Qasymhan Begmanov: Ulttyq rýhty materıaldyq dúnıeler basyp ozbaýy kerek
Rýhanı jańǵyrý tek búgin bastalatyn jumys emes. Biz Táýelsizdik kezeńinde bul baǵytta birneshe aýqymdy is atqardyq. 2004 jyly «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda Qazaqstan aýmaǵyndaǵy tarıhı-mádenı eskertkishter men nysandardy jańǵyrttyq. 2013 jyly «Halyq – tarıh tolqynynda» baǵdarlamasy arqyly álemniń eń beldi arhıvterinen tól tarıhymyzǵa qatysty qujattardy júıeli túrde jınap, zerttedik. Tuńǵysh Prezıdent - Elbasy N.Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamalyq maqalasynda aıtylǵan osynaý óreli isterge úles qosyp júrgen Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, etnografııalyq «Dástúr» jýrnalynyń Bas redaktory, kórnekti aqyn Qasymhan Begmanovpen suhbattasqan edik.
– Ulttyq rýh jóninde, jalpy keshegimiz ben erteńgimizdi bir súzgiden ótkizip alý úshin de oqyrmanǵa aıtarym qordalanyp qalǵan sııaqty. Búgingi tańda ulttyq rýhty materıaldyq dúnıeler basyp ozyp tur. Biraq sol rýhymyz kóterilmeı úlken materıaldyq dúnıege jetýdiń ózi qıyn. Bul týraly ǵalymdar da túrli paıymdaýlaryn jazyp jatyr. Óz basym júrip ótken jolymda mundaı mysaldardy kóptep aıta alamyn. Keshegi Mustafa Shoqaıdy nemese Jaǵda Babalyqty alaıyqshy. Búgingi kúnniń shyńy olardyń tek sol rýhanı bolmysynan týǵan óshpes muralarymen sýsyndap otyr. Iá, rýhanı dúnıe belgili bir ýaqytqa deıin materıaldyq dúnıege táýeldi bolady. Kóp jyldar men mynaý ulan-ǵaıyr jerdi ata-babalarymyz qalaı búgingi urpaǵyna amanattady eken, jeri úshin soǵyspaǵan el, ult bolmady dep, oılaıtynmyn. Keıin bul bizdiń rýhymyzdyń asqaqtyǵynan ekenin túsindim. Biz rýhy myqty ultpyz. Endi osy rýhymyzdy bolashaqqa qandaı deńgeıde amanattaı alamyz, búgingi barlyq áńgime osyǵan kep tirelip tur. Búgingi «Rýhanı jańǵyrý» bir adamnyń múddesi emes ekenin túsingen árbir qazaq rýhtyń qaıta jańǵyrýyna qyzmet etýi kerek. Biraq kóp jerler ony naýqanshylyqqa aınaldyryp jibergen sııaqty. Qadir-qasıetin tolyq sezindi dep aıta almaımyn.
Japondyqtar ulttyq rýhty berik saqtap qalǵanynyń arqasynda myqty memleket bolyp qalyptasty. Jańa aıtqanymdaı bizde de ulttyq rýh myqty. Men ony ulttyq-etnografııalyq «Dástúr» jýrnalyn shyǵara bastaǵannan-aq redaktsııamyzǵa habarlasyp, dástúrimizdiń búgingi jáı-kúıine alańdap, ejelden qalyptasqan qasterli salt-sanamyz ben ádet-ǵurpymyzdyń shashaýyn shyǵarmaı, «jańa zamanǵa qalaı beıimdesek bolady?» degen yńǵaıdaǵy saýaldardy jıi qoıyp, ulttyq bolmysymyzdyń jandanýyna jalpy halyqtyń beı-jaı qaramaıtynynan ańǵardym.
Osyndaı sansyz saýaldarǵa jaýap tabý úshin kóp izdendim. Erinbeı eńbektenip kelemin. Ózimiz jarytyp jaýap bere almaǵan keıbir oqyrmandarǵa «izdegenderińizdi osy kitaptan tabasyzdar» dep sol salany jetik zerttegen ǵalymdardyń ǵylymı eńbekterine siltemeler jasadym. Sonda da qanaǵattanbaǵan keıbir baýyrlarymyz: «aǵa, biz de qarap júrgen joqpyz, ol kitaptarmen jete tanyspyz. Biraq «ne úshin?« degen qarapaıym saýalǵa báribir naqty jaýap taba almadyq» dep qaıyra suraq qoıǵandar da az bolmady. Sodan oılanyp-tolǵanyp, ultymyzdyń taǵdyryna baılanysty túrli salanyń kásibı mamandarymen, etnograf ǵalymdarmen suhbattasa kele, oqyrmannyń bizge qoıǵan túrli saýaldaryn jetildirip, óńdep, jóndep, bolashaqta qamtylýǵa tıis-aý degen suraqtardy ábden suryptap: «Dástúr: keshe, búgin, erteń» degen jobany iske asyrdym.
«Dástúr» ulttyq-etnografııalyq jýrnalyn úzbeı shyǵaryp kele jatqanyma, mine, on jyldan asyp barady. Árıne, qandaı isti bolmasyn bastaý qıyn bolatyny belgili. Jan aıamaı eńbek ettim. Іzdendim, zerttedim. Ómirlik tájirıbemdi, oqyp-bilgenimdi, kórgenimdi, jıǵan-tergenimdi, kókeıge túıgenimdi, túsingenimdi kádege jarattym dep oılaımyn. Bilmegenimdi kásibı mamandardan suradym, bilgenimdi oqyrmanmen bólistim. Sol arqyly ózim de osy salaǵa beıimdele-mamandana bastadym.
