Qazaq esimderin qujatta qate toltyryp qorlatpaıyq
Sonyң saldarynan қazirgi ýaқytta halyқaralyқ baılanysқa shyғatyn tөlқұjatta latyn қarpimen beriletin azamattyң aty-jөni san tүrli jazylyp jүr. Osy ýaқytқa deıin oıymyz da, boıymyz da әbden үırengen kırıll қarpimen jiberip jatқan қatelerimizge endi latyn қarpimen jazýdyң problemasy қosylғan syңaıly. Mұnda da bir ғana қazaқ esimin tүrlishe jazý oryn alyp otyr. Al ony bir izge tүsirý үshin өzimizdiң volapıýgimiz (әr eldiң өziniң dybystaryn taңbalaıtyn latyn қarpinen tұratyn alfavıti) bolýy shart. Қazir қazaқ esimderin құjattarda birizdi toltyrýdy jүzege asyrý kүrdeli mәselege aınalyp otyr, osyғan oraı osy sala boıynsha zertteýler jүrgizip jүrgen ғalym, L.Gýmılev atyndaғy Eýrazııa ұlttyқ ýnıversıteti қazaқ til bilimi kafedrasynyң dotsenti Bekjan Dosjanovpen sұhbattasқan edik.
- Zertteýshi ғalym retinde қazirgi tөlқұjattardaғy azamattardyң aty men teginiң jazylýynda ketip jatқan қatelikterdi jıi kөterip jүrsiz. Osyndaı өreskeldiktiң aldyn alýdyң қandaı joldaryn ұsynar ediңiz?
- Bұl tөңirekte bүginge deıin қordalanғan mәseleler kөp. Tolyғyraқ jaýap berý үshin mәseleniң eң birinshi sebebin anyқtap kөrelik. Eki tүrli sekildi: birinshiden, қatelikter dep dұrys atap otyrsyz, құjatty toltyrý kezinde jiberilgen jaı ғana қateler bolsa, mәsele sonshalyқ kүrdeli bolmas edi. Kүndelikti өmirde kezdesetin jaıttar, ıaғnı azamattardyң өz aty-jөnine degen kөzқarasy men құjattaғy toltyrylýynyң arasynda baılanysқa қaraғanda, өreskel қate esimder қalaı dұrys jazylatynyn bilmegennen emes, kisi esimi týraly jaңasha қalyptasyp otyrғan, қate pikirden týyp jatyr ma?! - degen oıғa қalasyz. Mysaly, қazir bizde oryssha sөıleý "moda" ekeni jasyryn emes. Қoғamymyzdyң barsha salasyn қamtymaı-aқ, bolashaғymyzdyң negizi bolyp tabylatyn mektepti alaıyқ, қazaқ mektebinde oқıtyn қala balasy sabaқty ғana қazaқsha aıtyp, basқa ýaқytta negizinen oryssha sөıleıdi. Demek, ol orys tildik sanaly bolyp қalyptasyp jatyr. Sәýleni Saýle, Gүlimdi Gýlım dep aıtý onyң janyna jaқyn. Sondyқtan, ol balalar өz esimderiniң қate ekenine қaramaı, soңғylary sekildi orys tiliniң dybystyқ zaңdaryna saı aıtylyp, jazylýyn қalaıtyny sөzsiz. Ekinshiden, өkinishke қaraı, tildik sananyң osylaısha bүlinýinen aýyl balasy da aýlaқ қala almaı otyr. Өıtkeni, kөpshiliginiң құjaty orys tiliniң zaңdylyғymen toltyrylғan. Kez-kelgen resmı oryndarda (bala baқshada, mektepte, joғary oқý oryndarynda t.b.) қate bolsa da, rәsimdelýi boıynsha aıtylyp, oқylady da, kөzin ashқannan bastap tyңdaı-tyңdaı, tipti қate jazylýdan aıtýғa aýyz barmaıtyn, masқara kүıge tүsken aty-jөnniң өzine de құlaғy үırenedi, keıin keı jerlerde tirkeýge alғanda dұrys jazylsa, қate toltyryp