Qaısar ÁLІM: Árbir tulǵa – rýhanı shamshyraq!
Elimizdiń áleýmettik-ekonomıkalyq órleý barysynda ádebıet, mádenıet, ǵylym, óner salasy maıtalmandarynyń rýhanı jańǵyrýǵa qosyp kele jatqan zor úlesi búgingi tańda alǵa jyljýdyń taptyrmas tegershigine aınalǵandaı. Demek, árbir tulǵany rýhanı shamshyraq dep baǵalaýymyzdyń túp-tórkini de memleket damýyndaǵy alǵy sharttardyń eń qajettiligi qatarynda sanalyp, tereńge tamyryn jaıyp jatqandyqty bildirse kerek.
Belgili jýrnalıst, jazýshy, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Prezıdent syılyǵynyń laýreaty, Halyqaralyq «Alash» ádebı syılyǵynyń ıegeri, Qazaqstan Jýrnalıstıka akademııasynyń akademıgi Qaısar Álimmen suhbattasqan edik. Onda Elbasynyń jáne Prezıdenttiń rýhanı jańǵyrýǵa qatysty qoıǵan talaptarynyń qandaı serpinmen júzege asyp jatqandyǵy áńgime boldy.
-Rýhanı jańǵyrýǵa qatysty óz paıymyńyzdy sýyrtpaqtap otyrsańyz eken. Jýrnalıstıka salasyndaǵy alpys jylǵa jýyq jemisti eńbegińiz bul máseleniń jan-jaqty qyryn ashýyńyzǵa septigin tıgizeri anyq qoı.
- Árıne. Jýrnalıstıka – bul adam janyn keshendi zertteýdiń túp negizine aınalǵanyn dáleldep jatýdyń ózi artyq bolar. Qazaq baspasózinde sonaý keńes zamanynda-aq tulǵalardy dáripteýdiń alýan amaldary qoldanylatyn. Túrli janr arqyly, aıtalyq ocherk, novella, esse, sýretteme sekildi taǵy basqa da tásildermen halyqqa erekshe eńbegi sińgen qaıratkerlerdiń kásibı jetistigimen qatar, jan-dúnıelik tolǵanystarymen, arman-maqsattary, qıyndyqty jeńýdegi janqııarlyq izdenisteri, otansúıgishtik qasıetteri birsydyrǵy táýir ashylyp jazylatyn. Ózim bozbala kúnimnen kelip, 22 jyl taban aýdarmaı zor ańsarmen eńbek etken oblystyq «Qostanaı tańy» gazetinde (burynǵy – «Kommýnızm tańy») «Jasampaz eńbek adamy» dep atalatyn aıdar bolyp, onyń aıasynda qarapaıym eńbek adamdarynyń ór beınesin somdaýǵa talpynatynbyz. Sondaı bir maqalada túkpirdegi aýyldyń shopany týraly jazylyp, onyń qaharly qystaǵy erligi pash etilgennen keıin, redaktsııaǵa oqyrmandardan hattar borap ketsin. Razylyq tilekterin aıtady, tánti bolady, shopandy kezdesýlerge shaqyrady. Áli esimde jergilikti partorg álgi shopandy mektep oqýshylarymen júzdestirýge áreń kóndiripti ǵoı. «Partııa qatarynan shyǵaramyn» degen soń ǵana kónip, oqýshylarǵa áńgime aıtyp bergen eken. Sol júzdesý jas órkenderge oı salyp, áserli bolǵany sondaı, mamandyq tańdaýda «men shopan bolamyn» dep jar salyp, sol sózderinde turǵandar da bolypty. Al kerek bolsa! Minekı, eńbek adamynyń eleýsizdeý eńbegi sondaı sana jańǵyrýyna túrtki bolypty ǵoı.
- Iá, jańǵyrý túsinigi keń, tereń maǵynaly ǵoı. Búgingi táýelsiz elimizdiń maqsatkerlikpen tolassyz alǵa jyljý úderisindegi rýhanı jańǵyrýdyń jóni bólek. Osy turǵydan taratsyńyz eken.
- Bul turǵyda da mysal kóp, árqaısysynyń ózindik júgi bar. Másele, rýhanı jańǵyrýdyń qaı qyrynan kelýge baılanysty ǵoı. Ol jaǵyn Elbasy naqty talappen bekitip bergendeı boldy emes pe?! Sonyń júzege asatyn asqaraly bıikterindegi is-sharalardyń shoqtyqtylary bolady. Aıtalyq, Memleket basshysy da bul oraıda birqatar mindetter qoıa otyryp, rýhanı jańǵyrý sıpatyndaǵy óz oılaryn únemi halyqpen bólisip kele jatyr. Mysaly, bıylǵy ál-Farabıdiń 1150 jáne Abaıdyń 175 jyldyǵyn atap ótý turǵysynda arnaıy Jarlyq shyqty. Soǵan oraı belgilengen is-sharalar jer-jerde sheshimin tabýda. Abaı toıyna qatysty ózim de Semeı óńirine baryp, biraz rýhanı ıgilikterdiń basy-qasynda bolyp qaıtqan edim.
