Qaısar Tabynov: Bizdiń vaktsına – kelesi pandemııalarǵa daıyndyq
Qaısar Tabynov – «Bolashaq» baǵdarlamasynyń túlegi. «Qazaqstannyń 100 jańa esimi» baıqaýynyń bıylǵy kezeńine «Ǵylym jáne ınnovatsııa» atalymy boıynsha qatysyp jatyr.
-Eń áýeli sizder jasaǵan eki birdeı vaktsınanyń Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynda tirkelgeni qutty bolsyn! Vaktsınalardyń naqty avtory bar ma? Neshe ǵalym atsalysty?
-Vaktsına daıyndaǵan ǵylymı tobymyz úlken emes. Oǵan Qazaq ulttyq agraralyq zertteý ýnıversıtetiniń janyndaǵy Halyqaralyq vaktsınologııa ortalyǵynyń qyzmetkerleri, Qazaq-japon ınnovatsııa ortalyǵynyń qyzmetkerleri jáne M.Aıqymbaev atyndaǵy asa qaýipti aýrýlardyń ǵylymı zertteý ortalyǵynyń ókilderi kiredi. Shamamen 12-15 maman atsalysty. Ǵylymı toptyń jetekshisi - menmin. Odan keıin jetekshi ǵylymı qyzmetker, inim Qaırat Tabynov bar. Onyń da ǵylymmen aınalysyp júrgenine 15 jyldan asty. Qazaq-japon ınnovatsııa ortalyǵynyń dırektory Nurlan Sandybaev, aǵa ǵylymı qyzmetkerler Vıtalıı Strochkov pen Vıacheslav Beloýsov bar. M.Aıqymbaev atyndaǵy ortalyqtan Nurgeldi Tórebekov úlken kómek kórsetti. Ol - jalpy bıoqaýipsizdik jónindegi ofıtser. Vırýspen jumys istegen kezeńde qasymyzdan bir eli de qalmaı, protsesterdi qadaǵalap otyrdy. Óıtkeni asa qaýipti vırýs bolǵandyqtan, syrtqa shyqpaýyna barlyq jaǵdaı jasalýy kerek. Onyń ústine bul kisiniń ózi - óte bilikti vırýsolog. Odan keıin zerthana meńgerýshisi Dınara Tóregeldıevany ataýǵa bolady. Men negizgilerin atap óttim. Jalpy jıyny 15 adamdaı bolady.
- Eki vaktsınanyń ereksheligi, ózge vaktsınalardan aıyrmashylyǵy nede sonda?
-Bizdiń basty jańalyǵymyz eki vaktsınamyzdyń Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynda tirkelýinde emes. Negizgi jańalyǵymyz - klınıkaǵa deıingi zertteýlerdiń qorytyndy satysyna jetkenimiz. ıAǵnı, buǵan deıin tyshqan men atjalmanǵa synap kórsek, endi maımylǵa egip kóremiz. Bul turǵyda Qazaq ulttyq agrarlyq zertteý ýnıversıteti tolyq qoldaý kórsetkenin aıtý kerek. Jalpy qarjy máselesin de sol mekeme sheship jatyr. Synaq júrgiziletin janýarlar men qajetti reaktıvter satyp alý kerek degendeı. Onyń ústine biz jýyqta Bilim jáne ǵylymı mınıstrliginiń kishigirim grantyn utyp aldyq. Eń bastysy, mynany aıtqym keledi. Halyq durys túsinýi kerek. Biz eshbir jerde bul vaktsınany erteń óndiriske engizemiz degen málimdeme jasaǵan joqpyz. Qazir usynyp jatqan vaktsınamyz jańa tehnologııaǵa negizdelgen. Vaktsına daıyndaýdyń múlde jańa tásili deýge bolady. Bizdiń basty maqsatymyz – vaktsınanyń platformasyn daıyndaý. Osyny durys túsiný kerek. Jalpy platformany daıyndaý biraz jyldy talap etedi. Mysaly, Gamaleıa ınstıtýtyna óziniń paltformasyn daıyndaýǵa 20 jyl ketti. Sonyń arqasynda qazir vaktsına báıgesinde aldyńǵy qatarda júr. Óıtkeni tehnologııasy, bári daıyn boldy. Kishkene ǵana komponentin ózgertip, qazir sony óndiriske engizdi. Bizdiń maqsatymyz da osy. Ózimizdiń tehnologııamyzdy durystap jolǵa qoıyp, osy pandemııa bolmasa da, kelesi syn-qaterlerge saqadaı saı bolyp, daıyn otyrý.
-Vaktsına platformasy dep naqty neni aıtyp otyrsyz? Ashyp, aıta alasyz ba?
