Qaırat Mámı sot isin júrgizý tiliniń erkin tańdalýyn qatań saqtaýdy eskertti
Onyń jumysyna Joǵarǵy Sottyń alqa tóraǵalary men sýdıalary, Ǵylymı-konsýltatıvtik keńes músheleri, Konstıtýtsııalyq keńes, Bas prokýratýra, mınıstrlikter men vedomstvolar ókilderi qatysty.
Qaırat Mámı otyrysqa qatysýshylardyń nazaryn respýblıka sýdıalarynyń VII sezinde Memleket basshysy belgilegen quqyqtyq aıqyndylyq deńgeıin arttyrý, turaqty ári boljamdy sot praktıkasyn qalyptastyrý mindetterin iske asyrý qajettigine aýdardy. Joǵarǵy sottyń normatıvtik qaýlylary dál osy mindetti sheshýge baǵyttalyp otyr.
Kún tártibine sáıkes Joǵarǵy sottyń bes normatıvtik qaýlysynyń jobasy talqylandy.
«Sot isin júrgizý tili prıntsıpin qoldanýdyń keıbir máseleleri týraly» normatıvtik qaýlysynyń jobasyn usyna kele, Q.Mámı: «Qylmystyq qýdalaý organdary ádette tergeý is-sharalaryn júrgizý jáne qujattardy ázirleý barysynda orys tilin qoldanýǵa basymdyq beredi. Osy rette, olar qylmystyq qýdalaýǵa tartylǵan adamdardyń sot isin júrgizý tilin jetkilikti bilmeıtindigine mán bermeı, osylaısha olardyń quqyqtary men qylmystyq-protsestik zańnama talaptaryn buzady», - dep atap ótti.
Odan ári Q.Mámı sot isin júrgizý tilin erkin tańdaý prıntsıpin qatań ári naqty saqtaý sot qorǵaýynyń qoljetimdiligin qamtamasyz etip qana qoımaı, istiń mán-jaıyn durys anyqtaýǵa, zańdy ári negizdelgen sot sheshimin shyǵarýǵa yqpal etetindigine toqtaldy. Sondyqtan da osy saladaǵy quqyq qoldaný máselelerin túsindirý sot praktıkasy úshin zor mańyzǵa ıe.
Joǵarǵy Sot sýdıasy Baǵlan Maqulbekov osy normatıvtik qaýlynyń jobasy Joǵarǵy Sottyń bastamasymen ázirlengenin aıtty. Sýdıanyń pikirinshe, Azamattyq protsestik, Qylmystyq protsestik jáne Ákimshilik quqyqbuzýshylyqtar týraly kodeksterde sot isin júrgizý týraly másele tolyq qamtylmaǵan. Azamattyq ister boıynsha taraptar, tergeýde júrgen adamdar men sottalýshylardyń ózderi kóp jaǵdaıda sot isin júrgizý tili prıntsıpiniń saqtamaıtyndyǵy, sot isin júrgizý tilin tańdaýǵa qatysty olardyń óz quqyqtary men bostandyqtarynyń buzylýyna jol beretindigi aıtyldy. Normatıvtik qaýly basty máselelerdiń biri - APK-niń 14-babynyń talaptaryna sáıkes sot isin júrgizý tili sotqa talap qoıý aryzy berilgen tilge baılanysty sot uıǵarymymen belgilenedi degen qaǵıdadan týyndaıtyndyǵyn túsindiredi.
Joǵarǵy sot tóraǵasy «Sottardyń qylmysqa qatystylyq pen qylmystyq quqyq buzýshylyqqa dem berýshilik úshin jaýaptylyq týraly zańnamany qoldanýynyń keıbir máseleleri týraly» normatıvtik qaýlynyń mańyzdylyǵyn aıta kele, bul joba 2016 jylǵy 5 tamyzda Prezıdent Ákimshiliginde ótken keńeske qatysýshylardyń ekstremızm men terrorızmge qatystylyq úshin jaýaptylyqty kúsheıtý týraly sheshimine sáıkes ázirlengenin atap ótti.
