Qazaq aqyn-jyraýlarynyń dinı etıkalyq kózqarasy tereń

ALMATY. QazAqparat - Qazaq halqynyń rýhanı mádenıeti tarıhynda aqyn – jyraýlar murasynyń alatyn orny erekshe. Ulttyq poezııamyzdyń, sondaı- aq fılosofııalyq oı men dúnıetanymnyń qalyptasýyna aqyndyq, jyraýlyq dástúr erekshe yqpalyn tıgizdi. XV-XVIII ǵasyrlardy týyp, qalyptasqan jyraýlyq poezııa ultymyzdyń tabıǵatyna tán sheshendik qasıet pen fılosofııalyq tereń danalyqty boıyna sińirdi.

Qazaq jyraýlary ózderi ómir súrip otyrǵan qoǵamnyń belsendi qaıratkerleri boldy. Olar qazaq qaýymynyń áleýmettik-saıası ómirine tikeleı aralasyp, óz dáýiriniń oıshyly, fılosofy bola bildi. Qoǵamdyq-áleýmettik uǵymdarǵa anyqtama berip, olar týraly salmaqty tujyrymdar jasady. Jyraýlardyń sońyna ala rýhanı ómirdiń júgin kótere kelgen aqyndar poezııasy da belgili dárejede ómir men ólim, jaqsylyq pen jamandyq, jaratylys týraly uǵymdardy paıymdaǵan poetıkalyq qundy dúnıeler retinde rýhanı qazynamyzdy baıytty.

Adam balasynyń tanymyndaǵy eń basty másele – dúnıeni taný. Aqyn - jyraýlar osy máselege erekshe nazar aýdaryp, ondaǵy túrli zańdylyqtardy poetıkalyq turǵyda beıneleýge umtyldy. Olardyń jyr tolǵaýlarynda dúnıeniń, álemniń jaralýy týraly uǵym dinı túsiniktermen jáne adamzat sanasynyń sábılik kezeńine tán paıymdaýlarmen órnekteledi. Jaratylys beınesine qatysty poetıkalyq til eń áýeli ǵalamnyń beınesin jasady, sol poetıkalyq tildiń ózi jyraýdyń dúnıe beınesi týraly tanymyn qalyptastyrady. Jyraýlar tolǵaýlarynda dúnıeniń jaralýy, onyń qurylymy týraly tanymdyq oı birneshe satydan túzeletinin kóremiz. Olardyń birinshisi – dúnıeni jatatýshy týraly bolsa, kelesisi dúnıeniń zattyq, rýhtyq tiregi bolyp tabylady. Aqyn – jyraýlar dúnıetanymynda dúnıeni jaratýshy kúsh – Alla:

Jaratyp on segiz myń ǵalam etti,

Birisin ǵylym, birisin nadan etti.

Jaratyp jyn-perini ot pen sýdan

Jaratyp topyraqtan adam etti,- degen Shal aqyn óleńindegi tanym jyraýlar poezııasynda turaqty túrde aıtylǵan másele.

Alla taǵala Adamdy topyraqtan jaratty. Ol adamǵa janmen birge til berdi. Jan men tildi qatar qoıý arqyly aqyn-jyraýlar tilge úlken fılosofııalyq mán júkteıdi. Sóıtip poetıkalyq tilde ǵalamnyń beınesin qalyptastyrady. Dúnıeniń rýhanı tiregi jan, sózben til bolsa, zattyq tiregi aspan men jer, aı men kún, jaryq nur kúlli tabıǵat, el dep tanydy.

