Qasym-Jomart Toqaev prezıdent laýazymynda bir jyl: Qandaı jumystar atqaryldy
***
Qasym-Jomart Toqaev Prezıdenttiginiń alǵashqy jyly qoǵam úshin mańyzdy ózgerister belgisimen ótti.
Memleket basshysy júzege asyryp jatqan saıası, áleýmettik-ekonomıkalyq jáne syrtqy saıasat salasyndaǵy reformalar baǵytynyń negizgi prıntsıpteri – sabaqtastyq, ádilettilik jáne progress boldy.
Tańdalǵan qaǵıdattardy basshylyqqa ala otyryp, Memleket basshysy óziniń Qazaqstan halqyna arnaǵan alǵashqy Joldaýynda ekonomıkanyń negizgi baǵyttaryn anyqtaı otyryp, Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti N.Á. Nazarbaev usynǵan Qazaqstannyń 2050 jylǵa deıingi uzaq merzimdi damý strategııasy men Ult josparynyń aıasynda birqatar qurylymdyq ózgeristerdi júzege asyrý mindetin alǵa tartty. Basymdyqtardyń qataryna ekonomıkany odan ári ártaraptandyrý jáne eńbek ónimdiligin arttyrý, shaǵyn jáne orta bıznesti damytý, agroónerkásiptik keshenniń áleýetin arttyrý, Ulttyq qordyń tıimdi paıdalanylýyn qamtamasyz etý, sondaı-aq ádil salyq salý júıesin engizý men ornyqty qarjylyq retteý máseleleri kirdi.
Bizdiń elimizdegi mańyzdy problemalardyń biri – memlekettiń ekonomıkaǵa qatysý úlesiniń joǵary bolýy. Dúnıejúzilik banktiń málimetteri boıynsha, Qazaqstandaǵy memlekettik baqylaý ındeksi EYDU elderi deńgeıinen, onyń ishinde Túrkııa men Reseıdiń deńgeıinen de joǵary. Ekonomıkadaǵy memlekettiń qatysý úlesin azaıtýǵa qatysty jasalǵan alǵashqy qadam – QR Prezıdenti Q.Q. Toqaevtyń osy jyldyń sońyna deıin jańa memlekettik kompanııalardy qurýǵa moratorıı jarııalaýy, al jumys istep turǵan ulttyq holdıngter men kvazıkompanııalarǵa qatysty olardyń qyzmetiniń tıimdiligine taldaý jasaý qajettigin jarııalaýy boldy. Jalpy alǵanda, ekonomıkadaǵy memlekettiń úlesin EYDU elderiniń deńgeıine jetkizý mindeti qoıyldy, bul jeke ınvestıtsııalar men ShOB damýyna serpin beredi, sondaı-aq memlekettik bıýdjetke túsetin aýyrtpalyqty azaıtady.
El bıýdjetin basqarý – memleket pen onyń azamattary arasyndaǵy senimdi qalyptastyrýdyń mańyzdy aspektisi. Memleket basshysy Úkimetke bıýdjetti basqarýda birinshi kezekte respýblıkalyq bıýdjettiń kiris bóligine súıenýdi jáne Ulttyq qordan transfertter alýdy kezeń-kezeńimen qysqartý saıasatyn júrgizýdi tapsyrdy.
Ulttyq tabysty neǵurlym ádiletti bólýge basa nazar aýdara otyryp, salyq júıesin modernızatsııalaý aıasynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Q.K. Toqaev Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimetine qazirgi kezde álemniń kóptegen damyǵan elderinde qoldanylatyn jeke tabys salyǵy úshin údemeli shkalany engizýdiń oryndylyǵyn zerdeleý mindetin qoıyp otyr.
