandyǵy retinde el-jurtqa kórsetip, mal soıyp, balasynyń erjetkendigin pash etip, eldiń batasyn alatyn da salt bar. Qazir kósheden tulymshaqty qyz balalardy da jıi kezdestire bastadyq. Bul da ózindik bir jarasymdylyq. Qyz bala bir jasqa tolǵannan keıin onyń da qaryn shashyn alyp, eki shekesine eki shókim shash qaldyrady. Ony «tulym shash», «tulymshaq» dep ataǵan. Tulymdy da qyz balaǵa kóz tımesin ári qyzymyz sulý, symbatty bolyp óssin dep yrymdap qoıǵan. Osy jastan bastap qyz balanyń shashyn almaı, qaryn shashtan qalǵan tulymyn keıin jetilip ósken shashyna qosyp órip ósirgen. Al qyz balaǵa da, er balaǵa da ortaq taǵy bir shash qoıýdyń túri «kekil qoıý» dep atalady. Onda balanyń shashyn ustaramen jaltyrata qyryp, mańdaıyna taıaý jerden bir shókim shash qaldyratyn bolǵan. Kekil qoıý da ǵasyrlar boıy ortamyzda saqtalǵan dástúr. Kekil balanyń súıkimine súıkim qosady, kekilinde ata-ananyń arman tilegi, balaǵa degen meıirim men súıispenshiligi jasyrynǵan. Úlkender sábıdiń kekiline perishte uıalaıdy dep yrym etken. Maqalamyzdyń basynda aıtqanymyzdaı, shash qoıýdyń osy úsh túri de búgingi tańda qaıta jańǵyryp, aıdarly uldardy, tulymshaqty qyz balalardy, kekildi sábılerdi jıi kóretin boldyq. Eski dástúr jańa zamannyń sánine aınaldy. Demek, qazaqy salttyń qaı-qaısysynyń da ómirsheń ekendiginiń bul da bir dáleli. Álem halyqtarynyń ishinde balaǵa shash qoıýdyń ózindik dástúrleri tek qana bizdiń qazaqta emes, shyǵys halyqtarynyń kópshiliginiń turmysynda áli kúnge deıin jalǵasyp kele jatqanyn aıta ketkenimiz oryndy. Mysaly Taıland halqy aýrýshań balaǵa tulym ne aıdar qoısa, saýyǵyp ketedi dep sengen. Sondaı-aq, óte súıkimdi balalardy jyn-peri aınaldyrǵysh keledi dep, jyn perini úrkitetin tek qana tulym shash dep eseptegen. Al osyǵan uqsas maǵynada kóbinese syrtqy tylsym kúshterden qorǵaıdy degen senimmen balanyń shashyn túrli pishinde ósiretin elderdiń qatarynda qytaılar, kárister, mysyrlyqtardy ataýǵa bolady. Áıteýir, kóptegen halyqtardyń shashty balanyń birden-bir qorǵaýshysy ári qorǵanys qabiletin arttyratyn erekshe tylsym kúshke ıe dep esepteıtindigi shyndyq. Baqytjol Kákesh