Kaspıı nege tartylyp barady?
— Keıingi jyldary Kaspıı sýynyń tartyla bastaǵany anyq baıqalady. 2018 jyldan beri teńiz Aqtaý mańyndaǵy jaǵalaýynan on-on bes metrge qashyqtady. Munyń sebebi qandaı?
— Ǵylymı derekterge súıensek, mıllıondaǵan jyldar buryn alyp Sarmat teńizi muhıttan ajyrap, aýmaǵy azaıa kele úsh teńizge: qazirgi Qara teńiz, Kaspıı jáne Aral teńizderine bólingen. Kaspıı teńizin ǵylymı turǵydan zertteý 1840 jyldan bastaldy. Sol kezden beri teńizdiń deńgeıi jeti ret tómendep, jeti ret kóterilgeni tirkelipti. Sońǵy 1994 jylǵy kóterilýden soń, qaıtadan jylyna orta eseppen jeti santımetrden tómendep keledi jáne áli tómendeı beredi dep boljanýda. Sonyń saldarynan teńiz Aqtaýdyń mańyńdaǵy tik jaǵalaýdan ondaǵan metrge, soltústik-shyǵys pen soltústiktegi jaıpaq jaǵalaýdan tipti jıyrma-otyz shaqyrymǵa deıin sheginip ketken. Teńiz deńgeıi mezgil-mezgil birde tómendep, endi birde kóterilip otyrady. Bul — tabıǵı qubylys. Alaıda, keıingi qyryq jyl ishinde teńizdiń eki márte kóz aldymyzda qaýipti deńgeıge deıin kúrt tómendeýi — ónerkásipti órkendetý jolynda adamzattyń tabıǵatqa jasaǵan qysasty demeske amal joq.
— Árıne, sebepsiz saldar joq. Teńiz deńgeıiniń kúrt tómendeý sebepterine naqtyraq toqtalyp ótińizshi.
— Kaspıı — eshqandaı muhıtpen qosylmaıtyn tuıyq kól, aýmaǵy asa úlken bolǵan soń teńiz dep atap kelemiz. Oǵan júz otyzdaı ózen kelip quıady. Olardan jylyna teńizge 300 tekshe kılometrdeı sý kelip quıylady. Onyń ishinde Edil ózeninen barlyq sýdyń 80 paıyzy, Jaıyqtan 5 paıyzdaıy kelse, qalǵan úles Samýr, Sýlak, Terek, Kýra, taǵy da basqa úlkendi-kishili ózenderdiń áenshisinde. Teńiz sýynyń deńgeıi osy ózenderden kelip quıylatyn sýdyń mólsherine tikeleı baılanysty. ıAǵnı, ózen sýlary kóp quıylǵan jyldary teńiz kóteriledi, az quıylǵan jyldary kemıdi.
Endi teńizdiń tartylý sebepterine toqtalsaq. Birinshiden, adamzattyń sońǵy júz elý jyl ishinde kómir, torf, munaı, gaz sııaqty qazba otyndy jyldan-jylǵa kóp jaǵýyna baılanysty atmosferadaǵy jylyjaı gazynyń mólsheri tym kóbeıip ketken. Bul degenińiz ǵalamdyq jylynýdy tezdetýge yqpal etedi. Al ǵalamdyq jylyný jaýyn-shashyn mólsherin azaıtady da, sonyń saldarynan ózenderdiń de sýy kemıdi. Ǵalamdyq jylynýdyń áserinen sý aıdyndarynyń býlanýy jıilegen. Ekinshiden, adamdardyń tabıǵatqa antropogendik áseri jyldan-jylǵa artyp kele jatyr. Mysaly, Reseı Federatsııasynyń eýropalyq bóliginiń 40 paıyzyn quraıtyn Edil men onyń salalarynyń boıynda qazir 12 sý elektr stantsııasy salynǵan. Oǵan ózenderdiń boıyndaǵy zaýyttar men fabrıkalardy, sharýashylyqqa paıdalanylatyn myńdaǵan gıdrotehnıkalyq qurylǵylardy qosyńyz. Munyń barlyǵy sý shyǵynyn jyldan-jylǵa kóbeıte beretini sózsiz. Ǵalymdardyń esepteýinshe, qazirgi kezde Edilden jylyna teńizge quıylatyn sý qalypty jaǵdaıdan 30-35 tekshe kılometrge azaıyp ketken. Mundaı antropogendik faktorlardy barlyq ózenderdiń boıynan molynan kezdestirýge bolady.