Jýrnalymyzda jıi kóteriletin kókeıkesti máseleler men tanymdyq-taǵylymdyq materıaldarǵa qatysty avtorlarymyz ben oqyrmandarymyz da únemi óz pikirlerin bildirip, ózindik oılarymen bólisip keledi.
Negizi, «Dástúr: keshe, búgin, erteń» atty jobamdy iske asyrý jaıly oı kókeıime «Dástúr» etnografııalyq jýrnalyn jaryqqa shyǵarǵan kúnnen bastap armanyma aınaldy desem de bolady. Bul jobamnyń eń alǵashqy kitaby halyq etnografııasynyń iri ókili Jaǵda Babalyqulymen «Etnografpen áńgime» suhbat-kitabynyń jaryq kórýimen bastaldy.
«Dástúr. Keshe. Búgin. Erteń» atty jobam halyq etnografııasynyń kórnekti ókili Jaǵda Babalyqulynyń týǵanyna júz jyl tolýyna oraı uıymdastyryldy. «Armanym joq, táýelsizdik tańynyń jarqyraı atqanyn kórdim, máńgilik bolýyn tileımin» – dep edi-aý ultyn sheksiz súıgen qart abyz. Elge, Otanǵa degen asqan súıispenshiliktiń, memleketshildiktiń ozyq úlgisin kórsetken edi! Jaǵda Babalyqulynyń osy bir aýyz sózi esime túsken saıyn, «táýbá, táýelsiz el bolǵanymyzdy kórdim, oǵan ózim ne bere aldym» degen oılar janyma jaı taptyrmaıtyn boldy. Sonymen araǵa birneshe jyl salyp jalǵasyn tapqan «Dástúr: keshe, búgin, erteń» osylaı rýhanı jańǵyrdy desem bolatyn shyǵar.
– Rýhanı jańǵyrý – qazaqstandyqtardyń salt-sanasy men dúnıetanymyn ózgertetin qozǵaýshy kúsh. ulttyq qundylyqtarymyzdy umytpaı, jahandyq jańashyldyqqa jeteleıtin jol. Qazirgi qoǵam kózqarasy qalyptasqan zerdeli de, zerek tulǵa tárbıeleýi tıis. Ol úshin ilim-bilimge umtylyp, jan-jaqty jetilgen jón. Elbasy N.Á.Nazarbaev «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasynda: «Jańǵyrý ataýly burynǵydaı tarıhı tájirıbe men ulttyq dástúrlerge shekeden qaramaýǵa tıis. Kerisinshe, zamana synynan súrinbeı ótken ozyq dástúrlerdi tabysty jańǵyrýdyń mańyzdy alǵysharttaryna aınaldyra bilý qajet. Eger jańǵyrý eldiń ulttyq-rýhanı tamyrynan nár ala almasa, ol adasýǵa bastaıdy», – dep jazdy. Osy taqyryp aıasynda Qasymhan aǵa, áńgimemizdi órbitsek.
–Tórt tomdyǵyma ǵylym doktorlary men kandıdattarynyń taqyryptyq monografııalary negizinde alynǵan suhbattar, sonymen qatar, halyq etnografııasymen aınalysyp júrgen zııaly tulǵalarmen suhbattar endi. Tórt tomdyq tolyq túgel suhbattarǵa qurylǵan. ıAǵnı, ózińiz aıtyp otyrǵandaı bárimiz jumylyp dástúrge shekeden qarap emes, oqyrman suranysyn qanaǵattandyrý maqsatyndy eńbektendim. Tórt tomdyqty oqyǵan adam muny túsinedi. Óıtkeni bul jańa aıtqanymdaı, o basta halyqtyń suranysynan týyndaǵan is. Ulttyń qajetin óteıtin, halyqtyń kókeıindegisin tap basatyn, bolashaqqa qyzmet etetin, jas urpaqtyń tanym-túsinigin qalyptastyryp, kóńil kókjıegin keńeıtetin kitap.
Bul kitaptardyń taǵy bir ereksheligi – qolóner sheberlerin de etnografııadan bólip jarmaýdy jón kóremin. Sebebi ulttyq naqyshtaǵy qolónerimiz de qazaq halqynyń baǵa jetpes baılyǵy, ulttyq qundylyqtary ekeni beseneden belgili. Kózden ketip, kóńilden óshe bastaǵan keıbir qolónerimizdi de qaıta jańǵyrtyp, zaman talabyna saı damytý búgingi kúnniń eń ózekti máselesine aınalyp otyr. Ulttyǵymyzdy aıshyqtap, ózge halyqtan erekshelep turatyn da osy ulttyq kıimderimiz ǵoı.