-Bul jerde platforma dep turǵanymyz mynaý. Mysaly, Gamaleıa ınstıtýtynyń adenovırýsty vektorlyq platformasyn 20 jyl boıy ár túrli basqa ınfektsııalar negizinde tekserip alǵan. ıAǵnı, bul platforma jumys isteıtinin dáleldegen. Biz negizi óz vaktsınamyzdyń alǵashqy protopıpin byltyr daıyndap qoıǵanbyz. Biraq onyń qalaı jumys isteıtinin synaqtar men tájirıbeler negizinde tolyqqandy kórsetýimiz kerek. Ózińiz ımmýnıteti qanshaǵa jetedi dep surap otyrsyz. Neshe ret egýdi talap etedi, bir ret pe, álde eki ret pe? Vaktsına qanshalyqty turaqty? Qandaı temperatýrada saqtalýy tıis? Osynyń bári platforma. Osynyń bári daıyn bolǵanda ǵana biz óndiriske engizý týraly aıta alamyz.
-Túsinikti. Al osy eki vaktsınanyń basty erekshelikteri qandaı?
-Biz jasaǵan tásil túbegeıli jańa tehnologııa dep aıtýǵa bolady. NARUVAX-C19/Nano – murynǵa tamyzý arqyly beriletin vaktsına. Bul vaktsınany sıntetıtkalyq túrinde daıyndalǵan aqýyz negizinde jasadyq. Vırýstyń syrtqy talshyqtary deımiz, spaıktardyń ár túrli fragmentterin ala otyryp jáne ol aqýyzdy tolyǵymen nanobólshekterdiń ishine engizdik. Oǵan ımýnıtetti kóteretin ár túrli qospa zattar qosamyz. Qazir osy tusyn zerttep jatyrmyz. Ár túrli formýlıatsııada qaraımyz. Qaısysy durys bolatynyn birden kesip eshkim aıta almaıdy. Eksperımentter negizinde qarap, kóp formýlıatsııanyń ishinen bireýin tańdaımyz. Sonymen, NARUVAX-C19/Nano vaktsıanysynyń basty ereksheligi, birinshiden, murynǵa tamyzyp beriledi. Ekinshiden, bul sıntetıkalyq túrde daıyndalǵan aqýyz negizinde jasalady. Úshinshiden, onyń quramynda buryn-sońdy qosylmaǵan qospalar bar. Osy formýlıatsııa jumys isteıtinin dáleldeıtin bolsaq, jalpy quramyn patentteımiz. Sondyqtan qazir bárin ashyp aıta almaımyn.
Ekinshi NARUVAX-C19 vaktsınasyna kelsek, Novavax degen kompanııa bar. Sol kompanııa óz vaktsınasyn synaýdyń úshinshi fazasyn aıaqtap, óndiriske engizdi. Bul da sıntetıkalyq aqýyz túrinde daıyndalady. Quramynda ár túrli qospalar bar. Onyń ústine bulshyqetke egiledi. Bizdiń ekinshi vaktsına osyǵan óte uqsas keledi. Ereksheligi qospalary ár túrli. Bizdikinde basqa adıývant, olarda basqa adıývant.
Osyǵan deıin eki vaktsınamyzdy tyshqandar men atjalmandarǵa ektik dedim ǵoı. Ázirge alǵan nátıjelerimiz jaqsy. Jalpy bul vaktsınalar tıimdi ekenin kórsetip jatyr. Biraq bizdiń alynǵan málimetter áli de taldanyp jatyr. Endi zertteýdiń kelesi raýndyn uıymdastyrǵaly otyrmyz. Adamǵa egiletin vaktsına bolǵandyqtan, bir ret dáleldengen dúnıeni birneshe ret qaıtalap dáleldeýimiz kerek. Birneshe ret týra sondaı nátıje alsaq qana biz tolyqqandy málimdeme jasaı alamyz.
-Sonda jýyq arada klınıkalyq zertteýlerden ótip, óndiriske jiberile qoımaıdy deısiz ǵoı?
