Kaspıı ıtbalyǵy neden qyrylyp jatyr
Itbalyqtardyń qyrylýy týraly ne belgili
24 qazan men 13 qarasha aralyǵynda Jaıyq-Kaspıı oblysaralyq balyq sharýashylyǵy basseındik ınspektsııasynyń mamandary Mańǵystaý oblysynyń Túpqaraǵan aýdanyndaǵy Kaspıı teńiziniń jaǵalaýynan ıtbalyqtyń myńdaǵan óleksesin tapty.
«Mańǵystaý oblysynyń jaǵalaý beldeýin — Qulaly, Teńiz, Podgornyı, Novyı araldaryn, sondaı-aq Qarajanbas pen Qalamqas ken oryndarynyń aýmaǵyn tikushaqpen barlaý barysynda taǵy 834 ıtbalyq ushasy anyqtalǵan. Negizgi 500-den astam bóligi Qulaly aralynan tabylǵan. Osy aralyqta bas-aıaǵy 1 989 óli ıtbalyq qańqasyn jınap aldyq», — delingen habarlamada.
Áýeden sholý vıdeosy
Bul jaǵdaı janýarlardyń qyrylý sebepterin zertteýge kirisken otandyq mamandardyń alańdaýshylyǵyn týdyrdy. Jumysqa Gıdrobıologııa jáne ekologııa ınstıtýty, Itbalyqtardy zertteý jáne ońaltý ortalyǵy, sondaı-aq Mıkrobıologııa jáne vırýsologııa ǵylymı-zertteý ınstıtýty qosyldy.
Sondaı-aq ıtbalyqtardyń qyrylýyna yqpal etýi múmkin basqa da faktorlardy anyqtaý úshin Balyq ınspektsııasy Kaspıı teńizi akvatorııasy men aýmaqtyq sýlaryna monıtorıng júrgizip jatyr. Veterınarlyq baqylaý jáne qadaǵalaý komıteti ınfektsııalyq aýrýlardyń bar-joǵyn tekserý úshin synamalar aldy.
Balyq sharýashylyǵy komıteti yqtımal sebepterdiń biri retinde teńizdegi jer silkinisi saldarynan jerasty gazdarynyń bólinýin qarastyryp otyr. Zertteýlerdiń qorytyndysy 3-4 aıda belgili bolady. Zertteýler aıaqtalǵan soń ǵana túpkilikti qorytyndylar jasalady, ǵalymdardyń aıtýynsha, bul jumystar 3-4 aı ýaqyt alady.
Joıylyp bara jatqan túr
Ázerbaıjandyq sarapshylardyń pikirinshe, Kaspıı ıtbalyǵynyń bolashaǵy aımaqtaǵy saqtaý sharalaryn úılestirýge tikeleı baılanysty. 2008 jyly Halyqaralyq tabıǵatty qorǵaý odaǵy bul túrdi joıylyp ketý qaýpi bar dep jiktegen.
Ondaǵan jyldar boıy munaı barlaý, ónerkásiptik lastaný jáne shamadan tys balyq aýlaý Kaspıı ekojúıesine zııan keltirip, 1970 jyldardan beri ıtbalyqtar sanyn eki esege azaıtty. HH ǵasyrdyń basynda ıtbalyqtar sany 1,2 mıllıonǵa jetse, búginde 75 000-270 000-ǵa deıin azaıyp qalǵan.
Ázerbaıjan ǵalymdarynyń zertteýleri de bul kóńilsiz kórsetkishti rastaıdy: jyl saıyn daýyldan keıin Ázerbaıjan jaǵyndaǵy Kaspııdiń soltústik jaǵalaýyna 2000-ǵa jýyq ıtbalyq óleksesi jaǵaǵa shyǵyp qalady.
Atap aıtqanda, 2000 jyly Ázirbaıjan jaǵalaýynan 6000-ǵa jýyq óli ıtbalyq tabyldy, al Qazaqstan 10 000-nan astam ıtbalyq qyrylǵanyn habarlady. Búkil Kaspıı aımaǵynda tek sol jyly 30 myń ıtbalyq qyryldy.
Búgingi tańda Ázerbaıjan zertteýshileri Kaspıı ekojúıesiniń jaı-kúıin talqylaıtyn Mahachkaladaǵy konferentsııalarǵa qatysyp júr. Reseıdiń Kaspıı bıologııalyq resýrstar ınstıtýty uıymdastyrǵan is-shara aımaqtyń aldynda turǵan ózekti ekologııalyq máselelerdi sheshýge baǵyttalǵan.
Lastaný jáne pestıtsıdter
Zertteýshi Tarıel Eıbatovtyń pikirinshe, Kaspıı teńiziniń lastanýy ıtbalyqtardyń azaıýyna áser etetin taǵy bir mańyzdy faktor bolyp otyr.