Azamattardyń áleýmettik jaǵdaıyn qamtamasyz etý maqsatynda belsendi sharalar qabyldanýda. Prezıdenttiń turǵyn úı máselesin sheshý jónindegi tapsyrmasy aıasynda turǵyndardyń kirisi negizgi faktor sanalatyn turǵyn úıge qol jetimdilik baspaldaqtary jasalyp, engizildi. Protsesterdiń ashyqtyǵyn qamtamasyz etý úshin 2019 jyldyń aıaǵynan bastap maqsatty memlekettik qoldaýdyń ataýly bolýyn jáne memlekettik qarajatty tıimdi paıdalanýdy qamtamasyz etý maqsatynda kezektegi azamattardyń biryńǵaı respýblıkalyq tizimi engizildi. Aǵymdaǵy jyly ataýly áleýmettik kómekke bólinetin qarajat kólemi 326,9 mlrd. teńgeni qurady, bul 2019 jylmen salystyrǵanda úsh ese kóp. Osy jyldyń alǵashqy tórt aıynda 586 myń adamnan turatyn 113 myń otbasyǵa AÁK tólendi.
Eldegi makroekonomıkalyq turaqtylyqty qamtamasyz etýge erekshe nazar aýdarylady. Aqsha-kredıt saıasatynyń tıimdiligin arttyrý maqsatynda Prezıdent Ulttyq Bankke tómen ınflıatsııany ustap turý men ekonomıkalyq ósýge qol jetkizý arasyndaǵy tepe-teńdikti qamtamasyz etýge baǵyttalǵan «Qazaqstan Respýblıkasynyń aqsha-nesıe saıasatynyń 2030 jylǵa deıingi strategııasyn» ázirleýdi tapsyrdy.
Shaǵyn jáne orta bıznes – kez-kelgen memlekettiń ekonomıkalyq damýynyń tiregi. 2019 jyldyń qorytyndysy boıynsha ShOB sýbektileriniń Qazaqstan ekonomıkasyndaǵy úlesi 2018 jylǵy kórsetkishpen salystyrǵanda 1,2%-ǵa artyp, 29,5% qurady. Onyń ekonomıkadaǵy rólin eskere otyryp, ShOB qoldaý basym baǵyt bolyp sanalady. Kásipkerlikti damytýǵa jáne otandyq taýar óndirisin jandandyrýǵa járdemdesý maqsatynda 2019 jyldyń basynan bastap «Qarapaıym zattar ekonomıkasy» atty jeńildetilgen nesıeleý baǵdarlamasy iske qosyldy. Daǵdarys kezindegi kásipkerlikti qoldaý jáne ishki suranysty qamtamasyz etý úshin Prezıdent baǵdarlamany qarjylandyrýdy 1 trln. teńgege deıin ulǵaıtýdy tapsyrdy, bul kóptegen ShOB jumys oryndaryn saqtaýǵa jáne ekonomıkalyq belsendiliktiń tómendeýiniń qıyn jaǵdaılarynda damýǵa múmkindik beredi.
QR Prezıdenti Q.K. Toqaevtyń bul bastamalarynyń nátıjesi retinde 2019 jylǵy áleýmettik-ekonomıkalyq damý ındıkatorlarynyń oń kórsetkishterin, ıaǵnı JІÓ ósiminiń 2018 jylǵy 4,1% kórsetkishten asyp, 4,5% deńgeıinde tirkelgenin aıtýǵa bolady. Oń dınamıka ekonomıkanyń barlyq negizgi salalarynda baıqaldy. Ónerkásip óndirisi 3,8%-ǵa ósti, bólshek saýda 2018 jylǵy deńgeıge qaraǵanda jedeldep, 5,8% qurady, bul rette mashına jasaýda – 20,9%, jeńil ónerkásipte – 13,5% artyp, aıtarlyqtaı ósý baıqaldy. Qurylys jumystarynyń kólemi 12,9% ósti, kólik salasyndaǵy barlyq baǵyttar boıynsha ósý baıqaldy, osy salada qyzmetterdiń naqty kólem ındeksi 5,1% qurady.