-Qazir bizge asyǵýdyń qajeti joq. Naryqta vaktsınanyń birneshe nusqasy usynylyp otyr. Densaýlyq saqtaý mınıstrligi Qytaıdyń vaktsınasyn da alatynyn málimdegenin bilesiz. «Spýtnık V» onsyz da bar. Biraq biz de qol qýsyryp otyrmaı, óz tarapymyzdan zertteýler júrgizip, osy pandemııa bolmasa da kelesi pandemııaǵa daıyn bolatyndaı jaǵdaı týǵyzýǵa tıispiz. Ectigen shyǵarsyz, brıtandyq jáne ońtústikafrıkalyq mýtatsııalary tirkeldi dep jatyr. Sony bizdiń ortalyqtar anyqtady. Birden ony halyqaralyq GISAID derekter bazasyna ornalastyrdyq. Qazir endi osy mýtatsııalanǵan vırýsty bólip jatyrmyz. Bul bizge ne beredi? Bul bizge Qazaqstanǵa kelip jatqan vaktsınalar men koronavıýrsqa qarsy qoldanylyp jatqan dárilik zattardyń osy mýtatsııalarǵa qanshalyqty tıimdi ekenin zerttep, naqty qorytyndy aıta alýǵa múmkindik beredi. Bul da óte mańyzdy jumys. Memleketimiz bul vaktsınalardy ózi ishinde zertteı alatyndaı shamasy bolýy kerek. Biz sol turǵyda belsendi jumys istep jatyrmyz. Tek vaktsına emes, qazir usynylyp jatqan, qoldanysta júrgen dárilerdiń múmkindigin zertteýge atsalysyp jatyrmyz. Qazirgi tańda 4 otandyq dárilik zatty tekserip úlgerdik. QazCovid-in vaktsınasy týraly aıtsaq, men sol ınstıtýtta buǵan deıin 15 jyl jumys istegenmin. Sol ýaqytta qus jáne dońyz tumaýlaryna qarsy vaktsına jasap, platformasyn qalyptastyrǵan edik. Tehnologııa jumys isteıtinin buǵan deıin dáleldep qoıǵandyqtan, qazir vaktsına úshinshi fazasynan ótip, óndiriske jaqyndap qaldy.
-Vaktsına jasaý kezinde qandaı kedergilerge tap boldyńyzdar? Ony qalaı eńserdińizder?
- Ǵylymı jumys bolǵandyqtan qıyndyqtar kóp boldy. Eń aldymen qarjy máselesi boldy. Odan keıin logıstıka jaǵynan qınaldyq. Qazaqstanda ǵylym jasaýdyń bir qıyndyǵy osy logıstıkada. Óıtkeni zertteýge qajetti reaktıvterdiń, ıaǵnı, hımııalyq, dárilik zattardyń, qajetti bir jaı ǵana quramdyq materıaldyń óndirisi shetelde ǵana bar. Al AQSh pen Eýropa elderinde bul turǵyda óte ońaı. Ózderinde bolǵandyqtan, ózindik quny da arzandaý bolady. Mysaly AQSh-taǵy ǵalymdar qandaı da bir qajetti materıalǵa tapsyrys berse, ary ketkende bir aptanyń ishinde jetedi. Al bizde kez kelgen materıalǵa tapsyrys berý úshin 3-4 aı kútesiń. Onyń ústine alǵashynda grant bolmaǵandyqtan, kóp dárilik zattar memlekettik satyp alý arqyly alyndy. Al memlekettik satyp alýdyń óz qıyndyqtary bar. Eń aldymen óte uzaq. Ekinshiden, ne alyp keletinin bilmeısiń. Onyń ústine basynda aqparat tym az boldy. Degenmen sonyń bárin sheshýdegi ǵylymı tobymyzdyń bir utymdy tusy sheteldik ǵylymı ujymdarmen tyǵyz jumys isteıtinimiz boldy. Solardyń biri - Avstralııanyń jetekshi bıotehnologııalyq kompanııasy VAXINE deıtin seriktesimiz. Kezinde ózim «Bolashaq» baǵdarlamasy boıynsha sol jerde taǵlymdamadan ótkenmin. Sol kompanııanyń jaqsy kómegi tıip jatyr. Biraz nárselerdi birge jasap jatyrmyz. Olar qazir óz vaktsınadaryn klınıkalyq zertteýge shyǵaryp qoıdy. Degenmen, bir-birimizdiń málimetterimizben bólisip, keńester alyp, kómektesip jatyrmyz.
Ekinshiden AQSh-tyń Ogaıo memlekettik ýnıversıteti de bizdiń jaqsy seriktesimiz. Sońǵy 5-6 jylda birneshe birlesken maqalalar shyǵarǵanbyz. Olar da nanovaktsına alý boıynsha kómek kórsetip jatyr. Onyń ústine bizdiń bir qyzmetkerimizdi sol jaqqa bir jyldyq taǵlymdamaǵa jiberdik. Taǵlymdamany amerıkalyq ýnıversıtet tolyq ózi tóleıdi. Osyndaı kollaboratsııanyń arqasynda zerrtteýlerimiz jaqsy júrip jatyr.
-Ýaqyt bólip, suhbat bergenińizge raqmet!