Aqyn jyraýlar poetıkasynda sóz ben tildiń maǵynalyq aıasy óte keń. Til – dúnıeni tanýdyń kilti bolsa, tildiń derektik negizderi sana. Aqyn-jyraýlar tolǵaýlarynda dúnıeniń máni, eń áýeli, Allanyń barlyǵyna hám birligine den qoıý. Sodan soń, sol dúnıeniń baıansyzdyǵyna, ótkinshiligine moıynsuný. Ómirdiń baıansyzdyǵy aıasynda qozǵalatyn ómirmen ólim oppozıtsııasy aqyn-jyraýlar dúnıetanymynda erekshe mánge ıe. Adam atty bolmys jan men tánniń birliginen tursa, jan qudaılyq bolmysqa, ıaǵnı ǵarysh álemine tıesili. Tán topyraqtan jaralǵandyqtan tómenge, ıaǵnı jer álemine táýeldi. Jannyń tynysy – rýh, tánniń nár alary – nápsi. Aqyndar men jyraýlar poetıkasynda jan – keýdege qonaq. Shal aqyn:

Dúnıe degen sholaq depti,

Jan keýdege qonaq depti.

Aqyret degen bir kıim,

Alyp qaıtar sol aq depti,- dep jyrlasa, bul uǵym basqa da shyǵarmalarda turaqty túrde qaıtalanyp otyrady. Dúnıeniń ótkinshiligi ushyp ótken qusqa teńeledi:

Bul dúnıeniń mysaly

Ushyp etken quspen teń.

Ólimnen qyryq jyl qashqan Qorqyt ta sol ólimge tutylǵan. Ólmese burynǵylar qaıda ketti deıdi halyq naqyly. Bul da jyraýlar tanymynyń bir mysaly.

Ólmeı tiri kim júrer – ajal jetse.

Ólimnen qutylmassyń qashsańdaǵy,

Atańnan arystandaı assańdaǵy.

Alladan shynymenen jarlyq kelse,

Juldyz da jerge túser aspandaǵy.

Jyraýlar tilindegi ǵalam beınesi týraly fılosofııalyq qısyndar qısyndy túrde shynaıy adam bolmysynyń ólshemderimen sabaqtasady.

Shynaıy adam bolmysyn sóz etkende jyraýlar eń aldymen «jaqsy», «jaman» degen adamgershilik ólshemder aıasynda oı qozǵaıdy:

Jamanmen joldas bolsańyz,

Kóringenge kúlki eter.

Jaqsymen joldas bolsańyz,

Aıyrylmasqa sert eter,-degen Buqar jyraý shynaıy adamnyń birinshi sıpaty – jaqsy bolý dep paıymdap, jaqsy bolýdy adamgershilik, adaldyq, tereńdik, aqyldylyq, ımandylyq, jan tazalyǵy sııaqty qasıetterden izdeıdi. Bul kúlli aqyn-jyraýlar poetıkasynda turaqty túrde jyrlanatyn taqyryp. Jyraýlar dúnıetanymynda rýhanı tazalyq máselesine erekshe mán beriledi. Rýhanı tazalyqty saqtaý úshin adamgershilik qasıet paryz bolsa, sol adamgershilik uǵymy ımandylyqpen biriktiriledi. Imandy saqtaıtyn rýhanı saýyt – jaqsy minez, sanaly oı men izgi aqyl. Sondaı-aq, Shal aqyn jyrlaǵandaı, «ıman - qoı, aqyl – qoıshy, nápsi – bóri». «Bórige» ıaǵnı nápsige erdiń eri ǵana «qoıdy» ıaǵnı ımandy aldyrmaıdy. «Qoıshy – aqyl» qyraǵy, saq bolsa, ımanǵa eshbir shaıtan keri jolaı almaıdy. Aqyn-jyraýlar dúnıetanymyndaǵy «shynaıy adam» bolmysy kóshpeli qazaq ultynyń san ǵasyrlar boıy qalyptasqan kisilik, adamı qaǵıdalarmen tyǵyz sabaqtasady. Bul poetıkalyq tanym keıinnen Abaı poezııasyndaǵy «tolyq adam» beınesimen jalǵasyn taýyp, barynsha tereń fılosofııalyq oılarmen tolyqtyryla tústi.

Mıras Qonysbekuly

ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń aǵa oqytýshysy