Qazaq etnografııasyna qatysty materıal jınaý, salt-dástúrimizdi nasıhattaý maqsatymen jyl boıyna elimizdegi barlyq oblystardy aralap shyqtym. Oblys ortalyqtaryndaǵy arhıvterde, mýzeılerde, kitaphanalarda bolyp óleketanýshylarmen, etnograftarmen, muraǵattanýshylarmen, murajaı qyzmetkerlerimen kezdestim, áńgimelestim, keńestim, pikir almastym. Áńgimelerin jazyp aldym. Oblystardaǵy mýzeı men arhıvterdegi etnografııalyq jádigerler týraly da osy kitaptardan oqyp-bile alasyzdar.
Meniń mindetim – zııaly qaýymdy ulttyq salt-dástúrimizdi jan-jaqty jetildirip, damyta túsýge, osy ıgilikti is-sharany kóp bolyp qolǵa alýǵa shaqyrý. Jumyldyrý. «Ýyqty – basqur, ultty – dástúr saqtaıdy» dep tegin aıtpasa kerek burynǵylar. Al dástúrdi kim saqtaıdy? Árıne, ult saqtaıdy. Mine, endeshe osy baǵytta atqarar sharýalar shashetekten. Árıne, aýyzdy qý shóppen súrte berýge de bolmas. Táýelsizdigimizdiń arqasynda kóptegen salt-dástúrlerimiz qaıta jańǵyryp, turmys-tirshiligimizge etene enip jatyr. Bul árıne qýanarlyq jaı.
Dástúrimizdiń keshegisi, búgini, erteńi týraly keleli áńgime qozǵap, urpaqqa ulaǵatty sóz arnap, úlgi-ónege kórsetý bizdiń basty paryzymyz dep bilemin. Salt-sana, ádet-ǵuryptarymyz jaıly syr shertetin suhbat kitaptardyń mán-mańyzy da erekshe.
– Táýelsizdik jyldarynda Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń «Tarıh ótkenniń sabaǵy. Biz ótkenimizge qarap, erteńimizdi túzeýimiz kerek» degen syndarly sózi tarıhı sanany jańǵyrtýǵa, ulttyq rýhtyń órleýine jol ashty. Egemendiktiń shırek ǵasyrynda el tarıhynyń kómeski betteri qaıta ashylyp, memleketimizdiń sońǵy júzjyldyqta júrip súrleýine jańasha baǵa berilýde. Keńestik totalıtarızmniń zulym saıasaty men zulmat áreketi eshbir eldi tańdap, eshbir adamdy talǵaǵan joq. 1920-1950 jyldary Keńester Odaǵynda mıllıondaǵan adam saıası qýǵyn-súrginge ushyrady. Qazaqtyń qanshama qabyrǵaly tulǵalary sol solaqaı saıasattyń qurbandaryna aınaldy.Qandy qasap kezeńde qazaq jerine tutas halyqtar jer aýdaryldy. HH ǵasyrdyń birinshi jartysynda Qazaqstanǵa mıllıondaǵan adam kúshpen kóshirilip ákelindi. Osy oraıda Qasymhan aǵa, siz halqymyzdyń ulaǵatty tulǵasy Mustafa Shoqaı ǵumyrnamasy týraly túsirgen derekti fılmińiz týraly oqyrmandarymyzǵa aıtatyn oılaryńyzdy ortaǵa salsańyz.
– Fılmge Mustafa Shoqaıdyń kindik qany tamǵan atamekeni – Narshoqy óńiri, alǵash bilim alǵan ordasy – Álishtiń mektebi, úlken saparǵa attanǵanda ózi sóz sóılegen Shıeli stantsııasy jáne kemeńgerdiń aǵaıyn-týystarymen jáne ózin nemese qyzmettes bolǵan áriptesterin kórgen adamdarmen áńgime-suhbattar jasadym. «Mustafa Shoqaı jolymen» atty derekti fılminiń basty qundylyǵy – buryn-sońdy eshbir baspasózde jarııalanbaǵan jáne beınetaspaǵa túsirilmegen osy Mustafa Shoqaıdyń ómirine qatysty qundy derekter men kórinisterden turady. Qazir bul jer qum basqan tóbelerge aınalǵan. Shıeli aýdanyndaǵy kóp tóbelerdiń biri osy Narshoqy. Al sol 2008 jyldary men taspaǵa jazyp alǵan Mustafa Shoqaıdyń ol týystary qazir marqum bolyp ketti. Olar Mustafa Shoqaıdy kórmese de, ony kórgenderdiń kózin kórgen aıaýly jandar edi.
Mysaly, Bolat Myrzekeuly Qalymbetov. Almaty mańyndaǵy Uzynaǵash aýylynda elý jyl turdy. Týystarynyń ishinde Mustafa Shoqaı týraly kóp izdengen kisi. Bolat aqsaqal Shoqaıdyń inisi Qalymbettiń Myrzekesiniń uly. Ol kisi berirekte qaıtys boldy. Uzynaǵashqa Mámbet Qoıgeldi ekeýmiz bardyq. Sol jerden úı alyp beremiz dep te biraz júgirdik…
Danııar Danııaruly Syzdyqov aqsaqal Shıeliniń Mustafa Shoqaı aýylynda turdy. Mustafa Shoqaıǵa óte jaqyny osy kisi edi. Shoqaıdan – Syzdyq, Mustafa, Nurtaza taraıdy. Erǵalı aqsaqal Syzdyqtyń Danııar degen ulynan. Syzdyquly Erǵalı 1941 jyly Uly otan soǵysyna ketip, qaıta oralmapty. Danııar aqsaqal sóıtip ákeden de, shesheden de erte qalyp, jetimdiktiń zardabyn shekken. Shoqaı týystaryn qýdalaǵanda, aýylda qalyp, qoı sońynda júripti.