Teńiz aýmaǵynyń azaıýy týraly aıtqanda, Kaspıı teńiziniń orta tusy men tabanynyń qozǵalysy (jer silkinýler) men soltústik-shyǵys jaǵalaýyndaǵy qurlyqtyń baıaý bolsa da kóterilý protsesi toqtamaı júrip jatqanyn da eskerý kerek. Mysaly, Aqtaý qalasy turǵan jer jylyna 2,4 mm-ge, al Ústirttiń batys shyńdary jylyna 4,0 mm-ge kóterilip kele jatyr. Tıisinshe, teńizdiń jaǵalaýy júz jylda 24-40 santımetrge, myń jylda 2,4-4 metrge deıin kóteriledi. Jıegi kóterilse, sý keıin sheginetini belgili.
— Teńizdiń shamadan tys tartylýy ondaǵy balyq, taǵy basqa da tirshilik ıelerine zııanyn tıgize me? Jalpy, ekonomıkaǵa zııany bar ma?
— Árıne zııandy. 1930 jyly teńizdiń aýdany 442 myń sharshy kılometr bolsa, sońǵy jyldary shamamen 371 myń sharshy kılometr bolyp, toqsan jyl ishinde on jeti paıyzǵa kemigen. Bul balyq, ıtbalyq, t. b. sý janýarlary ósetin alqap aýmaǵy da osynsha azaıdy degen sóz. Onyń ústine, tek 2008–2023 jyldar aralyǵynda ǵana teńizdiń qazaqstandyq bóligi taǵy 8121,5 sharshy kılometrge azaıyp ketti.
Teńizdiń taıazdanýy tek balyq sharýashylyǵyna emes, ekonomıkanyń teńizdegi munaı óndirisi, sý transporty, energetıka, t. b. salalaryna da zııanyn tıgizdi. Mysaly, teńiz portyna kemeler kiretin sý joldaryn, MAEK energetıka kombınatyna sý keletin kanaldy tereńdetý, Qashaǵan ken ornyna kemeler baratyn jańa kanal qazý, t. b. qarjyny kóp qajet etetin jumystardy jasaýǵa týra kelip otyr.
— Kaspıı teńiziniń ekologııalyq jaǵdaıyn jaqsartý úshin onda úlesi bar elder qandaı sharalardy qolǵa alýy kerek?
— Teńiz deńgeıi oǵan quıatyn ózender sýynyń kólemine tikeleı baılanysty ekenin joǵaryda aıttym. Kaspıı mańyndaǵy bes memleket ózenderdiń sýyn tıimdi, únemdi paıdalansa, teńiz deńgeıin birqalypty ustap turýǵa bolady. Biraq ol tym qıyn sharýa, ózen sýlaryn qaı eldiń qalaı paıdalanyp jatqanyn qadaǵalaý múmkin emes.
1970 jyldary Kaspıı qatty tómendeı bastaǵanda keńestik ǵalymdar Sibirdegi Ob ózeniniń bir salasyn Torǵaı oıpaty arqyly Kaspııge burý jobasyn usynǵan edi. Alaıda úsh myń shaqyrymǵa sozylatyn, jolynda birneshe ret bıiktikterge kóteriletin alyp jobany salýǵa asa kóp qarajat kerek bolǵandyqtan, ol júzege aspaı qaldy.
Desek te, keıingi jyldary Kaspıı mańyndaǵy bes memleket Prezıdentteriniń jyl saıyn kezdesýi dástúrge aınaldy. Ár sammıtte, saıası-ekonomıkalyq máselelermen qatar, teńizdiń bıoresýrstary men ekologııasy týraly másele qozǵalady. Sońymen qatar, sońǵy jyldary Qazaqstan men Reseı Prezıdentteri arasynda sonaý Stalın zamanynda Qýma-Manash oıpattary boıymen josparlaǵan «Eýrazııa» kanalyn salý arqyly Azov teńizi men Kaspıı teńizin qosý jóninde birneshe ret áńgime boldy. Al Iran prezıdenti keıingi eki sammıtte Kaspıı teńizi men Parsy shyǵanaǵy arasyn kanalmen qosý jóninde usynys aıtty.
Eger bul jobalar júzege assa, teńiz tolyǵýmen qatar, Kaspıı mańy memleketteri túgeldeı Aq teńiz-Baltyq kanaly arqyly Soltústik muzdy muhıtqa, Jerorta teńizi arqyly Atlant muhıtyna, Parsy shyǵanaǵy arqyly Úndi muhıtyna shyǵa alar edi.