Onyń aıtýynsha, Reseı men Ázerbaıjandaǵy Edil men Kýra ózenderiniń saǵasyna jaqyn sýlar geksahloran men basqa da aýylsharýashylyq pestıtsıdteriniń joǵary deńgeıin kórsetedi. Bul hımııalyq zattar ıtbalyqtardyń maıynda jınalyp, jemtik izdep ońtústikke kóshkende ýly kontsentratsııaǵa aınalady.
«Itbalyqtar teri astyndaǵy maıǵa qor jınaıdy, onyń qalyńdyǵy 15 santımetrge jetýi múmkin. Bul maıdyń quramynda lastanǵan sýlardan sińirilgen zııandy toksınder bar, - deıdi Eıbatov. - Urǵashy ıtbalyqtar kóbeıý úshin soltústikke ketkende, úsh aılyq ashyǵý kezeńinde qorektený úshin úshin osy qordy paıdalanady. Nátıjesinde olardyń aǵzasyndaǵy toksınderdiń deńgeıi kúrt artyp, qysyrlyq pen sátsiz býazdyqqa ákeledi».
Balyq aýlary jáne brakonerlik
Zańsyz balyq aýlaý isi de úlken qaýip tóndiredi. Kóptegen ıtbalyqtar Reseı men Ázerbaıjandaǵy brakonerler ornatqan torlarǵa túsedi. Osynsha qaýip-qaterge qaramastan, ıtbalyqtardyń jalpy sany salystyrmaly túrde turaqty bolyp qalýda, dep atap ótti Tarıel Eıbatov.
Alaıda, sarapshy Kaspıı teńizindegi sý deńgeıiniń tómendeýine jáne negizgi qorek kózi sanalatyn balyq qorynyń azaıýyna baılanysty dál osy ıtbalyq túrine qaýip tónip turǵanyn eskertti. Sonymen birge, zertteýshi jahandyq jylyný ıtbalyqtardyń sanyna áser etedi degen pikirlerge qarsy shyǵyp, adamnyń is-áreketin basty faktor retinde atap ótti.
Mańǵystaý oblystyq balyq sharýashylyǵy jáne akvamádenıet qaýymdastyǵynyń basshysy Danııar Ákimjanov balyq aýlaý torlaryn ıtbalyqtar óliminiń negizgi sebebi dep sanamaıdy.
«Itbalyqtardyń qyrylý jyl saıyn kúz jáne kóktem aılarynda qaıtalanyp otyr. Bizdiń balyqshylar Kaspıı teńizine aýdy jyl boıyna salady. Sondaı-aq, aýlary 24 saǵat boıy sýdyń astynda jatady. Endeshe, ıtbalyqtar nege tek kúzde, kóktemde óledi degen suraq týyndaıdy. Basqa baǵyttardan izdeý kerek dep oılaımyn. Ǵylymı zertteý ınstıtýttary durys jumys isteýleri kerek. Synamalar alady, biraq nátıjeleri bizdi qanaǵattandyrmaıdy. Áli kúnge naqty sebebin aıta almaı otyr», - deıdi Danııar Ákimjanov.
Qaýymdastyq basshysy jaǵalaýdan ıtbalyqtarmen qatar, qustar men bekire tuqymdas balyqtardyń da ólekseleri tabylyp jatqanyn málimdedi.
Jaǵaǵa shyqqan ıtbalyq ólekseleri – tabıǵı protsess pe?
ECOJER qaýymdastyǵynyń Mańǵystaý oblysy boıynsha aımaqtyq ekologııalyq keńesiniń tóraǵasy Ádilbek Qozybaqov bul oqıǵalar tabıǵat zańyna sáıkes ótip jatqanyna senimdi.
«Rasynda da ıtbalyqtardyń ólimi jyl saıyn tirkeledi. Bul tek ıtbalyqtarǵa ǵana emes, basqa janýarlarǵa da qatysty. Biraq men bul oqıǵalardy tabıǵı zańdylyqqa jatqyzar edim. Janýarlardyń sany kóbeıgen saıyn ólimi de artady. Mysaly, 100 myń ıtbalyqtyń 1 paıyzy – 1 myń. Jyl saıyn osynsha kólemde qyrylsa – qalypty jaǵdaı», - deıdi ol.
Sarapshy naqty qadaǵalaý men baqylaýdyń bolmaýyna da basa mán berdi.
«Kaspıı teńizinde ártúrli aqparat kózderi boıynsha 100 myńnan 300 myńǵa deıin ıtbalyq bar dep aıtylady. Mine, naqty sanaq, monıtorıng, baqylaý jumystarynyń bolmaýynan sanyn tap basyp aıta almaımyz. Sondyqtan ıtbalyq sany kóbeıip jatyr nemese azaıyp jatyr dep topshylap sóıleý qıyn», - dep tolyqtyrdy maman.