Ol Memleket basshysynyń qazirgi tańda terrorızmniń qaýpi bizdiń halyqaralyq qaýipsizdik týraly túsinigimizdi túbegeıli ózgertkeni týraly aıtqan oıyn eske saldy. Buǵan álemde, Almaty men Aqtóbe qalalarynda sońǵy kezderi oryn alǵan oqıǵalar dálel bolyp tabylady. Q.Mámı terrorızm men ekstremızm aktilerine dem berýshilik pen qatystylyq úshin jaýaptylyq týraly zańnamany durys ári birkelki qoldanýdy qamtamasyz etýge baǵyttalǵandyqtan, atalǵan normatıvtik qaýlynyń sot praktıkasy úshin mańyzy zor ekendigin atap ótti.
Osy normatıvtik qaýlynyń jobasyn tanystyra kele, Joǵarǵy sot sýdıasy Ábdrashıd Júkenov joba qylmysqa qatystylyqty anyqtap, onyń negizgi túrlerin, birqatar adamdardyń qylmysty habarlamaǵany jáne ony kúni buryn ýádelespeı jasyrǵany úshin qylmystyq jaýaptylyqqa tartylmaıtyndyǵy týraly konstıtýtsııalyq qaǵıdatty túsindiredi. Normatıvtik qaýlyda adamnyń ázirlenýi ózine naqty belgili bolǵan nemese jasalǵan qylmystyq quqyqbuzýshylyq týraly faktilerdi habarlamaǵandyǵyn, osylaısha óziniń azamattyq jáne moraldyq boryshyn oryndamaǵandyǵyn anyqtaǵan jaǵdaıda sýdıalar jeke qaýly shyǵarý arqyly osy málimetti tıisti uıymdardyń nazaryna jetkizýge quqyly ekendigi kórsetilgen.
Adamnyń ázirlenip jatqan nemese jasalǵan qylmystyq quqyqbuzýshylyqtar týraly naqty belgili aqparatty ýaqytyly habarlaý arqyly sot tóreligine kómektesýdiń barlyq jaǵdaılarynda sottar jeke qaýly shyǵarý arqyly tıisti uıymdardyń aldyna atalǵan adamdy kótermeleý qajettigi týraly máseleni qoıýy kerektigi aıtyldy. Qylmysty jasyryp qalý, qylmys jasaǵan adamnyń qylmysty, onyń quraldary men qarýlaryn, qylmystyń izderi men ózge de dáleldemelerdi jasyrý tásilderi uǵymdarynyń máni ashyp kórsetildi.
Joǵarǵy sot sýdıasy Denıs Shıpp «Sottardyń Qazaqstan Respýblıkasy Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodeksiniń Jalpy bóligin qoldanýynyń keıbir máseleleri týraly» normatıvtik qaýlyny tanystyra kele, Ákimshilik quqyqbuzýshylyqtar týraly zańnama quramy men ondaǵy halyqaralyq sharttardyń orny, ÁQBtK-degi olqylyqtyń bar ekendigin atap ótti. Normatıvtik qaýly sottarǵa osy olqylyqtardy sot tóreligi týraly konstıtýtsııalyq normalarmen jáne adam men azamattyq quqyqtary týraly ákimshilik quqyqbuzýshylyqtar týraly zańnama prıntsıpterimen tolyqtyrýǵa usynym beredi.