— Qazir teńizdiń lastanýy da — óz aldyna úlken bir problema. Sonyń aldyn alý baǵytynda jańadan qurylǵan zertteý ınstıtýtynyń áleýeti qandaı?
— Teńizdiń qazaqstandyq bóligindegi ekologııalyq jaǵdaıdy tolyq zertteý maqsatynda memlekettik turǵydan júrgizilgen ǵylymı-zertteý jumystary týraly málimetim joq. Mańǵystaý oblysynyń tabıǵı resýrstar jáne tabıǵatty paıdalanýdy retteý basqarmasy sońǵy ret 2008-2011 jyldary zertteý jumystaryn júrgizgeni esimde. Olardyń nátıjesi materıaldar saqtalǵan.
Bizdiń ótinishimiz boıynsha, Qazaqstan Prezıdenti Q.Toqaevtyń 2022 jyldyń 7 qarashasyndaǵy tapsyrmasyna sáıkes, Qazaqstan Úkimetiniń 2024 jyldyń 24 qańtaryndaǵy qaýlysymen Qazaq Kaspıı ǵylymı-zertteý ınstıtýty Aqtaý qalasynda qurylatyn boldy. Instıtýttyń teńiz ortasy men onyń bıoresýrstaryn qorǵaýǵa, molyqtyrýǵa, sý aıdyny baılyqtaryn barynsha tıimdi paıdalanýǵa zor áseri bolatyna men senemin. Qazir uıymdastyrý sharalary júrgizilip jatyr. Ol aıaǵynan tik turǵan soń Kaspııdi qazirgi zaman talabyna saı zertteý jumystary bastalady.
— Kaspııdegi ıtbalyqtar máselesi týraly da aıta otyrsańyz. Qazir olardyń sany shamamen qansha bolady?
— Patsha ókimeti Kaspııdegi alǵashqy ǵylymı-zertteý ortalyǵyn (qazirgi Kaspıı balyq sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýty) 1897 jyly, ekinshisin 1905 jyly (qazirgi Shırshov atyndaǵy muhıttaný ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń Kaspıı fılıaly) qurǵan. Osy eki ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń málimeti boıynsha, 1905-1910 jyldary teńizde bir mıllıondaı ıtbalyq bolypty. Ol kezde teńizde osynshalyq ıtbalyq ómir súretin qolaıly orta boldy. Ár eresek ıtbalyq táýligine 3 kg balyq, shaıan, t. b. jeıtinin eskersek, sol kezde 1 mln ıtbalyq, táýligine 3 mln kg azyq jeıtin bolǵan. Ol zamanda teńizdegi balyq ıtbalyqqa da, adamǵa da jetti. Itbalyq aýlaý sol kezderi bastalyp, keıde tipti esepsiz qyrǵan. Mysaly, 1935 jyly Keńes Odaǵy 228 myń ıtbalyq aýlady. Sany kúrt azaıyp ketkendikten, 1960 jyldary aýlaý toqtatylǵan. Biraq sodan keıin olardyń ósimi ilgerilemeı qoıǵan.
2015-2016 jyldary M.Baımuqanov basqarǵan «Gıdrobıolgııa jáne ekologııa» mekemesi teńizdiń qazaqstandyq bóliginde jan-jaqty zertteý jumystaryn júrgizdi. Nátıjesi kóńil qulazytady. Qaı zamannan ıtbalyqtardyń jazǵy mekeni bolǵan Dýrnev, Dolgıı, Qulandy, Qulaly, t. b. araldarda bir-de bir ıtbalyq kezdespegen. Baýtın, Kendirli múıisterinde de joq, tek shetki bir aralda birneshe júzi kezdesken. Qazaqstanda osy kezge deıin ǵylymı-zertteý ınstıtýty bolmaǵandyqtan, ıtbalyqtardyń kúrt azaıý sebepterin ázirge eshkim dóp basyp aıta almaıdy.
Qazir Kaspııde shamamen júz myńdaı ıtbalyq bar dep esepteledi. Ár el onyń sanyn túrlishe aıtady. Kaspıı mańy memleketteri ony aýlaýǵa tyıym saldy. Qazaqstan Prezıdentiniń tapsyrmasy boıynsha, bıyl teńizdiń qazaqstandyq bóliginde ıtbalyqtardy saqtaý úshin rezervat qurylady. Osy sharalar jáne Qazaq Kaspıı ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń qurylýy ıtbalyqtar men basqa da teńiz janýarlaryn saqtaý men molyqtyrýǵa ıgi yqpalyn tıgizedi dep senemin.
— Áńgimeńizge rahmet.