- Endi sol sapardan syr sýyrtpaqtap berseńiz quba-qup bolar edi. Rýhanı jańǵyrýdyń tamyryn dóp basarlyq áńgime bolaryna senimdimiz.
- Uly Abaıdyń 175 jyldyǵy qarsańynda Qaraýylǵa kireberistegi aınalma jolda ornatylǵan «Abaı eli – rýhanııat mekeni» atty stellany ashý saltanatyna qatystyq. Abaı, Shákárim jáne Muhtardyń barelefti-beıneleri úshburysh – úsh taǵandy báıterek butaǵyna qonaqtaǵandaı bop, elge kirgen ár pendeniń búıregin búlk etkizetindeı. Sezim áseri sátte jetelep shoq taldy alańqaı alabynan kózge ystyq basylǵan Toqtamys batyrdyń at ústindegi tulǵasyna janar qadatqyzady. Mine, osy eskertkishtiń ashylý saltany bastaldy.
«Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń «Týǵan jer» jobasy aıasynda Abylaı hannyń shep buzar batyrlarynyń biri, Qabanbaı men Bógenbaı bahdúrlerdiń senimdi serigi bolǵan, «Tý tikken Tobyqtynyń qolbasshysy» – Toqtamys batyr Laqaulynyń týǵanyna 290 jyl tolý qurmetine arnalǵan merekelik is-shara ýaqyt talabyna saı salıqaly, taǵylymdy ótti. Halyq jady teatrlandyrylǵan kórinister arqyly tarıhymyzdyń san qatparly ótkelindegi el men jerdi qorǵaýdyń joıqyn arpalystaryna oralyp, búgingi Táýelsizdikke tartylǵan qıyn da qasterli joldyń ón boıymen oısha júrip ótkendeı bolyp, sanasyn silkinitkeni kádik.
-Abaı eliniń, tipti barsha elimizdiń rýhanı jańǵyrýyna mol úles qosatyn bıylǵy mereıtoılyq jyl, árıne, bar qazaqtyń sapalyq jaǵynan kemeldene tulǵalanýyna, táýelsizdikti baıandy etýdiń qandaı talaptaryna da saı bolýyna áser etetini belgili ǵoı.
- Durys aıtasyz. Aldymen belgili bir óńir rýhanı sapalasyp, jańǵyrmaı kúlli el dittegen maqsatyna jeterlikteı bop túlep-túrlene almaıtyny aqıqat qoı. Bul rette Abaı elindegi mereıtoılyq hal-ahýaldyń jaı-japsary, árıne, qandaı bir tolǵaqty áńgimeniń tamyzyǵyna aınalyp júrgeni beseneden belgili. Ásirese, memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń «Abaı jáne HHІ ǵasyrdaǵy Qazaqstan» dep atalatyn maqalasy qalyń eldiń rýhanı baǵdarynyń temirqazyǵyna aınalǵany aıan. Ondaǵy: «Biz Abaıdyń 175 jyldyq mereıtoıyna qoǵamdyq sanany jańǵyrtatyn, bir el, tutas ult bolyp damýymyzǵa serpin beretin is-shara retinde zor mán berip otyrmyz. Bul toıdyń tusyndaǵy basty maqsatymyz búkil halyqtyń ult ustazy aldyndaǵy ózindik bir esep berýi ispettes bolýy tıis dep bilemin. Abaı syny – aýyr syn, syndarly syn»,-degen júrekjardy sózderdiń astaryna tereń úńilsek, bıylǵy Abaı baba mereıtoıy toı toılaýdan góri, tolaǵaı oı oılaýǵa mindetteıtindeı. Muny árkim tereń uǵynady.
Ásirese Abaı elin aralǵan saparymyzda mundaı rýhanı órleýdiń syndarly mysaldaryna ábden qanyq boldyq. Birneshe kezdesýler ótkizdik. Mysaly, Semeıdegi Abaı atyndaǵy qalalyq kitaphanada bolǵan júzdesýde oqyrmandar uly aqynnyń shyǵarmalaryndaǵy otansúıgishtik, ultjandylyq, bilimdilik, adamgershilik sıpattarynyń eldik múddege qyzmeti turǵysyndaǵy qaǵıdattaryn búgingi ómirmen sheber shendestire otyryp sóz órbitkeni jandy samalmen jelpigendeı áserge bóledi. Abaı týaly jarııalanymdardyń kórmesi de mol maǵlumatymen tamsandyrdy. Pedagogıka kolledjiniń stýdentteri Abaı qara sózderin jatqa aıtyp qana qoımaı, olardyń mán-maǵynasyn Táýelsiz Qazaqstannyń búgingi rýhanı jańǵyrýyna qatysty mysaldarmen sátti ushastyrýy ǵıbratty boldy. Mysaly, Abaıdyń «Otyz úshinshi sózindegi: «Egerde mal kerek bolsa, qolóner úırenbek kerek. Mal jutaıdy, óner jutamaıdy. Aldaý qospaı adal eńbegin satqan qolónerli – qazaqtyń áýlıesi sol. Biraq qudaıtaǵala qolyna az-maz óner bergen qazaqtardyń keselderi bolady»,-degen tereń oılaryn oqýshylardyń búginginiń mindetterimen shendestire bilýi súısintti. Mine, jas talap júregindegi osyndaı janartaýlar bolashaǵymyzdyń jarqyn bolarynan habardar etedi, mereılendiredi. Rýhanı jańǵyrý osylaısha aıasyn keńeıte berse ıgi.
