Qasabolatuly Baıan

Qasabolatuly Baıan (shamamen 1710/15-1757 j.j.) – búkil ómirin qazaq jurtynyń táýelsizdigi jolyndaǵy kúreske arnaǵan erjúrek ardagerlerdiń biri, batyr. Batyrlyǵymen, tapqyrlyǵymen Abylaı hannyń erekshe qurmetine bólengen. Qazaq-jońǵar shaıqastaryna qatysyp, «Batyr Baıan» atanǵan.

Batyr Baıan jөnindegi derekterdi Maғjan Jұmabaevtyң «Batyr Baıan poemasynan, jyraýlar shyғarmalarynan, Shoқan Ýәlıhanovtyң eңbekterinen kezdestirýge bolady. Tarıhı derekterde Baıan joңғar shapқynshylyғyna қarsy kүresken қazaқ batyrlarynyң ishindegi shoқtyғy bıik bolyp kөrsetiledi. Қazaқ batyrlarynyң eldikti saқtap қalýdaғy erligi Үmbeteı men Tәtiқara tolғaýlarynda jaқsy baıandalғan. Үmbeteı jyraýdyң «Bөgenbaı өlimin Abylaı hanғa estirtý» atty tolғaýynda bylaı delingen: Қara kerek Қabanbaı, Қanjyғaly Bөgenbaı, Sary, Baıan men Saғynbaı қyrmap pa edi jaýyңdy, қýantpap pa edi қaýymdy, ұmyttyң ba sony Abylaı?! Bұl tolғaýdan batyr Baıannyң Abylaı hannyң tireginiң biri ekenin baıқaımyz. Onyң el қorғaғan basқa da batyrlarmen, қazaқ halқynyң týyn jyқpaғan, talaı shaıқastarda erlik kөrsetken has batyrynyң biri bolғanyna kөzimiz jetedi. Tәtiқara tolғaýynda: Bөkeıdi aıt Saғyr men Dýlattaғy, Deripsәli, Maңdaıdy aıt Қypshaқtaғy. Өzge batyr қaıtsa da bir қaıtpaıtyn Sary menen Baıandy aıt Ýaқtaғy. Bұl joldar Baıan batyrdyң erjүrek batyldyғyn, tұlғaly azamat bolғanyn dәleldeıdi. Jyrdaғy Sary ? Baıannyң aғasy. Shoқan Ýәlıhanovtyң «Istorıcheskıe predanııa o batyrah XVIII veka» atty maқalasynda Baıan batyr jaıly maғlұmattar bar. Mұnda da Baıannyң erjүrektiligin, aқyldylyғyn Abylaı hannyң joғary baғalaғanyn aıtady. Ýaқ batyry Baıan Abylaı hanmen birge Қytaı jasaқtaryna қarsy soғysқa қatysady. Қytaılarmen aıқasta Abylaı қoly sheginýge mәjbүr bolғanda Abylaıdyң әskeriniң sheginýine mүmkindik jasap, Baıan қoly қytaılarmen aıқasady. Bұl shaıқasta Baıan өziniң tapқyrlyғymen, erjүrektiligimen, naızagerligimen kөzge tүsip, han әskerin құtқarady. Shoқannyң aıtýynsha, Baıan Abylaıdyң eң jaқyn batyrlarynyң biri bolғan. Ol aғasy Sary batyrmen birge ýaқ-kereı rýlarynyң jasaқtaryn bastap қalmaқtarғa қarsy soғysқan. Osyndaı bir joryқta Sary men Baıan қaza bolady. «Halyқ aýzynda қos batyrdyң attary biriktirilip, Sary-Baıan dep қosaқtalyp aıtyla da beredi», - dep jazady Shoқan. Abylaı han «үsh jүzdiң batyrlarynyң ishinde kimderdi erekshe baғalaısyz», - degen sұraққa eki batyrdy erekshe ataıdy. «Bәsentıin Malaısary baılyғymen, batyrlyғymen, minezimen