Qarjylyq saýattylyq: qarjyny tıimdi paıdalaný men alaıaqtardyń arbaýyna túspeýdiń joldary qandaı
Statıstıkalyq derekterge súıensek, QR Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttigi sońǵy úsh jyl kóleminde eldegi qarjylyq saýattylyq deńgeıi 2,82%-ǵa artqanyn aıtady. Máselen, 2018 jyly qarjylyq saýat deńgeıi 36,25% bolǵan bolsa, 2020 jyly 39,07%-dy, al 2021 jyly 4-toqsanda júrigizilgen áleýmettik zertteýge sáıkes, 39,52%-ǵa jetken. Agenttiktiń boljamynsha, 2024 jyly bul kórsetkish 41%-ǵa deıin kóterilmek.
Qarjylyq turǵydan saýatty bolý úshin halyq neni bilýi kerek?
Sarapshy Maqsat Halyqtyń sózinshe, qarajatty sanaly túrde jumsaı bilý úshin aqshaǵa degen qarym-qatynasty durystaý kerek. Óıtkeni bala kezden boıǵa sińip qalǵan qasań kózqarasty ózgertpeıinshe, aqshaǵa «qoldyń kiri» retinde qaraý adamnyń qarjylyq jaǵynan táýelsiz bolýyna keri áser etedi.
«Aqsha – jalpyǵa birdeı qun rólin atqaratyn erekshe taýar. Onyń ereksheligi kez kelgen taýar qundylyǵyn boıyna syıdyra alady. Eń aldymen, aqshaǵa degen durys qarym-qatynasty túzýimiz qajet. Bizde aqshaǵa kózqaras durys emes. Balaǵa tárbıe berý kezinde «aqsha — qoldyń kiri», «dúnıeqońyz bolyp ketipti» degendeı sózder kóp aıtylady. Osy tusta aqshamen qarym-qatynas qurý kezinde balalardy alshaqtatyp alatyn sekildimiz. Sondyqtan bul protses sanaly túrde sapaly júrgizilýi kerek. Adam óziniń pulyn ornymen, aqyl-parasatymen jumsaı alsa, onyń nesi jaman?! Baýyrlaryńyzǵa, dostaryńyzǵa kómektese alsańyz, bul jaqsy emes pe?! Sondyqtan bizdiń azamattarymyz baı, dáýletti bolýǵa umtylýy kerek», - dep atap ótti ekonomıst.
Sonymen qosa onyń aıtýynsha, ár azamat «depozıttiń qandaı túrleri bar, qaı bankten depozıt ashqan durys, ondaǵy kepildendirý qory degen ne, qansha mıllıon teńgege deıin kepildik beredi, qaı bank senimdi?» degen suraqtarǵa jaýap bere alǵany durys.
«Biz nesıelik ınstrýmentti qoldanamyz. Búginde nesıesi joq adam qalmaǵan da shyǵar. Nesıeni de tıimdi alý joldary bar. Bank berdi eken dep, ár paraǵyna oılanbastan qol qoıa bergennen ne utasyz? Sondyqtan depozıt tańdaı bilý, qarapaıym nesıeni rásimdeı bilý de – qarjylyq saýattylyqtyń belgisi»,-deıdi ol.
Budan bólek kásibı maman zamannyń ózgerýine qaraı alaıaqtar da túrlenip jatqanyn eske salyp ótti.
«Olarǵa tótep berý úshin de suraqty sapaly qoıa bilý kerek. Qazir qarjylyq pıramıdaǵa negizdelgen uıymdar paıda bolyp jatyr. Olar qońyraý soǵyp, azamattardy «bankten habarlasyp turmyz» dep aldaıdy. «Bizge aqsha salsańyz, bir-eki aıdyń ishinde baıyp ketesiz» dep urandatatyndary kóp. Olarǵa tótep berý úshin suraq qoıa bilý kerek. Máselen, qarapaıym ǵana Ulttyq bankten lıtsenzııasy bar-joǵyn tekserý keregin de azamattarymyz bilmeı jatady. «Ol qazaqstandyq kompanııa ma, álde sheteldik pe, qojaıyny kim, arnaıy Qarjylyq qadaǵalaý agenttiginen lıtsenzııasy bar ma?» degen saýaldardy kóbinese halqymyz qoıa bermeıdi. Jalpy osyndaı saýaldar qarjylyq alaıaqtardy biraz sastyrady. Sondyqtan osyndaı dúnıelerdi eskerý qajet», - dep keńes berdi sarapshy.