Sottarǵa zańsyz qaýlyny qaıta qaraý barysynda sot satysy osy qaýlyny oryndaý men baılanysty bolýy múmkin emestigin túsindiredi. Eskertý óndirip alýdyń jetkilikti sharasy bolyp tabylatyndyqtan, kez kelgen qosymsha óndirip alý Erekshe bólimniń baptarynyń sanktsııalarynda kózdelgen ózge de negizgi óndirip alýdy, máselen ákimshilik aıyppuldy taǵaıyndaý barysynda ǵana qoldanylýy tıis ekendigi aıtyldy. Normatıvtik qaýly quqyqbuzýshylyq sýbektileriniń jekelegen sanattaryna ákimshilik qamaýǵa alýdy qoldanýdyń múmkin emestigi jaǵdaıynda eger ÁQBtK-niń 42-babynyń 2-bóliginde negizgi ákimshilik óndirip alý retinde osyndaı óndirip alý sharalaryn qoldanýǵa jol beriletin bolsa, qosymsha óndirip alýdy qoldanýǵa bolatyndyǵyn túsindiredi. Buǵan qosa, jobada óndirip alýdyń ózge de sharalaryn qoldaný, arnaıy quqyqtan aıyrý merzimderin esepteý, jeke kásipkerler men zańdy tulǵalardyń qyzmetine tyıym salý nemese toqtatýdy taǵaıyndaý tártibi túsindirilgen.
Joǵarǵy sottyń sýdıasy Erden Áripov «Qazaqstan Respýblıkasy Qylmystyq kodeksiniń 6-babyn qoldaný jónindegi sot praktıkasy týraly» normatıvtik qaýlynyń jobasyn tanystyrdy. Joba qylmystylyqty nemese áreketti jazalaýdy boldyrmaıtyn, basqasha aıtqanda, qylmystyq quqyqbuzýshylyqty jasaǵan tulǵanyń jaǵdaıyn jaqsartatyn zańdar, dekrımınalızatsııalaý uǵymdaryn, sondaı-aq jaýaptylyqty nemese jazany jeńildetetin normalardy túsindiredi. Normatıvtik qaýlyda sotqa deıingi tergeý organy, birinshi, apellıatsııalyq jáne kassatsııalyq satylardaǵy sottar ózderiniń qaraýynda jatqan qylmystyq ister boıynsha keri kúshke ıe zańdy tikeleı qoldanatyndyǵy aıtylǵan. Osy rette, eger jańa qylmystyq zań qylmystylyqty nemese áreketti jazalaýdy boldyrmasa, onda QPK-niń 35-babynyń 1-bóliginiń 6-tarmaǵynyń talaptaryna sáıkes is qaı kezeńde qaralyp jatqandyǵyna qaramastan, osy negizder boıynsha óndiristen qysqartylýǵa jatady.
Osy oraıda eger adam jasaǵan áreket neǵurlym aýyr qylmystyq quqyqbuzýshylyq sanatyna aýyssa nemese qylmystyq quqyqbuzýshylyqty jasaǵan adamnyń jaǵdaıyn basqasha aýyrlatsa, onda qylmystyq zańnyń keri kúshiniń bolmaıtyndyǵy týraly túsindirme beriledi.
Joǵarǵy sottyń sýdıasy Erbol Rahymbekov «Sottardyń qylmystyq isterdi qysqartylǵan tártippen qaraýy týraly» normatıvtik qaýlynyń jobasyn tanystyra kele, sot tóreliginiń tıimdiligin arttyrýdyń kez-kelgen memlekettiń tabysty damýynyń qajetti sharty bolyp tabylatyndyǵyn atap ótti. E.Rahymbekov zańnamada bolǵan, biraq jańa QPK-niń 2014 jyly kúshine enýine baılanysty ózgeristerge ushyraǵan sot tergeýiniń qysqartylǵan tártibin joǵaryda atalǵan jaǵdaıǵa qol jetkizetin tásildiń biri dep atap ótti.
Normatıvtik qaýlynyń jobasynda, atap aıtqanda qandaı quqyqbuzýshylyqtyń aıtarlyqtaı jáne basty sot talqylaýyn taǵaıyndaýǵa kedergi jasaıtyndyǵy, basty sot talqylaýynda anyqtalǵan qandaı kemshilikter sotqa olardy joıý úshin isti prokýrorǵa jiberýge negiz beretindigin túsindiredi.
Jalpy otyrysqa qatysýshylar normatıvtik qaýlylardyń jobalaryn talqylap, olarǵa usynystar men eskertpeler engizdi. Atalǵan qaýlylar redaktsııalyq túzetýler engizilgennen keıin jalpy otyrysta bekitiletin bolady.