Koronavırýstyq ınfektsııanyń jańa túriniń paıda bolýy zamanýı álem úshin jańa synaq boldy. COVID-19 pandemııasy álemdik ekonomıkaǵa edáýir zııan keltirdi, qalyptasqan óndiristik tizbekterdi joıyp, álemdik munaı naryǵyndaǵy quldyraýǵa ákeldi.
Qazaqstanda koronavırýspen kúreske jáne daǵdarysqa qarsy sharalarǵa bólingen qarajat shamamen 6 trln. teńge nemese 13 mlrd. AQSh dollaryn qurady, bul eldiń JІÓ-niń 8% saıyp keledi. Ýaqytyly qabyldanǵan sharalardyń arqasynda 2020 jyldyń birinshi toqsanynda Qazaqstan ekonomıkasynyń ósýi 2,7% deńgeıinde tirkeldi.
Pandemııa saldarynan týyndaǵan jahandyq qaterler el ekonomıkasyndaǵy jaǵdaıǵa jańasha kózqaras pen sheshilýi tıis máselelerdi qaıta oı eleginen ótkizý qajettiligin ózektendirdi. Qazirgi ýaqytta Memleket basshysy Úkimetke qazirgi zamanǵy syn-qaterlerdi eskere otyryp, ekonomıkalyq saıasattyń jańa baǵytyn qalyptastyrý mindetin qoıdy. Eldegi ekonomıkalyq ósýdi qalpyna keltirýdiń keshendi jospary jasalyp, júzege asyrylýda.
Sonymen qatar, ekonomıkany odan ári damytýdyń ózekti máselelerin sheshý barysynda Prezıdent Q.K. Toqaev Qazaqstannyń bolashaqta ekonomıkalyq damýy qoǵamdyq-saıası ómirdi modernızatsııalaýsyz múmkin emes ekendigin basa aıtty. Ekonomıkalyq ósýdiń jańa sapasyna qol jetkizý áleýmettik-saıası júıedegi ilgerileý jaǵdaıynda júzege asýy tıis.
Qoǵamdyq-saıası saladaǵy reformalar jıyntyǵy aıasynda Prezıdent «Halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasyn usynyp, ony tıimdi júzege asyrýda, onyń negizine – ashyqtyq jáne jarııalylyq, ınklıýzıvtilik, azamattardyń ótinishterine jedel jaýap berý qaǵıattary alynǵan.
Azamattardyń syndarly ótinishterine jedel jaýap berý – demokratııalyq memlekettiń belgisi. Azamattar men jergilikti sheneýnikter arasynda keri baılanystyń bolmaýy memlekettik apparattyń tıimsizdigine ákeledi.
«Halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasyn iske asyrý úsh baǵytta júzege asyrylady. Aqparattyq-túsindirý baǵyty aıasynda memlekettiń negizgi qyzmeti halyqqa júzege asyrylyp jatqan memlekettik baǵdarlamalar týraly aqparat berý. Halyqpen keri baılanysty qamtamasyz etý baǵyty ártúrli arnalar arqyly kelip túsken azamattardyń ótinishteri men shaǵymdaryna jaýap berý jáne azamattardyń tikeleı qatysýy arqyly júzege asyrylady: qoǵamdyq qabyldaýlar, ákimdermen jáne memlekettik organdardyń basshylarymen jeke kezdesýler. Máselen, 2019 jyldyń shildesinde Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Vırtýaldy qabyldaý bólmesi qurylǵannan beri 12 myńnan astam ótinish kelip tústi, olardyń 1500-ge jýyǵy oryndalyp, 10 myńnan astamy oryndalý barysynda.
Jumystyń kelesi baǵyty – konsýltatıvtik-keńesshi organdardy qurý, onyń aıasynda memleket elimizdiń belsendi azamattarymen júıe qurýshy máseleler boıynsha konsensýstyq sheshimderdi izdestirý jáne ázirleýge qatysty tikeleı dıalogqa qatysady.