Al, Nurtazanyń urpaǵy – uly Mádııar, qyzdary – Mádına men Námına. Men Námına apamyzben júzdesip, suhbattastym. Mádına apamyz sál buryn ǵana qaıtys bolyp ketipti. Mádına apamyzdyń uldary – Serikbaı Shermahan, Muhtar Shermahan baýyrlarymmen suhbattasýdyń reti keldi.
Oıdan Kenjeǵululy aqsaqal – Torǵaıdyń balasy Qalymbettiń nemeresi. Osy kisi maǵan sol kezde Mustafa Shoqaı týraly óz esteligin aıtyp bergen edi, marqum. Sonymen qatar Torǵaı datqanyń inisi Ájibaı batyrdan taraıtyn Ábilhanqyzy Beısengúl apa, Ábdikerim Amanqululy, Eltaı Ábdiqadyrov, sııaqty biraz atalas týystarymen de júzdesip, suhbattasqanmyn.
Tashkent qalasyndaǵy Álisher Naýaı atyndaǵy Ortalyq ulttyq kitaphanasynan, Ózbekstan Respýblıkasynyń memlekettik muraǵatynan jáne Tashkent, Ferǵana, Qoqan qalalarynyń murajaılarynan, sonymen qatar Ózbekstannyń tarıhshy ǵalymdarynyń jeke muraǵattarynan alynǵan qujattardyń beıne jazbalary men túp nusqalary kóńil aýdararlyq. Máselen: 1917 jyldyń 11 qarashasynda Túrkistan aımaǵynyń demokratııalyq ujymdarynyń kezekti májilisiniń hattamasy tabyldy. Onda Mustafa Shoqaı tóraǵa bolyp saılanady. 1894 jyly jaryq kórgen «Jıvaıa starına» jýrnalynyń Mustafa Shoqaıdyń jeke qoly qoıylǵan danasy da tabyldy. 1922 jyly Mustafa Shoqaıdyń Parıjden Tashkenttegi dosyna jazǵan hatynyń tup nusqasy alyndy. «Ulyq ýım» atty Buhar birlestiginiń 1919 jylǵy arab grafıkasymen jazylǵan baǵdarlamasy alǵash ret jaryqqa shyǵady. Mustafa Shoqaı osy birlestiktiń múshesi bolǵan. Mustafa Shoqaıdyń úshinshi synypty bitirgendi jónindegi kýáligi, kámilettik jasqa tolǵandyǵyn kýálandyratyn attestaty, Tashkent erler gımnazııasy dırektorynyń Mustafa Shoqaıdy oqýǵa qabyldaǵandyǵyn rastaıtyn raporty, taǵy da basqa kóptegen derek kózderin aldym. Sonymen qatar derekti fılmge ózbekstandyq tarıhshy ǵalymdar men ekspedıtsııa músheleriniń «Mustafa Shoqaı jolymen» atty dóńgelek ústel basyndaǵy áserli suhbattary da engen. Negizgi maqsat – Mustafa Shoqaıdyń júrip ótken joly bolǵandyqtan Mustafa Shoqaı oqyǵan erler gımnazııasy, Soltústik temirjol beketi jáne eski ǵımarattar men eski kósheler, M.Shoqaı men Marııam Shoqaıdyń nekesin qıdyrǵan meshit túsirildi. Qoqan avtonomııasy qulaǵannan keıin Mustafa Shoqaıdyń qyshlaqtar arasyndaǵy súrleý joldarmen júrip ótkeni belgili. Derekti fılmniń de qundylyǵy Mustafa Shoqaıdyń osy joldarmen júrip mazarlarǵa jasyrynǵan jerlerin alǵash ret túgel kórsetip, kóp máseleler osy sapar barysynda anyqtaǵandyǵynda. Tashkent, Ferǵana, Koqan qalalary men Gaýhana, Elesh, Qumbasty kyshlaqtarynan alynǵan asa qundy qujattar, derekter, foto sýretter alǵash ret halyqqa kórsetilgeli otyr. Sankt-Peterbýrg: 1910 – 1917 stýdenttik jyldaryn jáne Memlekettik Dýma Musylman fraktsııasynyń bıýrosynda jumys istegen kúnderin ótkizgen (Shoqaı keıin 1918 jyly Tashkende saıası jumystarmen aınalasyp júrgende bir-eki ret Peterborǵa baryp Ýaqytsha úkimet bastyǵy Kerenskıımen kezdesýler ótkizgen).
Sankt-Peterbýrg – Mustafa Shoqaıdyń bilim alǵan, Memlekettik Dýmanyń Musylman fraktsııasynda jumys atqarǵan qalasy. Fılmge Mustafa Shoqaıdyń stýdent kezinde jaldap turǵan páterlerin Petorbordyń eski kartasy men qazirgi kartasyn salystyra otyryp tapqan sol eski beıneleri engen. Bul tabylǵan meken-jaılar stýdent Mustafa Shoqaıdyń oqý jarnasyn tólegen túbirtekterinde anyq kórsetilgen eken. «Mustafa Shoqaı jolymen» saparnamalyq, derekti zertteý kitapta sol túbirtekterge deıin alǵash ret jaryq kórdi. Eń basty jańalyq – Mustafa Shoqaıǵa «Lıchnost Peterbýrga» medaliniń «Mustafa Shoqaı jolymen» ekspedıtsııasynyń aıasynda berilýi dep bilemin.