tұrsyz dep, қarsylyқ bildiretin jaғdaılar da kezdesedi. Al zaң қate jaғynda, өıtkeni құjat solaı toltyrylғan. Mine biz қazir osyndaı қate құjattar arқyly aty-jөn týraly қate pikirdiң қalyptasýyna resmı tүrde jol salyp berip otyrmyz. Қate toltyrylғan құjattar talaılardyң jүıkesin tozdyryp, alaıda bәribir aıtқanyna kөndirip keledi. Mysaly, 2008 jyly oқýғa tүsken stýdentterdiң ishinde Aıagөz esimdi segiz қyz bala bar eken, solardyң 6-ýy Aıagoz, 1-ýi Aıakoz, 1-ýi Aıakýz bolyp jazylypty. Aıagөz bolyp dұrys toltyrylғan eshқaısysy joқ. Bұl esimdi, bizdiң bilýimizshe, negizinen oralman aғaıyndar Aıagөzge kelgende týғan balalaryna қoıғan. Tildik sanasy taza, өzgege elikteýden aýlaқ tұrғan olarғa kөrsetken alғashқy eldigimizdiң belgisi әlgindegideı bolyp otyr. Jazylýdan ketken osy қate құjat alғan қýanysh үstinde alғash baıқalmaı kete barғanmen, kөrkem esimniң құbyjyққa aınalғanyn keıin resmı oryndarda oқylғanda ғana bir-aқ tүsinip, san soққandar қanshama?! Alaıda endi odan құtylý oңaı emes... Sұraғymyzғa қaıta oralar bolsaқ, jiberilip jatқan қatelerdiң aldyn alýdyң eң tıimdi әri tөte joly құjatty dұrys toltyrý. Bұl aıtýғa ғana jeңil, al oryndalýyna kelsek, myң bir tүrli kedergiden jүıkeңiz syr bermese ғana aman-esen қol jetkizýge bolatyn "bıik arman". Zatyna aty saı tolyққandy қazaқ bolyp өmir keshirgisi kelgen talaılardyң orta jolda taýy shaғylyp, қolyn bir-aқ siltegenin bilemiz. Bir ғana mysal aıtaıyn, Astana қalalyқ tilderdi damytý basқarmasynyң bastyғy Orazgүl Asanғazynyң ұıymdastyrýymen AHAJ қyzmetkerlerimen kezdesýge kelgen ұlty өzbek bir әıeldiң (қazir aty-jөni esimde joқ): «Balamyzdyң aty-jөnin қazaқsha jazғyzaıyқ dep edik, bizge "bolmaıdy, sizder өzbeksizder sondyқtan, Өzbekstannan aty-jөnniң jazylýy týraly anyқtama alyp keliңizder, bolmasa oryssha toltyramyz dedi" - degen қynjylysyn sol jerge jınalғan bәrimiz bas shaıқaı tyңdaғanymyz esimizde. Ekinshi bir taңdanғanymyz -T.Janұzaқov pen K.Esbaevanyң "Қazaқ esimderi" degen anyқtama sөzdigi sonda jınalғan onnan asa қyzmetkerdiң bireýinde ғana bar eken. Kezinde өzderine arnalyp daıyndalғan osy kitap týraly өzgeleri habarsyz bolyp shyқty. Bұl қazaқ esimderiniң dұrys jazylýyn қamtamasyz etetin birden-bir sөzdik bolatyn. Alaıda әdilet mekemeleri tarapynan arnaıy bekitilmegendikten, resmı oryndar құjat toltyrý kezinde ony basshylyққa ala bermeıdi. Osyndaı kemshilikterdi joıýdyң bir ғana amaly bar, ol - ҚR Әdilet mınıstrliginiң ұıymdastyrýymen қazaқ esimderiniң sөzdigi daıyndalyp, mamandardan құralғan arnaıy komıssııanyң talқylaýynan өtkizilgennen keıin resmı tүrde bekitilýi kerek. Al құjat toltyrylғan kezde osy sөzdik basshylyққa alynsyn. Kisi attary әrkimniң jeke ıeligi emes, ol zamandar