Qarjylyq saýatty arttyrý mektepten bastalýy tıis
Ekonomıst halyqtyń qarjylyq saýattylyǵyn arttyrýdy erte jastan bastaý kerek dep esepteıdi. Sebebi saýatty bolý – jas talǵamaıtyn, kezek kúttirmeıtin mańyzdy sharýa. Bul – uzaq merzimdi ári tıimdi tásilderdiń biri. Osyǵan baılanysty sarapshymyz qarajatty jumsaı bilý, túbirtek talap etý sekildi dúnıeler bala kezden qalyptasý keregin de tilge tıek etip ótti.
«Jalpy mektepten bastap qarjylyq kýrstary ótýi qajet. Máselen, bastaýysh synyptarda «Qarjylyq álippe», «Qarjylyq saýattylyq», «Ekonomıkaǵa kirispe» degen sekildi pánderdi qoıýǵa bolady. Al joǵary synyptarda, ıaǵnı 7-8 synyptan bastap «Kásipkerlik negizderi», «Qarjylyq saýattylyq negizderi» pánderi tereńdetilip oqytylýǵa tıis. Buryn «Ámııan» degen baǵdarlama jasadyq. Túsirilim kezinde 9 jastaǵy balalardy baıqap qaldym da, «qınalyp qalady-aý, ıgere alar ma eken» dep ýaıymdadym. Biraq sońynda sol balalar óte bilimdi, basqalarymen salystyrǵanda óte pysyq bolyp shyqty. Dúkende saýda jasaǵanda «maǵan túbirtekti berińiz, ol – meniń tutynýshylyq quqyǵym» dep aıta alatyndaı dárejege jetti. Sondyqtan balalarǵa erte jastan, bastaýysh synyptan bastap qarjylyq saýattylyǵyn ashatyn kýrstar berilýi kerek. Garvardtyń ǵalymdary da balalardy 7 jastan bastap qarjylyq bilimge baýlýǵa bolatynyn dáleldep otyr. Budan bólek ýnıversıtetterde de jeke pán retinde oqytylýy kerek. Bul qarapaıym qarjyǵa baılanysty túsinikterdiń qalyptasýyna, qarjy alaıaqtarynan qorǵanýǵa, olarǵa qarsy ımmýnıtettiń qalyptasýyna yqpal etedi, - dep túsindirdi ol.
Mamannyń pikirinshe, qazaqstandyqtardyń qarjylyq saýat deńgeıi burynǵymen salystyrǵanda biraz ósken. Oǵan pandemııa kezindegi áleýmettik jaǵdaıdyń qıyndaýy, qymbatshylyq saldary sekildi máseleler áser etip otyrǵany baıqalady.
Al eldegi qarjylyq saýattylyqtyń deńgeıine qatysty sarapshymyz Maqsat Halyq bylaı deıdi: «Qazaqstandaǵy qarjylyq saýattylyq deńgeıin ortasha dep baǵalar edim. Pandemııa kezinde azamattarymyzdyń qarjylyq saýattylyǵy edáýir artty. Óıtkeni sol tusta olardyń áleýmettik jaǵdaıy qıyndady, tólem qabiletteri tómendedi, ınflıatsııa óte joǵary boldy, sonymen qosa jan-jaqtan qysyp jatqan qymbatshylyq sekildi dúnıeler qarjylyq jaǵynan saýatty bolýǵa ákeldi. Qańtar oqıǵasynan keıin el úkimeti jańa ekonomıkalyq saıasattyń josparyn bekitip jatyr. Osy kezde halyqtyń tarapynan tıimdi usynystar da túsip otyr. Máselen, qazirgi kezde bankrottyqqa qatysty zań aıasynda óz pikirlerin bildirýi de — sonyń dáleli. Osyndaı azmattyq belsindilikten-aq qarjylyq saýattylyqtyń artyp kele jatqanyn baıqaýǵa bolady. Degenmen elimizdiń keı aımaqtarynda, óńirlerde qarjylyq saýattylyq óz deńgeıinde emes ekenin aıta ketý kerek».