Sankt-Peterbýrg qalasynyń Ortalyq memlekettik tarıh muraǵatynan Mustafa Shoqaıdyń №281 is-qujaty tabyldy. Onda: Mustafa Shoqaıdyń ýnıversıtet rektoryna jazǵan ótinishi, synaq kitapshasy, stýdenttik bıleti, Sankt-Peterbýrg qalasynda turýǵa bolady degen ruqsat qaǵazy, oqýǵa tólegen jarnalarynyń túbirtekteri jáne Mustafa Shoqaıdyń «1917 jyldyń estelikterinen úzindiler» atty kitabynyń Tokıoda basylǵan nusqasy alǵash ret kórsetildi. Óıtkeni bul is-qujatty, ıaǵnı ondaǵy búkil qujattardy men ekinshi bolyp ashyp otyrmyn. Qandaı muraǵatqa barsań da seniń búkil ata-tegińdi, qujat nómerlerińdi jazbaı arhıv materıaldaryn bermeıtini anyq. Meniń aldymda Shotbaqova degen bir áıel ashypty. Ekinshi men.
Sol is-qujattan tabylǵan Mustafa Shoqaıdyń stýdent kezindegi sýretin «Mustafa Shoqaı jolymen» atty kitabymnyń muqabasyna berdim. Bul sýret aınalymǵa alǵash ret solaı túsken edi. Sonymen qatar Mustafa Shoqaıdyń metrıkesiniń kóshirmesi, zachet kitapshasynyń kóshirmesi, rektor atyna óz qolymen jazǵan ótinishi sııaqty kóptegen qujattar jaryqqa shyqty. Ekspedıtsııanyń kelesi sapary Mustafa Shoqaıdyń emıgratsııalyq ómiriniń bastaý alǵan jeri – Kavkaz óńiri. Baký - Mustafa Shoqaıǵa qatysty tarıhı qalalardyń biri. Asa iri memleket qaıratkeriniń bul jerde uzaq turmaǵanymen shetelde atqarylýǵa tıisti jumystarynyń negizgi josparyn Bakýde jasaǵan tarıhy osy baǵytta anyqtaldy.
Grýzııa elshiligi ornalasqan Polıtsıskaıa №20 úıi osy ekspedıtsııa tusynda tabyldy. Kóne ǵımarat. Marııam Shoqaı óz esteliginde jazǵandaı Márııam Shoqaıǵa Ázerbaıdjannan Grýzııaǵa ketýge ruhsat beretin resmı qujattar osy ǵımaratta berilgen. Úıdiń qabyrǵasyna ilingen «1918-1920 jyldary Grýzııanyń elshiligi osynda turdy» degen jazýy bar taqtaısha tur.
Bul sapardyń qundy derekteriniń biri Atatúriktiń «Túrkistan» jýrnalyna baılanysty shyǵarǵan sheshimi. Osyǵan oraı Mustafa Shoqaı 1934 jyly «Jas Túrkistan» jýrnalynyń №60 sanyna bylaı dep maqala jazady. «Bulaı bolady dep eshqashan da oılamaǵan edik. Kútpegen jerden kezdeısoq soqqyǵa dýshar bolyp otyrmyz. Túrkııa Úkimetiniń qaýlysymen «ıAsh Túrkistan» endi Túrkııa jerinen taralmaıtyn boldy. Mundaı shara Túrkııada turyp, «ıAsh Túrkistandy» alyp turatyn túrkistandyqtardyń ǵana emes, sonymen qatar Túrkııany óziniń ekinshi otany sanaýshy barlyq túrkistandyqtardyń júregine aýyr salmaq túsirip otyr» dep kúızeledi. Qaıratker babamyz jýrnaldyń Túrkııa úkimetiniń maqsat-múddesine nuqsan keltiretin buryn-sońdy maqala jazbaǵanyn, oraıy kelgende Túrkııa úkimetiniń ózge eldermen jasaǵan qarym-qanynastaryna oń baǵa berip otyrǵanyn aıtypty.
Grýzııa – Mustafa Shoqaıdyń Keńes ókimetinen eki jyl boı tasalaǵan kezdegi alǵashqy panalaǵan memlekettiń biri. Tblısıde eki jylǵa jýyq turǵan kezde maqalalar jazǵan, shyǵarǵan basylymdarynyń ornyn izdep taptym. «Na rýbeje» jýrnaly, «Volnyı gorets» pen «Borba» gazetterine jazǵan maqalalarynyń kóshirmesin elge alǵash ret alyp keldim. Munda M.Shoqaı Túrkistan máselesin jazǵan. Sonymen qatar Mustafa Shoqaıdyń qoltańbasymen basqa da kitaptar da taptym.