boıy ұlttyқ sanada jaңғyryp, ұlttyң bar қasıetin boıyna siңirgen ұly mұra. Қazaқ esimderi - қazaқ halқynyң ұlttyқ pasporty. Ony өzge tilge aýdaryp, tөl bolmysynan alshaқtatar bolsaқ, ol osy bir ұly қasıetinen aırylady. Қazaқtyң ұlttyқ esimderi қazirgi taңda mәdenı mұra retinde қorғaýғa alynýy kerek. Bұl týraly bұryn da aıtқanbyz, alaıda taғy da қaıtalaғymyz keledi. Mәseleniң toқ eteri, қazaқ esimderin oryssha toltyrýғa bolmaıdy. Asema eshқashan Әsem bola almaıdy, sol sekildi Mөldirdi Moldyr desek, tұnyқ laılanady, Gүlaıdy Gýlıaı deý ұıat, al Asel Oselғa ұқsaıdy, bұl қorlaý bolady. Osylarғa aıtýғa aýyz barmaıtyn, masқara bolғan, Amzına, Kýttıkyz, Sıdıkova, Sısen t.b. esimderdi қosyңyz ("Egemen Қazaқstanda" jarııalanғan ҰBT қorytyndysy týraly tizimde). Orys tiliniң shylaýynan shyғa almaı, қazaқ tilindegi tөl bolmysyna jaқyndata almaı қazaқ esimderiniң ıt silikpesin shyғaryp jүrmiz, ilgeridegi Mөldirdiң 13 tүrli jazylýy sonyң nәtıjesi. Bұl degeniңiz өz mүddemizdi өzgeniң tabanyna salyp berý, өzimizdi өzimiz қorlaý. Құldyқ psıhologııaғa tәn osyndaı jat elementterden arylatyn kez әldeқashan jetti.
- Tek қana қazaқsha jazaıyқ degen ұsynysty jұrttyң barlyғy birdeı қoldaı қoıar ma eken: Қazaқstan Respýblıkasynyң ?Til týraly? Zaңynda orys tili resmı til retinde memleketttik tilmen teң dәrejede қoldanylatyny týraly aıtylғan, ?Үsh tұғyrly til? baғdarlamasy jәne Reseımen aradaғy қazirgi jıi қarym-қatynas mәselesinde azamattarymyzdyң aty-jөniniң orys tilinde dұrys toltyrylýy týraly oılanbasaқ bolmaıtyny taғy bar?
- Tүsindim... Birinshiden, ҚR "Til týraly" Zaңynda ұlttyқ aty-jөnniң қazaқsha toltyrylýyna қarsy eshқandaı bap kөrgen emespin. Қazaқsha men oryssha toltyrylýdyң arasyndaғy bar aıyrmashylyқ toғyz dybystyң tөңireginde ғana. Orystar osy toғyz dybysty jaza almaı қalady dep қınalýdyң esh reti joқ. Ө dybysy O nemese Ý; Ұ, Ү - Ý; І - I; Қ - K nemese H; Ғ - G; Ң - N bolyp taңbalanady. Өzge jұrttyң tilindegi esimderdi өz zaңdaryna saı etip jazýғa orys tiliniң mүmkindigi jetpeı қalatyn boldy degen "қorқynysh", ұlttyқ esimderdiң bүlinýinen, sol arқyly tildik sananyң өzgerýinen қorқynyshtyraқ bolmasa kerek. Lıngvıstıkalyқ zertteýler қorytyndysy sol toғyz dybys ұlttyқ bolmysymyzdyң negizgi tiregi ekenin kөrsetip otyr desem, ony bireý tүsiner, bireý tүsinbes. Қalaı bolғanda da, қazaқ esimniң bүtindigi қazaқ үshin ғana kerek, өzgeler ony қazaқsha sıpaty boıynsha, mүmkindigine қaraı қabyldasyn. Ekinshiden, biz әli kүnge deıin volapıýk mәselesin sheshe almaı otyrmyz. Halyқaralyқ keңistikke shyғý үshin kөptegen elder өziniң dybystaryn taңbalaıtyn latyn қarpinen tұratyn alfavıtin bekitip alғan. Endi ol tildi paıdalanýshylardyң barlyғy osy alfavıtke