Qarjylyq saýattylyqtyń ekonomıkaǵa áseri: nesıe men salyq tólenýge tıis
Sarapshynyń pikirinshe, halyqtyń qarjylyq saýattylyǵy el ekonomıkasyna tikeleı áser etedi. Óıtkeni qarjylyq jaǵynan saýatty adam alǵan nesıesin mindetti túrde qaıtarady jáne salyq tóleýden qashpaıdy. Maqsat Halyqtyń sózinshe, azamattardyń bul mindetterden qashýy bankterdegi nesıe paıyzynyń joǵary bolýyna ákelip soǵady degen ol: «Máselen, bizdegi bankterdiń nesıelik paıyzy nelikten joǵary, al damyǵan memleketterde nege tómen?» degen suraq kóp qoıylady. Onyń eki sebebi bar. Birinshisi – biz damýshy el bolǵandyqtan, ınflıatsııanyń joǵary bolýy. Aqsha qunsyzdanyp jatqan tusta bankter de nesıeni tómen paıyzben bere almaıdy. Qazir ınflıatsııalyq targetteý saıasatyn júzege asyryp jatyr. 2025 jylǵa qaraı ınflıatsııany 3-4%-dyń shegine jetkizemiz dep otyr. Ol kezde belgili bir dárejede paıyzdar da túsýi múmkin. Bazalyq paıyzdyq mólsherleme 5%-ǵa deıin tússe, onda ıpotekalyq nesıeler 7%-ben kez kelgen bankte qoljetimdi bolady. Halyqtyń qarjylyq saýattylyǵynyń tómen bolý sebebinen de paıyzdar joǵary dep aıtýǵa bolady. Bankterde jasalǵan statıstıka boıynsha, árbir úsh adamnyń bireýi nesıesin qaıtarmaıdy eken. Sondyqtan olar qaıtaratyn eki adamnyń, ıaǵnı óziniń táýekelderin nesıesin qaıtaratyn adamnyń moınyna ilip qoıady. Paıyzdyń joǵary bolýynyń bir sebebi – osy».
«Alǵan nesıeni qaıtarmaı qoıý da — qarjylyq saýatsyzdyqtyń belgisi. Al qaıtpaı qalǵan nesıelerdiń kóptigi aldaǵy ýaqytta paıyzdyń artýyna ákeledi. Qarjylyq saýatty adam nesıe alar kezde óz múmkindikterine qarap, qaryzyn óteýge tyrysady. Sondyqtan qarjylyq saýatty bolý da ekonomıkaǵa oń áserin tıgizedi. Ekinshisi – salyq tóleý. Eýropa elderinde «meniń daýysym – meniń salyǵym» degen uǵym bar. Olar prezıdentine daýys berýge jáne salyq tólýge adal bolady. Al bizde salyq tóleýden jaltaratyndar sany kóp, ásirese kásipkerlerdiń arasynda barshylyq», - dep atap ótti ol.
Qarjylyq saýattylyqty arttyrý sharalary
Jalpy qazirgi tańda úkimet tarapynan halyqtyń qarjylyq saýattylyǵyn arttyrý maqsatynda birqatar is-shara qolǵa alynǵan. Máselen, QR Úkimeti 2020 jyly 30 mamyrda «Qarjylyq saýattylyqty arttyrýdyń 2020-2024 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasyn» bekitken bolatyn. Onyń basty maqsaty da halyqtyń túrli toptarynyń qarjylyq bilim deńgeıin, saýatyn jáne qarjylyq qoljetimdiligin arttyrý. Osy oraıda, QR Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttigine saýattylyqty arttyrý maqsatynda istelip jatqan jumystar jóninde suraý salǵanbyz. QR QNRDA Qarjylyq qyzmetterdi tutynýshylardyń quqyqtaryn qorǵaý departamentiniń dırektory Aleksandr Terentev qazaqstandyqtardyń qarjylyq saýatyn arttyrý boıynsha qolǵa alynǵan is-sharamen tanystyryp ótti.