Tarıel Eıbatov ta tabıǵı sebepterge baılanysty ıtbalyqtardyń ólimin joqqa shyǵarmaıdy.
- Janýarlar aýrýdan qyrylýy múmkin, balyq aýlaý torlaryna túsýi múmkin nemese 50 jyldyq ómiriniń sońyna jetýi múmkin. Qazir ıtbalyqtar arasynda soltústikke qaraı kúzgi mıgratsııa júrýde, olardyń keıbiri torǵa túsip, tunshyǵyp qalady. Nátıjesinde olardyń ólekseleri daýyl kezinde jaǵaǵa shyǵady, biraq muny jappaı qyrylý jaǵdaıymen shatastyrýǵa bolmaıdy. Tarıhı turǵydan alǵanda, jyl saıyn Apsheron túbeginiń jaǵasynda 2500-ge jýyq ıtbalyq ólekseleri tabylatyn. Alaıda, ıtbalyqtar sany jyldan-jylǵa azaıyp barady», - dep túsindirdi T. Eıbatov.
Kaspıı ıtbalyqtarynyń popýlıatsııasy shamamen 170 myńǵa jetedi dep boljanady, degenmen reseılik jáne qazaqstandyq ǵalymdar olardyń sany 300 myńǵa da jetýi múmkin dep málimdedi. Bul ıtbalyqtar negizinen Kaspıı teńiziniń ortalyq bóligin mekendeıdi.
«Ázirbaıjanda ıtbalyqtar sırek kezdesedi. Olar jazda kezdeısoq keledi jáne qysta múldem kórinbeıdi, óıtkeni olar kóbeıý úshin soltústikke qaraı bet alady. Olar urǵashylardyń kúshikteýi úshin sýdyń qatýyn kútedi. Úsh aptadan keıin aqkúshikterin tastap, ońtústikke qaıta keledi», - dep atap ótti sarapshy.
ECOJER qaýymdastyǵynyń Mańǵystaý oblysy boıynsha aımaqtyq ekologııalyq keńesiniń tóraǵasy Ádilbek Qozybaqovtyń aıtýynsha, monıtorıng jumystaryna táýelsiz sarapshylar, arnaıy bilimi bar mamandar tartylsa, qoǵam naqty derekterdi ýaqytynda biler edi.
«Máseleni zertteýge táýelsiz sarapshylardy tartý qajet. Biraq munda da kedergiler jeterlik. Mysaly, QR Kásipkerlik Kodeksine sáıkes, táýelsiz sarapshylardy tek qana memlekettik bıýdjetten qarjylandyrylatyn kompanııalar esebinen tartýǵa bolady. Tek osydan soń olardy tekseriske Ekologııa departamenti men prokýratýra shaqyryp, jumystarǵa aralastyra alady», - deıdi sarapshy.
Mundaı jaǵdaıda qoldanystaǵy júıe boıynsha qarjylandyrylatyn mamandardyń obektıvtiligi men beıtaraptyǵyna senýdiń qajeti bolmaıdy. Táýelsiz sarapshylardyń zertteý men monıtorıngke qatysýyn Kásipkerlik kodekske tıisti ózgerister engizý arqyly ǵana qamtamasyz etýge bolady.
Sarapshy qylmystyq is qozǵaýdy usyndy
ECOJER qaýymdastyǵy Mańǵystaý oblysy boıynsha aımaqtyq ekologııalyq keńesiniń tóraǵasy, QR Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi Qoǵamdyq keńesiniń múshesi Ádilbek Qozybaqov Úkimetke arnaıy komıssııa quryp, tergeý júrgizip, kinálilerge shyǵyndy ótetýdi usynýda.
Spıker máseleniń ekologııalyq qana emes, ekonomıkalyq zardabyna da toqtaldy.
«Bir ıtbalyqtyń kuny – 193 AEK (AShM-niń 2017 jylǵy buıryǵy boıynsha) nemese 712 556 teńge. Endi sony 2 myńǵa kóbeıtsek - 1 425 112 000 teńge. Al qazirgi jaǵdaıda ıtbalyq Qyzyl kitapqa engizilgen. 2000 ıtbalyq qyryldy. Bul - úlken bir rezonansty oqıǵa, tragedııa dep aıtýǵa bolady. Demek, qylmystyq is qozǵalýy kerek. Bul qylmystyq is bolǵannan keıin jazasyn da qatty kúsheıtý kerek dep oılaımyn. Úkimet arnaıy komıssııa quryp, tergeý júrgizip, kinálilerdi anyqtap, keltirilgen shyǵyndy ótetip, jazalaý kerek dep oılaımyn», - deıdi Ádilbek Qozybaqov.