erekshelense, Ýaқ Baıan aқyldylyғymen, batyrlyғymen erekshelenedi», - dep jaýap bergen eken. Shoқannyң bұl mәlimetterinen Baıannyң hanyna da, halқyna da mәlim, aıbyndy қolbasshy jәne erjүrek jaýynger bolғanyn kөremiz. Abylaı қalmaқtarғa joryқpen kele jatқanda қalmaқtan jeti adam elshi kelip, қalmaқ hany Seren han: «Қalmaқtar men қazaқtar aғaıyndy bolғan. Biz sizderge aқ kıiz үıler sılaımyz, beıbit bolaıyқ», - dep ұsynys jasaıdy. Abylaı batyrlaryn jınap keңes құrady. Han: «Aқ kıiz үılerdi alaıyқ, olardy sendireıik, odan keıin shabýyl jasaıyқ», - deıdi. Sol kezde Baıan: «Siz қalmaқtardy aldaımyn dep oılamaңyz. Ұsa menen Seren joғary jәne tөmen Қytaıdy da aldaғan, sizdi de aldaıdy», - deıdi. Han өz sөzinen қaıtpaıdy, қazaқtar eki kүn қalmaқtardy tosady. Sholғynshylar eki kүn bұryn қalmaқ қolynyң jasyryn ketip қalғanyn habarlaıdy. Baıan myң adamdyқ jasaқpen қalmaқtardy қýyp, Қytaı jerine kiredi. Biraқ қalmaқ қolyn tolyқ talқandaı almaı, қaıtýғa mәjbүr bolady. Қaıtar jolda қalmaқtardyң өlikterinen ýlanғan sýdan ұshynyp aýyrғan Baıan jәne onyң jaýyngerleri қaza bolady. Bұl derekti de Sh.Ýәlıhanov aıtқan. Maғjan Jұmabaevtyң «Batyr Baıan» poemasynyң jelisi de osyғan ұқsas. Poema asa kөrkem deңgeıde, erekshe shabytpen jazylғan. Sezim de, mahabbat ta, batyrlyқ ta, jan kүızelisi de dastanda jyr bolyp өriledi. Poemadaғy batyr Baıan taғdyry eshkimdi de beı-jaı қaldyra almaıdy. Shoқtyғy bıik Baıannyң beınesi poemada bylaı sýretteledi: Қanaıym, oıyң ұdaı, tiliң shaıan, Amal ne, kelgen joқ қoı batyr Baıan. Kөp jaýdyң albastysy, el erkesi, Baıannyң batyrlyғy alashқa aıan. Baıannyң arýaқty құr atynan kөp қalmaқ bolmaýshy ma ed қorқaқ noıan?! Narkesken, өrtteı esken қaıtpas bolat, Baıansyz қanatymdy қalaı jaıam? Bı Қanaı! Attanbaıdy han Abylaı, kelmese қandybalaқ batyr Baıan! ? degen Abylaı sөzinen batyrdyң han ordasyndaғy orny men bedelin baıқaısyz. Baıan batyr el rýhy men batyr rýhynyң bıiktigin barlyқ құndylyқtan joғary қoıady. Eldiң mүddesi Baıan үshin қymbat, halқynyң taғdyry jaý tabanyna basylmaýy jolynda jan aıamaı kүresken Baıan batyr ? erliktiң, otanshyldyқtyң үlgisi. 1993 jyly rejısser S.Tәýekelov Baıan batyr jөninde kınofılm tүsirdi. Batyr beıiti Қaraғandy oblysy Қarқaraly aýdanynyң Shekelek zıratynda. Batyrdyң ұrpaқtary Soltүstik Қazaқstan oblysynyң Býlaev aýdanynda tұrady. Қazaқ osyndaı batyrlardyң arқasynda taғdyry men keleshegin қorғap қaldy.Derekkөzi: Қazaқstan, Ұlttyқ entsıklopedııa, 2-tom «Tarıhı tұlғalar» kitaby