«2021 jyly «Qazaqstan qarjygerleriniń qaýymdastyǵy» ZTB-men jáne qarjy uıymdarymen birlesip Memleket qatysatyn kompanııalardyń qyzmetkerleri úshin oqytý is-sharalaryn ótkizý jónindegi tujyrymdamanyń is-sharalar jospary sheńberinde jumys, Qazaqstandaǵy IDF Eurasia, Solvo tobymen birlesip jáne oblys ákimdikteriniń qoldaýymen óńirler turǵyndary úshin qarjylyq saýattylyq boıynsha oqytý dáristeriniń júrigizildi», - dep atap ótti departament dırektory.
Budan bólek, ol 2021 jyly mektep jasyndaǵy balalardyń qarjylyq saýattylyǵyn arttyrý maqsatynda Agenttik Freedom Finance Camp keńeıtilgen jobasynyń sheńberinde Qazaqstan mektepterindegi qarjylyq saýattylyq boıynsha tegin sabaqtar ótkizilgen.
Sonymen qosa, 2021 jylǵy mamyrda agenttiktiń azamattarmen jedel ózara is-qımyl jasaýy jáne qarjy retteýshisiniń, qarjy uıymdarynyń, retteletin sýbektilerdiń qyzmeti men memlekettik kórsetiletin qyzmetter týraly aqparattyń halyq úshin qoljetimdiligi men tolyqtyǵyn arttyrý maqsatynda Call-ortalyq jumysyn bastady. Azamattar qarjy uıymdarymen ózara is-qımyl jasaý, qarjylyq qyzmetterdi tutynýshylardyń quqyqtary men múddelerin qorǵaý, agenttikke azamattardan buryn túsken ótinishteriniń mártebesin naqtylaý, qarjy uıymdarynyń jumysy týraly keńes alý máseleleri boıynsha konsýltatsııalar alý úshin júgine alady.
Múmkindigi shekteýli azamattardy qoldaý sharalary
Budan bólek departament dırektory Aleksandr Terentev múmkindigi shekteýli azamattardy qoldaý sharalaryna da toqtalyp ótti. Onyń sózinshe, 2021 jyly Qazaqstandyq zańnamaǵa múmkindigi shekteýli azamattar (MShA) úshin qarjylyq qoljetimdiliktiń ósýin tejeıtin kedergilerdi anyqtaý turǵysynan baǵalaý jáne taldaý júrgizý nátıjeleri boıynsha Qazaqstan qarjygerler qaýymdastyǵymen (QQQ) birlesip, qarjy uıymdary úshin qarjylyq qyzmetter kórsetý jáne múmkindigi shekteýli adamdarǵa qyzmet kórsetý boıynsha, sonymen qosa aqparatqa qoljetimdilikti qamtamasyz etý boıynsha ádistemelik usynymdar ázirlengen. Onyń maqsaty – MShA úshin qarjylyq qyzmetter men ónimderge qol jetkizý boıynsha teń múmkindikterdi qamtamasyz etý, MShA úshin qarjylyq qoljetimdiliktegi aıyrmashylyqty joıý jáne qarjylyq qyzmetter men ónimderdi alý kezinde týyndaıtyn problemalardy sheshý. Qazir osy ádistemelik usynymdar boıynsha jumys jalǵasyp jatyr.
Halyqtyń tabysyn arttyrý: sarapshy usynystary
Jalpy joǵaryda atap ótkenimizdeı, halyqtyń qarjylyq saýattylyǵyn arttyrý maqsatynda memleket tarapynan birqatar is-shara júzege asyrylyp jatyr. Degenmen qarjylyq saýatty arttyrýmen qosa, el azamattarynyń tabysyn kóbeıtý máselesi qolǵa alynǵany jón. Osy oraıda, 2022 jyly 8 aqpanda ótken Úkimettiń keńeıtilgen otyrysynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev halyqtyń tabysyn arttyrý men teńsizdikti joıý máselesin qozǵap, tapsyrma berdi. Óz sózinde ekonomıst Maqsat Halyq ta azamattardyń tabysyn arttyrý keregin tilge tıek etti. Ol halyqtyń búgingi tabysyna saraptama jasap, óz usynystaryn jetkizdi.