Qoǵamdyq pikirdi zerdeleý nátıjeleri halyqpen baılanystyń qoldanystaǵy arnalarynyń tıimdiligin kórsetti. 2020 jyldyń naýryz aıynda júrgizilgen respýblıkalyq áleýmettik saýalnamaǵa sáıkes, respondentterdiń 71,7%-y ótken jyly memleket óz azamattarynyń pikirine «qulaq asa bastaǵanyn» aıtqan. Máselen, jyldyń basynda bul kórsetkish 62,6% quraǵan edi.
Osydan bir jyl buryn, 2019 jyldyń 12 maýsymynda Memleket basshysy «Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń janyndaǵy Ulttyq qoǵamdyq senim keńesin qurý týraly» Jarlyqqa qol qoıdy, onyń basty mindeti – eldiń ekonomıkalyq jáne saıası ózekti máselelerine qatysty júıeli, uzaq merzimdi, tıimdi sharalardy ázirleý. Ulttyq qoǵamdyq senim keńesinde jańa saıası mádenıettiń formýlasy óziniń tikeleı qaǵıdasyn syndarly dıalog – «ártúrli pikirler – birtutas ult» arqyly júzege asyrdy. Bul organ óziniń tıimdiligi men joǵary memlekettik bedelin dáleldedi. Onyń is-áreketteriniń arqasynda búginde ózara alshaqtaý azaıyp, azamattyq qoǵam bastamalary jınaqtaldy jáne modernızatsııanyń naqty kún tártibi qurylýda.
Óziniń qurylǵan sátinen bastap bir jyl ishinde Ulttyq keńes úsh otyrys ótkizdi, olardyń barysynda ekonomıkalyq jáne áleýmettik-saıası sıpattaǵy ózekti máseleler talqylandy. Otyrystar arasynda Keńes músheleriniń jumys toptary osy baǵyttardyń árqaısysy boıynsha zań jobalaryn ázirleýge belsendi qatysty. Sonymen qatar, Prezıdent Q.K. Toqaev Ulttyq keńes múshelerimen únemi jeke kezdesýler ótkizip turady.
Ulttyq senim keńesi alańynda bastaý alyp, Prezıdent Q.K. Toqaevtyń qoldaýymen júzege asyrylyp jatqan saıası reformalar paketindegi mańyzdy tarmaqtardyń biri – beıbit jınalystar týraly zańnamany jetildirý boldy. Mıtıngiler uıymdastyrýdyń habarlamalyq qaǵıdatyn engizýdi jáne protsedýralardy jalpy yryqtandyrýdy qarastyratyn zań jobasy onlaın-alańdarda, EQYU, USAID, BUU Adam quqyqtary jónindegi Joǵarǵy Komıssarynyń keńsesimen, adam quqyqtary jónindegi úkimettik emes uıymdar ókilderimen keńinen talqylandy jáne osy jyldyń mamyr aıynda Memleket basshysy Zańǵa qol qoıdy.
Túzetýlerdiń mańyzdylyǵy – alǵash ret beıbit jınalys, sherý, mıtıng, pıket jáne basqa da uǵymdardyń engizilgendiginde boldy. Parlament Senaty tarapynan Nur-Sultan, Almaty, Shymkent qalalary jáne oblys ortalyqtarynda jınalystar men mıtıngilerge arnalǵan arnaıy oryndardyń sany týraly tolyqtyrýlar men túsindirýler engizildi. Osylaısha, bul jerde mańyzdy másele qoldanystaǵy zańǵa engizilgen ózgerister týraly ǵana emes, beıbit jınalystardyń barlyq túrlerin uıymdastyrý men ótkizýdi retteıtin tujyrymdamalyq jańa zań týraly bolyp otyr.
