Qazaq ǵalymy Shvetsııada sý tazartýdyń ekologııalyq taza ádisin oılap tapty
Sýdy dárilerden tazartýdyń qajettigi týraly
Sońǵy kezde búkil álemniń ǵalymdary sýdy farmokologııalyq preparattardan tazartý problemasynyń ústinde bas qatyryp júr. Ásirese, dárilerdiń hımııalyq jáne bıologııalyq ydyraýǵa beriktigi tolǵandyrady. Eýropada janýarlar men ósimdikterdiń etinen belgili mólsherde medıkamentter tabylyp otyr.
«Eger biz sýdy dárilerden tazarta alsaq, tabıǵatta tózimdi bakterııalar aıtarlyqtaı azaıar edi. Aýyrmaıtyn adamdardyń aǵzasyna da sýmen birge, sondaı-aq balyq jáne janýarlar eti arqyly dári túspeıtin edi», - dep áńgimesin bastady ǵalym.
DDSU esebi boıynsha, antıbıotıkterge tózimdilik búginde adam densaýlyǵyna meılinshe qaýip tóndirip otyr. Dári-dármek nátıjeliliginiń tómendeýi saldarynan juqpaly aýrýlardy, máselen, ókpe qabynýy, týberkýlez, gonoreıa jáne salmonellezdi emdeý barǵan saıyn qıyndaı túsýde.
«Biz aýyzsýdy aýyr metaldardan, dárilerden, eń aldymen, dıklofenaktan, paratsetamol jáne tetratsıklınnen tazartý ıdeıasyn usynyp otyrmyz. Aǵyn sýlarda bular kóp mólsherde kezdesedi», - deıdi Shvetsııa aýyl sharýashylyǵy ýnıversıtetiniń professory.
Sýdy tazartý úshin ǵalymdar bakterııalar men ósimdikterdiń negizinde alynǵan tabıǵı materıaldar - enzımderdi qoldanady. Tasymaldaýshy matrıtsaǵa bekitilgen bul fermentter aýyr metaldardy da, dárilerdi de ilip ákete alady. Olar adam densaýlyǵyna da, qorshaǵan ortaǵa da qaýipsiz ári ekonomıkalyq jaǵynan da tıimdi.
«Bizdiń ınnovatsııa enzımderdi biriktirý ádisine negizdelgen, bul fermentterdiń uzaq ýaqyt boıy tózimdiligin saqtap, metaldardan áserlengishtiginiń barynsha tómen bolýyna múmkindik beredi», - deıdi zertteýshi. Onyń aıtýynsha, jańa ázirlemeler Stokgolm sýdy tazartý stantsııasynda synaqtan ótip jatyr.
«Bizdiń árbir enzım qandaı da bir naqty dárige baǵyttalǵan, biraq biz munymen shektelmeı, birden birneshe dárige áser ete alatyndaı kópfýnktsııaly fermentti tabýdy kózdep otyrmyz. Ázirshe bul baǵytta keıbir jetistikterden de kende emespiz», - deıdi ǵalym.
Innovatsııalardy Qazaqstanda qoldanýdyń perspektıvalary
«Bizdińshe, bul tehnologııa Qazaqstan úshin mańyzdy. Turǵyndar kóptegen dári-dármek túrlerin tutynady, keıde dárigerdiń nusqaýynsyz da iship jatady. Al antıbıotıkterdiń keıbiri óte tózimdi keledi, olar adam aǵzasynan keıin qorshaǵan ortaǵa shyǵady», - deıdi G. Seısenbaeva.
Ǵalym ınnovatsııalyq tehnologııany sýdy ónerkásiptik tazartý úshin ǵana emes, medıtsınalyq mekemelerdiń aqpasýlaryn fıltrleýge de, tipti ǵarysh tehnologııalaryna da paıdalanýǵa bolatynyn aıtady.
Zertteýshi joǵary oqý oryndarynyń arasyndaǵy Lınneı-Palme baǵdarlamasyna qatysýǵa ótinish tapsyrǵan. Eger bul nátıje berip jatsa, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-men birlesken jobany iske asyrý múmkindigin beredi. Ol jobanyń maqsaty aýyzsýdy tazartý salasyndaǵy zertteýler bolmaq.
Jumystyń taǵy bir baǵyty - sýdy munaı ónimderinen tazartý úshin tabıǵı materıaldar negizinde adsorbentter shyǵarý. Osy tehnologııaǵa QBTÝ qyzyǵýshylyq tanytyp otyr.