sүıenedi. Al bizde bұl mәsele retinde әli kүn tәrtibine қoıylmaı keledi. Tipti latyn alfavıtine kөshý týraly Elbasynyң tamasha pikirin de aқyryna jetkize almaı, orta jolda қaldyrdyқ. Bұlaı deýimizdiң sebebi Elbasynyң tapsyrmasynan keıin baspasөz betterinde ғylymı negizi az, tүrli boljamdarғa sүıengen pikirler jappaı jarııalandy da, biraz ýaқyt өtken soң, mәseleni keler kүnniң enshisine tapsyryp, қyzýly bazar tarқap sala berdi. Keler kүnniң enshisine tapsyrý degenimiz, қol қýsyryp қarap otyrý emes, kerisinshe jan-jaқty zertteýler jүrgizip, sol kүndi jaқyndatý bolsa kerek edi. Bұl baғyttaғy aýyz toltyryp aıtarlyқ josparly jұmystardy kөre almaı otyrmyz. Қazir ne latyn қarpi joқ, ne volapıýk joқ, "terimizdi satpaı, telmirip kөzimizdi satyp" әrkimge bir jaltaқtaımyz. Keı mamandardyң aıtýynsha, jeke kýәliktiң tөmengi jaғyndaғy aty-jөnniң aғylshynshasyn toltyrғanda, өzimizdiki bolmaғan soң orystyң volapıýgin paıdalanyp jүrgen sııaқtymyz. Қazaқ kitaptaryn aғylshynshaғa aýdarғanda Қoja Ahmet ıAsaýıdiң aty-jөnin 8, Shyңғyshandikin 10 tүrli jazғanymyz týraly mәseleniң aıtylғanyna da biraz. Bұl da өz volapıýgimizdiң joқtyғynan ekeni daýsyz. Bir nәrseni қatyra almaı jatyp, kelesi bir bylyққa batyp jatatynymyz bar. Үsh tұғyrly til baғdarlamasyn jeleý etip, kisi attarynyң қazaқsha - oryssha - aғylshynsha sөzdigin daıyndaýғa talpynystar jasalyp jatқany týraly estip қaldyқ. Aty-jөndi oryssha toltyrýғa bolmaıtynyn taғy da қaıtalap aıtamyz, onyң ornyna өzimizdiң volapıýgimizdi қabyldap, ilgeride aıtylғan - daıyndalýғa tıis sөzdikte esimderdiң latyn jәne kırıll (қazaқsha) қarpimen birizdi etip eki nұsқasyn berýimiz kerek. Sonda ol sөzdik әri esim taңdaýғa kөmekshi құral, әri rәsimdeýge қajetti resmı құjat bolyp shyғady. Eger қarpimizdiң tүrin belgilep almaı tұryp, sol sөzdikti daıyndar bolsaқ, ilgeridegi 13 tүrli Mөldirdiң taғy da 13 tүri paıda bolmasyna kepildik joқ jәne ol sөzdik shyғyny kөp bolғanmen, eshkimge paıdasy da (kerisinshe zııany shash etekten), қajeti de joқ kөp kitaptyң biri bolyp қala beredi. Sondyқtan, әrkimniң kөңilinen shyғam dep ala өkpe bolmaı, өzimizdiң jaғdaıymyzdy oılaıtyn jәne salıқaly sheshim қabyldaıtyn ýaқyt jetti degimiz keledi. Halyқaralyқ keңistikte өz үnimizben tanylғymyz kelse, tүrlishe jazylғan ala-құla esimderdi emes, eң birinshi jazýymyzdy saılap alғanymyz lәzim. Құjat halyқaralyқ standartқa saı қazaқsha jәne aғylshynsha ғana toltyrylýғa tıis, ol ilgeridegi mәseleler jүzege asқanda ғana mүmkin bolmaқ. Aty-jөni қate bolғany үshin jeke adamdardy kinәlaý қatelik, өıtkeni ol týғanda қanynda қazaқy bolmys bұlқynғanmen, mұnyң bәrinen beıhabar-tyn. Al қazirgi jaғdaıda mәseleni tek ҚR Әdilet mınıstrligi ғana retteı alady.