Beıbit mıtıngter týraly zań mıtıngilerge kontseptýaldy kózqarastardy ózgertý arqyly qoǵamdyq-saıası salaǵa áser etetin Prezıdenttiń mańyzdy bastamasyna aınaldy. Atap aıtqanda, olardy uıymdastyrýdyń habarlama qaǵıdatyn engizý. Mıtıngiler mádenıetin qalyptastyrý, bul tek azamattardyń quqyqtaryn ǵana emes, sonymen birge olardyń jaýapkershiligin de qamtıdy, azamattyq qoǵamnyń saıası protsesterge belsendi qatysýy baǵytyndaǵy saıası júıeniń evolıýtsııasynyń negizgi elementi bolyp tabylady.
Zamanaýı saıası júıeni reformalaý salasynda mańyzdy qadamdar jasalýda. Partııalyq plıýralızmdi damytý, oppozıtsııa ınstıtýt qalyptastyrý jáne saıası partııalardy tirkeýdegi ákimshilik kedergilerdi azaıtý maqsatynda Memleket basshysy qatysýshylardyń sanyn 40 myńnan 20 myńǵa deıin qysqartýdy usyndy. Sonymen qatar, áıelder men jastardyń partııalyq tizimderde keminde 30% usynylýyna mindetti kvota qarastyrylǵan, bul olardyń saıası sheshimder qabyldaýǵa qatysýyn keńeıtedi.
Jastardyń zań shyǵarýshy jáne jergilikti ókildi bılik organdaryna qatysýy olardyń sheshim qabyldaý protsesine jáne memlekettik basqarý júıesine aralasýynyń mańyzdy kórsetkishi bolyp tabylady. 2018 jylǵa arnalǵan Qazaqstannyń jastar týraly ulttyq esebine sáıkes, oblystyq máslıhattar men respýblıkalyq mańyzy bar qalalardyń máslıhattarynda 29 jasqa deıingi depýtattardyń ókildiginiń tómendeý tendentsııasy baıqalady. Máselen, eger 2017 jyly Qazaqstandaǵy jas depýtattardyń jalpy sany 122 bolsa, 2018 jyldyń birinshi jartyjyldyǵynda bul kórsetkish 96-ǵa deıin tómendedi. Áıelderdiń saıası qatysý kórsetkishterine keletin bolsaq, Qazaqstan Respýblıkasy Parlamentindegi áıelderdiń úlesi 21,7% quraıdy. (Májiliste – 25,9%, 104 orynnyń 27-i; Senatta – 12,5%, 48 orynnyń 6-y). Máslıhat deńgeıinde áıelderdiń úlesi 22,19% (oblystyq – 15,72%, qalalyq – 22,82%, aýdandyq – 23,70%) quraıdy.
Jalpy, kvota saıasaty – bul aıtarlyqtaı keń taralǵan halyqaralyq tájirıbe. Arnaıy kvotalar Eýropa elderinde qoldanysta bar jáne Germanııa, Norvegııa, Frantsııa, Belgııa elderinde buǵan uqsas normalar zańmen bekitilgen. Alaıda, «pozıtıvti dıskrımınatsııa» tetigi retindegi kvotalyq saıasatqa qatysty talas-tartystar búgingi tańda da saqtalyp otyr. Alaıda, saıası sheshimder qabyldaý protsesine jastar men áıelderdiń qatysý deńgeıiniń tómendigin eskere otyryp, bizdiń elimizde kvota engizý áıelder men jastardyń qoǵamdyq-saıası protsesterge qatysýyn yntalandyra alady.