Sondaı-aq Abaı aýdanynyń ortalyǵy Qaraýylda ótken júzdesýler de óte mazmundy boldy. Ortalyq kitaphanada, orta mektepte negizinen rýhanı jańǵyrýǵa qatysty áńgime órbitildi. Árkimniń sana silkinisine den qoıǵany bek qýantty. Sana ózgerse rýhanı jańǵyrý baıandy bola túseri sózsiz ǵoı.
- Árıne, rýhanı jańǵyrýǵa qatysty is-sharalarda otyzdan astam kitaptyń avtory retinde ózińizdiń shyǵarmashylyǵyńyzdan tikeleı jeli tartatyn támsilder de eleýli ról atqaratynyn paıymdap otyrmyz. Sol turǵydan taratyp kórseńiz.
-Rýhanı jańǵyrýǵa ózek bolarlyq túıinder men túısik-tálimderdi tek keıingi ómir aǵymynan ǵana izdeý ústirttikke uryndyratyn sekildi. Bul meniń jeke pikirim. Sol sebepti bul máseleni keń aýqymdy qamtyǵan abzal shyǵar. Máselen, oqyrmandarymmen kezdesýlerimde shyǵarmashylyǵymnyń ózegine aınalǵan tulǵalar týraly keńinen baıandap beremin. Aıtalyq, alash arysy Mirjaqyp Dýlatovtyń shetelde qalǵan súıegin týǵan jeri Torǵaıǵa ákelip qaıta jerleý rásiminiń basy-qasynda bolǵanymnan sóz órbitip, onyń búgingi táýelsizdigimizdiń negizin qalasqanyn úlgi-ónege ete sóıleımin. Bul - rýhanı jańǵyrýdyń jańa lebi esebinde zor qanaǵatpen qabyldanyp júr. Nemese Mirjaqyptyń sońynda qalǵan jalǵyz tuıaǵy, marqum Gúlnár apaımen etene aralasyp, syrlasýymnan týǵan shyǵarmalarym arqyly ónege taratqanym da óz maqsatyna dóp tıetin syńaıly.
Qazaqtyń beligili jazýshysy Ázilhan Nurshaıyqovpen otyz jyldan astam hattasýymyz «Mahabbat jyrshysy» degen atpen kitap bolyp shyqty. Sodan áńgime órbitkenimde, jastar mahabbat jańǵyrýyna jylyndaǵandaı bolyp, janyp ketetini tipti qııýlasady eken. Qazaqtyń tuńǵysh ǵaryshkeri Toqtar Áýbákirovty kók aspannan kútip alyp, alǵash tildesip, bul tanystyǵymyz keıin dostyqqa ulasqanyn aıtqanymda, onyń búgingi rýhanı jańǵyrýǵa qosyp júrgen eren úlesi tipti súbelene túsetinin baıqaý, qalamger retinde baqytqa keneltedi. Qazir elimizde atom-elektr stansasyn salý, salmaý jóninde pikir qaıshylyqtary órship turǵan sátte men Chernobyl AES-iniń órt apatyn joıýda erlik kórsetip, Keńes odaǵynyń Batyry ataǵyn ıelengen qostanaılyq Leonıd Telıatnıkov týraly jazǵan kitabymnan syr tolǵaǵanymnyń nesi artyq? Atom-elektr stansasynyń paıdasy men zııany qatar saraptalyp, qıyn túıindi qapysyz sheshýge umtylys jasalyp jatsa, rýhanı órlik pen erlik tamyryn tereńnen tartpaı ma? Qazaq eliniń bolashaǵy qaýipsiz bolmaı ma? Beıbit ómirde rýhanı jańǵyrý kemeldene túspeı me? Kózdegen maqsatymyz da osy emes pe? Qysqasha aıtsam, shyǵarmalarym arqyly rýhanı jańǵyrýdyń ár qyryn tereń paıymdaýǵa bolatynyna kózim jetti.
Qorytyp aıtatyn bolsaq, búgingideı alýan mádenıet pen tehnologııa toǵysqan jahandaný zamanynda bizdiń aldymyzda ulttyq sananyń órisin keńeıtip, rýhanı kemeldene túsý mindeti tur. Osy maqsatta árkim óz múmkindiginshe úles qossa, dittegen meje alynaryna senimdimiz.
Áńgimenizge rahmet.
Suhbattasqan Mahat SADYQ