Qazaq etnografııa mektebiniń negizin salýshy Halel Arǵynbaevqa 100 jyl
Halel Arǵynbaev Alash ardaqtysy Júsipbek Aımaýytovtyń eli – Áýlıeli Qyzyltaýda dúnıege kelgen. Tirisinde tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor ataǵyn ıelenip, sońyna eleýli zertteý eńbekterin qaldyrdy. 1973 jyly ǵalymnyń «Qazaq halqyndaǵy semıa men neke» (tarıhı-etnografııalyq sholý) atty kúrdeli monografııasy jaryq kórdi. Ol 1996 jyly «Qaınar» baspasynan «Qazaq otbasy» degen ataýmen ekinshi ret kitap retinde basylyp shyqty.
Bul – avtordyń shırek ǵasyr boıy el arasynan, etnografııalyq ekspedıtsııalardan, muraǵattardan jáne buryn-sońdy baspa júzin kórgen ádebı muralardan jınaǵan qyrýar etnografııalyq zertteý eńbegi. Onda qazaq otbasynyń ótkeni men búgini, halqymyzdyń oǵan baılanysty baı salt-dástúrleri men ádet-ǵuryptary tereń qamtylǵan. Kitapta halyqtyń umytylyp bara jatqan ozyq ádet-dástúrlerin keńinen nasıhattaý, odan ǵıbrat alýǵa úndeý maqsat etilgen. Bul eńbekten basqa «Qazaq halqynyń qolóneri», «Hozıaıstvo kazahov», «Qazaq shejiresi haqynda», «Kazahı. Istorıko-etnografıcheskoe ıssledovanıe» jáne t.b. mańyzdy dúnıelerdi jaryqqa shyǵardy.
Belgili ǵalym Jambyl Artyqbaev bylaı dep jazady: «Qazaq etnografııa ǵylymy Halekeńnen bastalady. Halekeń úlken kitap túgili, ár maqalasyna barynsha jaýapty qaraıtyn, ǵylymdaǵy asyǵystyqqa qarsy adam edi. Ol jaǵynan Halekeńdi ǵylymdaǵy akademııalyq dástúrdiń ókili dep tolyǵymen ataýǵa bolady. Biz kandıdattyq dıssertatsııamyzdy otyzǵa jeter-jetpeste asyǵyp qorǵap jatqanymyzda, ol kisi óziniń 36 jasynda alǵashqy ǵylymı ataǵyn qorǵaǵanyn aıtatyn. 1960 jyly Máskeýde H. Arǵynbaev «Istorıko-kýltýrnye svıazı rýsskogo ı kazahskogo narodov ı ıh vlııanıe na materıalnýıý kýltýrý kazahov» degen taqyrypta kandıdattyq dıssertatsııasyn qorǵady. Bul dıssertatsııada HІH ǵasyrdyń ekinshi jartysyndaǵy tarıhı-etnografııalyq derekter negizinde jáne óziniń shekaralyq alqapta erinbeı-talmaı jaıaýlap júrip jınaǵan materıaldarynyń negizinde Ertis boıyndaǵy qazaq-orys qarym-qatynastarynyń ártúrli salalaryn qarastyrǵan. Ertis boıy qazaqtarynyń ózge ult ókilderine áseri kúshti bolǵanyn sol jerdiń týmasy G. Potanın de kezinde jazǵan edi. Halekeńdi bul jaǵynan Sh. Ýálıhanovtyń, onyń dosy N. Potanınniń jolyn jalǵastyrýshy dep te ataýǵa bolady».
Qazaqtyń týysqandyq júıesin, halyq sharýashylyǵynyń ereksheligin, qazaq qolóneriniń biregeıligin zerttep, onysyn únemi eki tilde jarııalap otyrǵan ǵalym 1960-1970 jyldary ǵalymdardyń álemdik basqosýlaryna jıi qatysyp, ǵylymı baıandamalar jasaǵan. Qazaq etnografııasynyń jetistikterin jarııalap, Reseı, Ózbekstan, Túrkimenstan etnograftarymen qarym-qatynasta jumys júrgizdi.
H. Arǵynbaev qazaqtyń at ábzelderine alǵash ret ǵylymı turǵydan baǵa berip, ondaǵy árbir detal men oıý-órnekti taldap, olardyń qoldanysy jaıynda keńirek sıpattaǵan. Qamshyny «múıiz sapty qamshy», «tobylǵy sapty sarala qamshy», «yrǵaı sapty qamshy», «úsh órimdi qamshy», «saby elik sıraǵynan jasalǵan qamshy», «órme sapty qamshy», «qamshy órimin ózinen órý úshin jasalǵan qamshy» dep jeteýge bólgen. Buǵan qosa quıysqan, ómildirik jáne tartpa túrlerin de jiktep bergen. Jerlesimiz kezinde sýretshiligimen de aty shyqqan eken. Ózi zerttegen kez kelgen etnografııalyq buıymdy aına-qatesiz sýretke túsirip, baspahanalardan túzetýsiz shyǵarǵan. Kókshetaýdaǵy mýzeıden 1956 jyly sýretin salǵan qazaq sadaǵynyń erekshe túri de tańqaldyrady.
«H. Arǵynbaevtyń ǵylymda ónimdi jumys istegen ýaqyty 1960-1980 jyldar. Sol kezeńde ǵalym 30-ǵa jýyq ǵylymı ekspedıtsııanyń jetekshisi bolyp, Qazaqstannyń barlyq aýmaǵyn aralap shyqqan. Keıin jazǵan qundy materıaldaryn ǵylymı jınaqtar men jýrnaldarda, shetel basylymdarynda jarııalaıdy. Taǵy bir iri monografııasy «Qazaq halqynyń qolóneri» dep atalady. Qazirgi etnograftar men qolónershiler úshin bul taptyrmaıtyn eńbek», - deıdi Pavlodardaǵy G. Potanın atyndaǵy tarıhı-ólketaný mýzeıi etnografııa bóliminiń basshysy Jeńisbek Qadyruly.
Bul mýzeıde ǵalymǵa arnalǵan burysh ashylǵan. Onda tulǵanyń qoljazbalary men eńbekteri, fotosýretteri men jeke zattary qoıyldy. Jádigerlerdi qyzy Maqpal Arǵynbaeva arnaıy ákep tapsyrypty. Etnograf ǵalymnyń sońyna qaldyrǵan muralaryn mýzeıge kelýshiler qyzyǵa tamashalap, ulttyq salt-dástúr, qolónershiliktiń qyr-syry jaıynda keńirek maǵlumat alady.
Atap óterligi, bıyl etnograf ǵalymnyń týǵanyna 100 jyl tolady. Óńirimizde áıgili jerlesimizdiń esimin jas urpaqqa nasıhattaý, este qaldyrý sharalary jónimen uıymdastyrylyp, baıandy ister atqarylady dep senemiz.