Batýmı porty Mustafa Shoqaıdy alǵash qarsy alyp, shyǵaryp salǵan tarıhı qala. Batýmı muraǵatynan tapqan eń úlken oljamyz – Márııam Shoqaıǵa bergen resmı tólqujattyń kóshirmesi boldy. Men ony qupııa bólimnen taptym. Onda bylaı dep jazylypty: «Kýálik. Osy qol qoıylyp mór basylǵan kýálik Márııam Shoqaıdyń Reseı quryltaıy májilisiniń Ferǵana oblysynan saılanǵan múshesi Mustafa Shoqaıdyń jubaıy ekenin rastap berilip otyr. Úkimettiń erekshe ókili» dep astynan is basqarýshysy óz qolyn qoıǵan.
M.Shoqaı 1921 jyly naýryz aıynda Ystanbulǵa keldi. Ystanbulda bolǵan kezde Mustafa Shoqaıdyń jary Márııam Shoqaımen balasyndaı bolyp segiz jyl birge ómir súrgen jáne Túrkistan legıonynyń jetekshisi bolǵan Ýalı Qaıýmhannyń kózin kórgen, bul kúnde osy shaharda turatyn 92 jastaǵy Álim Almat aqsaqalmen bolǵan suhbat kim-kimdi de beı-jáı qaldyrmasy anyq. Qazaq qarııasy kóptegen kúmándi jáıttardyń betin ashty. Sonymen qatar Mustafa Shoqaıdyń qaıtys bolýyna oraı 1942 jyldyń 25 jeltoqsanynda shyǵarylǵan fotoalbomynyń túp nusqasyn elge tuńǵysh ret alyp keldim. Ystanbulda Temir Qojaulynyń jeke muraǵatynan Mustafa Shoqaıdyń tólqujatyn kórdik. Kóshirmesin aldyq. Taspaǵa jazyp aldyq.
– Halqymyzdyń tarıhynda mereıi tasyǵan mártebeli dáýirlerimen qatar, «tar jol taıǵaq keshken» taqsyretti kezeńderdiń de az bolmaǵany aşy aqıqat. Áńgimeńizdiń sarynynan osyny anyq baıqap otyrmyn. Siz jan – jaqty zerttegen halqymyzdyń aıaýly azamaty Mustafa Shoqaı eńbekterinde de osy zulmat pen náýbet jyldary jazyldy ǵoı. Taǵy da Otanyna syımaı, eriksizden Eýropaǵa baryp el qamyn, keleshegi úshin qam jegen azamattyń eren isterin áńgimemizge tıek etsek.
– Mustafa Shoqaı óz eńbekterinde Frantsııany Túrkistannan kem kórmegenin, týǵan jerindeı qasterlegenin jazady. Tipti, bir maqalasynda «Parıj meniń ekinshi otanym, frantsýzdar meniń ekinshi týǵan halqym» degen qala bul. Saparda Mustafa Shoqaı ómirine qatysty qundy derekter, orys emıgranttarynyń urpaqtarynan alynǵan, buryn esh jerde jarııalanbaǵan fotolar, eń bastysy ár jyldary jaldap turǵan úıleri beıne taspaǵa túsirilgendigi. Sonymen qatar Frantsııanyń Nojan-Sıýr-Marn, Shell, Fontenblo qalalarynda da bolyp Mustafa Shoqaı ómirine qatysty derekterdi dáldigimen jazyp aldym.
Mustafa Shoqaı jyraqta ótken jıyrma jyldan astam ýaqytta túrki halqynyń dástúrin, onyń ishinde qazaq halqynyń yrym-joramaldaryn frantsýz tilindegi gazet-jýrnaldarǵa jazyp, nasıhattap otyrǵan. Osy saparda Mustafa Shoqaıdyń Eýropa baspasóz betterinde 1921-1941 jyldar arasynda jarııalaǵan maqalalarynyń 100-ge tarta (buryn esh jerde jarııalanbaǵan) kóshirmesin beıne taspaǵa túsindirmesimen jazyp aldyq jáne kóshirmesin alyp keldik.
Berlın qalasyndaǵy 1929 jyldan 1941 jylǵa deıin M.Shoqaıdyń basshylyǵymen shyǵyp turǵan «ıAsh Túrkistan» jýrnaly redaktsııasynyń orny, ataqty kontslagerler qamtyldy. Túrkistandyq tutqyndar otyrǵan Prostakan, Ebendord, Pagegen, Dembıtsa, Sývalkı, Deba, ıAroslaý, Debıs, Lemberg, Kompen lagerleri ornalasqan jerleriniń búgingi beınesi fılmge qaz-qalpynda túsirildi. Mustafa Shoqaı jatqan ataqty Vıktorııa aýrýhanasynyń da búgingi tirshiligi men aýrýhana aýlasyndaǵy uly kúreskerdiń sońǵy saparǵa keterde jatqan 21 ǵımaratynda ornalasqan morg asa áserli túsirildi.
Mustafa Shoqaıdyń zıratyndaǵy, zırat kútýshisi túrik jigiti mynandaı áńgime aıtyp bergen. «Qadyr túninen eki-úsh kún buryn Mustafa Shoqaıdyń basynan ózdiginen janyp turǵan shyraqty kórdim. Bul qubylys úsh kún boıy ózgergen joq. Mustafa shyn máninde táńirdiń súıiktisine aınalǵan pendeleriniń biri. Onyń isiniń aqtyǵy, áreketiniń durystyǵy osydan da ańǵarylyp turǵandaı. Áýlıelik qasıeti bar eken». Bul jańalyqty birinshi bolyp kópshilikke ony derekti fılm arqyly jetkizdim. Óıtkeni yrym boıynsha ondaı qubylys kórgen adam eshkimge aıtpaýy kerek eken. Biraq Mustafa Shoqaıdyń qandaı adam ekenin bilsin, derekti fılm degen soń alǵash ret sizge ǵana aıtyp turmyn dedi ıman júzdi túrik jigiti.