Qazaqstandyq saıası júıeni demokratııalandyrý baǵytyndaǵy mańyzdy sheshimderdiń biri – parlament týraly jáne onyń depýtattarynyń mártebesi týraly, sondaı-aq saıası oppozıtsııa máseleleri boıynsha zańnamaǵa túzetýler engizý. «QR Parlamenti jáne onyń depýtattarynyń mártebesi týraly» Konstıtýtsııalyq zań deńgeıinde Parlament Májilisinde parlamenttik kópshilik quramyna kirmegen jáne, ádette, saıası jáne áleýmettik-ekonomıkalyq máselelerge qatysty ózgeshe ustanymymen erekshelenetin saıası partııalar úshin «parlamenttik oppozıtsııa» uǵymy engizilgen. Bul jańashyldyq Venetsııa komıssııasynyń usynystaryna sáıkes keledi. Osy kezden bastap Qazaqstandaǵy parlamenttik oppozıtsııa úshin kelesi quqyqtyq kepildikter bar: memleket pen qoǵamnyń ómirlik mańyzdy máseleleri boıynsha parlamenttik tyńdaýlarǵa bastamashylyq jasaýǵa, ár sessııada keminde 1 ret; parlamenttegi úkimet saǵatynyń kún tártibin bekitýge, sessııada keminde 2 ret; oppozıtsııa kelispeıtin úkimettik zań jobalaryna qatysty balama zań jobalaryn engizý jáne basqa normalar.
Saıası plıýralızm jáne azamattyq baqylaý – memlekettik apparat úshin «synı kóz» retinde, toqyraýdan, sybaılas jemqorlyq jáne basqa da jaǵymsyz qubylystardan saqtandyrý men kepildik bolyp tabaldy. Alaıda, biz saıası jańǵyrtý protsesterin tezdetpeýimiz kerek. Kásipqoılyqqa, ishki saıası turaqtylyqty saqtaý qaǵıdattaryna jáne kúshti qazaqstandyq memlekettiliktiń basymdyǵyna negizdelgen birtindep júretin evolıýtsııalyq tásil Memleket basshysy bastaǵan jáne júzege asyrylyp jatqan barlyq saıası jáne ekonomıkalyq reformalardyń negizi bolyp tabylady jáne onyń túpki maqsaty barlyq qazaqstandyqtardyń ál-aýqatyn arttyrý bolyp qala bermek.
Zamanaýı ishki saıası úrdister ishki saıasatty júzege asyrýda múldem jańa, modernızatsııalanǵan kózqarastar qajettiligin baıqatady. Іshki saıası ózgerister qoǵamdyq damý men jańǵyrtýmen, azamattardyń ártúrli deńgeıdegi sheshimder qabyldaýǵa qatysýǵa degen umtylystarymen úılestikte júrip jatyr.
Qazirgi Prezıdenttiń ustanymdaryna keletin bolsaq, kópshilik Q.K.Toqaevty senimdi jáne kásipqoı basqarýshy retinde qabyldaıdy. Qazaqstandyqtar Memleket basshysyna qalaı áreket etý kerektigin biletin jáne utqyr sheshim qabyldaı alatyn tulǵa retinde senedi. Bul ásirese COVID-19-ben baılanysty tótenshe jaǵdaı kezinde aıqyn baıqaldy.
Qundy praktıkalyq jáne ǵylymı-analıtıkalyq tájirıbeniń úılesýi Prezıdentke elimizdiń áleýmettik, ekonomıkalyq jáne saıası damýyn udaıy nazarda ustap, naqty jáne tıimdi sheshimder qabyldaýǵa múmkindik beredi. Sonymen qatar, Prezıdenttiń qoǵamdyq pikirdi tyńdaı bilýi jáne halyqtyń ár túrli toptarynyń suranystaryna tez áreket etýi sııaqty qasıetteri ony ashyq jáne qoljetimdi kóshbasshy retinde tanytady.
Tutastaı alǵanda, qazaqstandyqtar Memleket basshysyna degen halyqtyń senimin arttyratyn sharalar retinde adaldyqty, oryndalatyn maqsattar qoıýdy jáne olardy júzege asyrýdy, keri baılanysty, halyqpen kezdesýdi, ortalyqtyń óńirlermen tıimdi jáne sapaly aqparattyq jumys júrgizýin sanaıdy.