Otandasymyz, zertteýshi qyzmetimen shektelmeı, Qazaqstan ýnıversıtetterimen yntymaqtastyqty nyǵaıtý arqyly stýdent almasýdy qolǵa alýǵa yntaly bolyp otyr. Ásirese, Shvetsııa aýyl sharýashylyǵy ýnıversıtetimen qosa taǵy eki shved joǵary oqý orny «Bolashaq» baǵdarlamasy usynatyn ýnıversıtetter tizimine engen soń, osy bastamanyń ózektiligi arta tústi.
«Men keler jyly QBTÝ-da lektsııalar kýrsyn oqımyn. M.O. Áýezov atyndaǵy Ońtústik-Qazaqstan memlekettik ýnıversıtetine de barýym múmkin», - deıdi professor.
Qazaqstandaǵy ǵylymnyń damýy týraly
G. Seısenbaevanyń pikirinshe, qazirde Qazaqstannyń ǵylymı áleýeti artyp keledi. El ishinde de, shetelderde de qazaqstandyq ǵalymdar tabysty eńbek etýde.
«Birneshe jyldan beri Qazaqstanda hımııa salasyndaǵy ǵylymı jobalarǵa sarapshy bolyp otyrmyn. Jyl saıyn ǵylymı jumystardyń sapasy artyp keledi. Sońǵy kezderi tyń ıdeıalardy usynatyn jas ǵalymdardyń kóbeıe bastaǵany qýantady. Nursultan Nazarbaevtyń «Bolashaq» baǵdarlamasy jemisin beredi dep senemin. Bilim qýǵandar álemniń úzdik ýnıversıtetterine baryp, zamanǵa saı bilim alyp qaıtýda, óz elinde zamanaýı tehnologııalardy engizýge umtylýda», - deıdi ǵalym.
«Bıyl ǵalymdarymyzdyń ǵylymı eńbekterin qyzyǵa oqydym. Basqa ǵylym salalaryndaǵy ahýal qandaı ekenin bilmeımin, biraq hımııada biz durys baǵyttamyz», - dep senedi G. Seısenbaeva.
Sonymen qatar ol elimizde ǵylymı zertteýlerge quıylatyn qarjyny arttyrý qajettigin, óıtpegende, bilim ıeleriniń shetelge ketýi múmkin ekenin aıtty.
Ózi týraly qysqasha
G. Seısenbaeva Máskeý memlekettik ýnıversıtetiniń aspırantýrasynda oqyp, 1989 jyly kandıdattyq dıssertatsııasyn sátti qorǵap shyqty. Máskeý tańdamaly hımııa tehnologııalary ınstıtýtynda jumys istep, 90-jyldardyń aıaǵynda Shvetsııa aýyl sharýashylyǵy ýnıversıtetine shaqyrtý aldy. Ǵalymǵa doktorlyq dáreje sonda, 2004 jyly berildi.
«90-jyldar esińizde shyǵar? KSRO ydyraǵannan keıin aýyr kezeńder bastaldy, jalaqy tómen edi, keıde aqsha da tólemeıtin. Tipti ǵylym akademııasyndaǵy jalaqyǵa kún kórý múmkin emes edi, sondyqtan da kettim», - dep túsindirdi ǵalym óz tańdaýyn.
G. Seısenbaeva Skandınav eline jalǵyz ketken joq. MMÝ aspırantýrasynda oqyp júrgende tanysqan ómirlik joldasy qazir Shvetsııadaǵy ýnıversıtette onymen birge jumys isteıdi ári JOO ınstıtýttarynyń biriniń dırektory.
Árıne, joǵary bilikti mamandy Shvetsııa qushaq jaıa qarsy aldy. Otandasymyzdyń turmysy da jaqsaryp shyǵa keldi. Onyń aıtýynsha, alǵash kelgendegi qıyndyqtarynyń biri - jazdygúni túnde uıyqtaý bolypty.
Shved ashanasy da otandasymyzǵa o basta unaı qoımapty.
«Tamaqqa úırenisý qıyn boldy. Bastapqy da maǵan barlyǵy, tipti nan men shujyq ta tátti sııaqtana berdi. Bir kúni «strong» (aşy - avt.) dep jazylǵan qysha satyp aldym da, endi táýirirek birdeńe jeımin dep oıladym. Sóıtsem, qyshanyń ózine bal qosylǵan eken», - deıdi ol.
«Qazir Shvetsııada kez kelgen tamaqty tabýǵa bolady. Ol kezde ondaı tamaqtar tek arnaýly dúkenderde ǵana bolatyn. Buryndary jylqy eti bolatyn, qazir tappaı qoıdym. Qazyny kórgem joq munda, ony únemi ózim ákeletinmin», - deıdi G. Seısenbaeva.
Avtor: Tımýr Dıýsekeev