Men qaı jerge barsam da tarıhshylarmen, zııaly qaýym ókilderimen dóńgelek ústelder uıymdastyryp, Mustafa Shoqaıdy tanystyrýdy da qatar alyp júrdim. Óıtkeni Mustafa Shoqaıdaı tulǵany sol memlekette az ýaqyt bolsa da aıaldaǵanyn bilgenin qaladym. Bul isim de óz jemisin berdi. Meniń jolym arqyly barǵan tarıhshylar nemese zertteýshiler bolsa, endigi jaǵynda olar Mustafa Shoqaıdy tanıtyn bolady. Ol týraly tyń materıaldardy muraǵattardan kózi shalǵan bolsa, baǵyt-baǵdar beredi degen oıda boldym.
– Siz bul taqyrypqa ne úshin bardyńyz? Sizdiń de birneshe kitapqa arqaý bolǵan shyǵarmashylyǵyńyzdyń óne boıy eldik tutastyqqa úndegen saryndy baıqaımyz.
– Bala kezimnen ádebıetti, tarıhty shyn júregimnen jaqsy kórdim. Tóńiregimdegi teńsizdik, ádiletsizdik janymdy erte jaralady. Ol keıin aıyqpaıtyn dertke aınaldy. Іshteı tyndym. Tóńiregimdi aıap óstim. Ómirdiń eki berilmesin erte bildim. Osy boıymdaǵy aıaýshylyǵym Mustafa Shoqaı taqyrybyna alyp keldi desem de bolady. Biraq ózińiz aıtyp otyrǵandaı áli kúnge keıbir zııalylarymyz «sen ne úshin bardyń bul taqyrypqa» dep, suraıdy. Men eshqashan Mustafa Shoqaı atymen ataq alý úshin eńbek etpedim. Alǵash Hasan Oraltaı aǵamyz da «sonaý 1961 jyldan bastap ómiriniń sońyna deıin qazaq dep eńbek ettim, biraq ony mindet etpeımin» degen bolatyn maǵan bergen suhbatynda. Adam jany qalaǵan, myna zamanda qolynan kelip turǵanyn el úshin, ultym úshin dep eńbek etpese kim bolǵanymyz?! Eger solaı eńbek etseń, ony árkim: «meniń bilimim kóp edi, meniń taqyrybym edi» dep julmalaıtyn bolsa, árbir tarıhı tulǵany nemese basqa da ulttyq qundylyqtardy menshiktep otyrsa, qalaı ósemiz?
Men árbir qurlyqqa, árbir memleketke barǵan saıyn (ol jerlerdiń keıbirine eshqandaı shoqaıtanýshylar barmaǵan) bolashaq shoqaıtanýshylarǵa jol bolsyn degen nıetpen júrdim. ıAǵnı, men eshqandaı ǵalymdar men tarıhshylarǵa teńesý oıyma kirip te shyqpady. Jobanyń basynda-aq «Mustafa Shoqaı jolymen» dep beker qoımadym ǵoı. Tek jolymen júrip ótý, kózben kórý, tarıhı derekter bolsa elge jetkizý boldy. Sol úshin Almatydaǵy Respýblıkalyq kartografııalyq fabrıkasyna baryp «Mustafa Shoqaı jolymen» kartasyn arnaıy syzdyryp aldym. Sol karta boıynsha júrdim.
Joba barysynda bir-aq nársege qatty kóńil bóldim. Ol – Mustafa Shoqaı júrip ótken joldardy túgelimen júrip ótý. Maqsat – sol jerlerge bolashaqta jol ashylsyn degenim. Grýzııanyń Batýmıdiń, ǵalymdarymyz kúnde baryp júrgen Sankt-Peterbordaǵy Mustafa Shoqaı arhıvin men ekinshi adam retinde ashtym. ıAǵnı oǵan deıin eshkim barmaǵan degen sóz. Kelgen adamdar jazylatyn jýrnalyna ekinshi bolyp tirkeldim. Ol jerden, joǵaryda aıtqanymdaı qujattardyń tizimin kitapta da, fılmde de kórsettim. Eger sol qujattardy tolyq meńgermegen dep jatsa, ol meniń mindetim emes ekenin aıtyp kelemin. Mindetim, qaıtalap aıtamyn, jolymen júrip ótý. Sol joldaǵy qundylyqtarǵa jol kórsetý.