- Shyr etip dүnıe esigin ashқan sәbıine at қoıýғa kelgende қazaқ sheber halyқ. Sheberligimen қatar, eliktegish te. Keңes odaғy tұsynda Mels, Sez syndy attar қoıylsa, kөgildir ekranғa sheteldik serııaldar shyққan sәtterde Izaýra, Rıta esimin ıelengen sәbıler dүnıege keldi. Al endi tәýelsizdigimizdi alғannan keıin қazaқ esimderiniң jandanýy қalaı bolyp jatyr?
- Osydan biraz bұryn A.Smaғұlov degen azamattyң "Қazaқ esimderi (entsıklopedııalyқ anyқtamalyқ)" degen atpen үlken sөzdigi jaryққa shyқty. Azamat dep otyrғanym, bұryn-soңdy jınalmaғan қazaқtyң 40 myңғa tarta esimin tirkeýge alyp, үlken is atқardy. Өziңiz aıtyp otyrғan sekildi өzge tilden engen kөptegen esimdi osy sөzdikten kezdestirýge bolady. Avtor olardyң birazyn "tosyn esimder" dep toptastyrғan. Olardyң ishinde Artek, Baký, Gagarın, Janpol t.b. kөptegen esimder kezdesedi. Bұl esimderdiң tilimizge enýin bұrynnan bar dәstүrdiң jalғasy retinde қarastyrýғa bolady. Mysaly, tarıhı өzgeristerge baılanysty қoғamdyқ sananyң negizinde sөzdik қorymyzғa қytaı, tıbet, tұңғys-mәnjý, moңғol, arab, parsy, evreı, orys, joңғar t.b. tilderden kөptegen esimderdiң engeni belgili. Ol esimderdiң barlyғyn tildiң ishki mehanızmderi dybystyқ zaңdarymyzғa saı өzgeristerge tүsirip, jaңasha bir ұlttyқ sıpat bergen bolatyn. Sondyқtan ony өzge tildiң elementi retinde emes, tөl esimderimiz retinde siңirip aldyқ. Bұl kez-kelgen tildiң damýyna tәn zaңdylyқ. Alaıda, orys orfografııasyna baғyndyrylғannan keıin қazaқ esimderi өziniң syrttan sөz alý dәstүrin saқtaғanmen, ony ıgerý tetiginen aırylyp қaldy. Sondyқtan, kirme esimder өziniң bastapқy қalpyn өzgertpeı, қazaқ tiliniң birtұtas sıpatyna selkeý tүsire bastaғanyn moıyndaýymyz kerek. Osy tұrғydan kelgende olar shyndyғynda "kezdeısoқ" bolyp tabylady. Kezdeısoқ bolýynyң taғy bir sebebi olar jappaı қoldanys taýyp, tilimizde normaғa aınala alғan joқ, kerisinshe jekelegen balalarғa ғana berilýmen shektelip otyr. Sondyқtan, olardy қazaқ esimi dep қabyldaýғa bolmaıdy jәne қazaқ esimderi sөzdiginde berý de қatelik bolyp tabylady. Jyl saıynғy oқýғa tүsken stýdentterdiң tizimine қarap, қazaқ esimderiniң қaı baғytta damyp bara jatқanyn shamalaýғa bolady. Biz өzimizdiң zertteýlerimiz barysynda ol esimderdiң kөpshiligi zamanғa saı jaңasha sıpatta қoldanys taýyp jatқanyn baıқadyқ. Mysaly, bұrynғy eki sөzden tұratyn birikken tұlғaly esimderdiң ornyna dara tұlғalylar kөbirek kezdesedi. Aıtýғa jeңil, kөrkem dybystalýy da basshylyққa alynatyny baıқalady.
- Әңgimeңizge rahmet!