Men osy kúnge deıin Alla bergen – poezııam arqyly túrli ádebı syılyqtar aldym, jyr músháıralarynda bas báıgelerge ıe bolyp, qara óleńniń alamanynda jeńil avtokólik te mindim. ıAǵnı, osy kúnge deıin maǵan berilgen marapattar bolsa, ol óleńimniń arqasy dep bilemin. Biraq jer basyp azamat degen atty alyp júrgen soń, ultym úshin, el úshin qoldan kelgenin jasaý árbir adamnyń mindeti dep túsinemin. Al Mustafa Shoqaı taqyryby boıynsha maǵan berilgen eń úlken marapat bar. Ol – belgili ǵalym Mámbet Qoıgeldiniń «Aınalaıyn, Qasymhan, 20 jyl táýelsiz bolyp kelgeli beri talaı sottasqandardy kórip júrmiz. Biraq, alash azamattary úshin, Mustafa Shoqaı sııaqty erkindik úshin kúresken azamattar jaǵynda sottasqan bir ǵana adam bar. Ol – sensiń», – degen edi. Osydan artyq maǵan alǵystyń da, madaqtyń da, marapattyń da qajeti joq.
Osy saparymnan keıin «Sherli Túrkistan» atty tarıhı dastanymdy jazdym. Ol «Kúreńbel» atty jyr jınaǵyma endi. Mustafa Shoqaı – Berlındegi Túrkııa memleketine qaraıtyn «Túrik sháhıtligi meshiti» aýmaǵyndaǵy zıratta jatyr. Beıit basyndaǵy eskertkishke jary Marııam Shoqaıdyń ótinishimen úsh latyn áripi men tórt san jazylǵan. Olar Іnjildiń besinshi taraýyndaǵy 13-shi óleńdi meńzep tur. Bul jyr joldary: «Net bolshe toı lıýbvı, kak eslı kto polojıt dýshý svoıý za drýzeı svoıh». Bul joldardy qazaqshalar bolsaq: «Janyńdy senip tapsyratyn ol dostar jáne ol mahabbat endi joq» degen maǵynany bildiredi.
Shýaǵy kúnniń súıedi,
Soqqan jel kelip tıedi.
Ulan da baıtaq uly el,
Túrkini tutas etem dep,
Berlınde qalǵan súıegi.
Artynda qaldy jazary,
Qardan da appaq taza ary!
Bólengen máńgi besikke,
Túrikke qarar meshitte,
Mustafa Shoqaı mazary.
Qabirge ónip gúl shyqty,
Sezimge júrek tunshyqty.
Latynsha qashap jazdyrǵan,
Tórt sanǵa syıǵan myna sóz,
Kózimniń jasyn yrshytty.
Sózimdi tyńda jaqsylar,
Jer emes bul bir baq synar.
Eshqashan seni satpaıtyn,
Qasyńda bar ma, jan dosyń,
Janyńdy senip tapsyrar.
Kóńildi bir muń torlasa.
Qıyn ba, Alla qoldasa,
Túrikter salǵan, darıǵa-aı,
Molasyn qaıdan tabar ek,
Mynandaı meshit bolmasa.
Osy bir zırat-meshittiń,
Ańyzdaı dańqyn esittim.
Berlınge, osy beıitke,
Jete almaı ishteı tynyp men,
Qanshama jylǵa keshiktim.
Baqytty qaıdan tabarmyn,
Juldyzdaı kókten aǵarmyn.
Túrki dep ótken Kúltegin,
Urpaǵy jatyr bul jerde,
Tónykók, Bilge qaǵannyń.
Qurǵamas kezi jastyń da,
Qımasty tasqa bastyń ba?
Saǵynysh, sosyn kóz jasy,
Mahabbat penen zar jatyr,
Tórt sannyń mynaý astynda.
Aq jańbyr taǵy quıyp tur,
Bul jerde jatyr súıikti ul.
Ómirdiń mynaý jalǵany,
Túrkiniń tutas armany,
Tórt sanǵa qalaı syıyp tur.
Turandaı baıtaq jer jatyr,
Shólder men qansha kól jatyr.
Osynaý shaǵyn beıitte,
Altaı men Qara teńizge,
Sozylǵan alyp el jatyr.
Jazylmaı qalǵan jyr jatyr,
Aıtylmaı qalǵan syr jatyr.
Jazyqtar, taýlar, eńister,
Oıpańdar, quzdar, tegister,
Tulparlar ótken qyr jatyr.
Bermeıtin asý shyń jatyr,
Buıra da buıra qum jatyr.
Túrkiniń uly úmiti,
Osynaý shaǵyn zıratta,
Saǵynysh jatyr, muń jatyr.
Túrkideı asqaq ult jatyr,
Jyraqta, bólek, syrt jatyr.
Qanaty qustyń talatyn,
Súıgenin tańdap alatyn,
Aıbyndy asqaq jurt jatyr.
Jat jerde qalǵan bel jatyr,
Rýhty daýyl, jel jatyr.
Syzylyp ketken kartadan,
Osynaý muńly molada,
Ejelgi bizdiń jer jatyr.
Adal sút emgen tól jatyr,
Móp-móldir ǵajap kól jatyr.
Tappaıtyn eshbir kartadan,
Osynaý shaǵyn beıitte,
Baıaǵy Turan-Túrkistan,
Bólshektelmegen el jatyr.
Eshbirin aıtpaı syrdyń men,
Qobaljyp, qorqyp turdym men.
Berlınde beıit basynda,
Mustafa Shoqaı qasynda,
Osylaı tolqyp turdym men.
Osylaı tolqyp turdym men.
El damýynyń jarqyn úlgisi men naqty qadamdaryn kórsetetin keleli oı, salıqaly pikirińizge rahmet. Shyǵarmashylyǵyńyzǵa tabysty, oqyrmandaryńyz kóp bolsyn.