«Qazir jańa ekonomıkalyq saıasatqa baılanysty naqty jospar qabyldanyp jatyr, sol jerde prezıdenttiń naqty tapsyrmasymen júzege asyp jatqan «Halyqtyń tabysyn arttyrý» degen baǵyt bar. Meniń oıymsha, osynyń aıasynda halyqtyń tabysy artady. Oǵan qatysty ózimniń de usynystarym bar. Birinshi kezekte, eń tómengi kúnkóris shegin kóterýimiz kerek, qazir bul — 36 myń teńge. 36 myńnan tómen tabys tabatyn azamattardy biz áleýmettik jaǵynan osal toptar qataryna engizdik, olarǵa arnaýly áleýmettik tólemder tólenip jatyr. Biraq bul álemdik standarttardan áldeqaıda qalys qalǵanyn, bul qarjy bir aı ómir súrýge de jetkiliksiz ekenin bárimiz bilemiz. Sondyqtan ony kóbeıtýimiz kerek. Dúnıejúzilik banktiń málimetindegi álemdik standartta kúnine 5,5 dollar dep tur. Ony teńgege aýystyratyn bolsaq, ol shamamen 70 myń teńge. Demek bizdegi eń tómengi kúnkóris shegi 70 myń teńge bolýy kerek. Odan tómen tabys tabatyn azamattardy áleýmettik osal toptarǵa jatqyzyp, arnaýly tólemder tólenýi kerek», - dedi Maqsat Halyq.
Sonymen qosa ol qazir bizde eń tómengi jalaqy mólsheri 60 myń teńge ekenin atap ótip, naqty esepteýler boıynsha tómengi jalaqy mólsheri 80 myń teńge bolýǵa tıis degen usynys aıtty. Sondaı-aq salyq saıasatyna qatysty 100 myń teńgeden az tabatyn azamattarǵa jeke tabys salyǵy salynbaýy kerek,-deıdi ol. «Qazir 100 myń teńgeden az tabatyn azamattardan da 10% jeke tabys salyǵy ustalady. Tipti kerek desek, 1% qylyp, 9%-yn qyzmetkerge qaıtaryp berý kerek. Meniń oıymsha, memleket tarapynan naqty osyndaı jumystar júrgizilýi qajet»,-dep, óz usynystarymen bólisti.
Tabysty arttyrý maqsatyndaǵy sarapshy keńesteri
Ekonomıst maman úkimet tabysymdy arttyrýy kerek dep otyrmaı, ár azamat óz tabysyn arttyrýǵa jumystaný keregin aıtyp, birqatar keńes aıtyp ótti. Onyń pikirinshe, bir jylda adamnyń tabysy joq degende 20%-ǵa ósýi kerek, ıaǵnı 20%-ǵa arttyrýdy maqsat etýi qajet. Keıin mı ne isteýge bolatynyn oılap, jan-jaqtan múmkindikterdi qarastyra bastaıdy. Máselen, «tabysty arttyrý úshin qandaı qabiletterdi shyńdaý kerek?» degen sekildi joldaryn izdeı bastaıdy.
Shyǵyndy esepteý. Onyń pikirinshe, tabysty arttyrýdy oılamastan buryn, shyǵyndy eseptegen durys. Eger shyǵyndaryńyzdy eseptemeseńiz, tabysyńyzdyń artqannan da paıda bolmaı qalýy múmkin. Tabys artady da, shyǵyndaryńyz da ulǵaıa beredi. Sondyqtan da shyǵyndardy retteı bilý qarjylyq saýattylyqtyń negizi dep aıtýǵa bolady. «Shyǵyndaryńyzdy basqara alsańyz, ózińizdi qarjylyq jaǵynan saýattymyn dep esepteseńiz bolady. Shyǵyndardy biraz kategorııaǵa bólý kerek. Máselen, eń úlken shyǵyndy azyq-túlik shyǵyndary quraıdy. Sol sebepti azyq-túlik shyǵyndaryn retteý kerek. Ony retteý barysynda birqatar keńesti eskergen durys. Mysaly, dúkenge barǵan kezde ash barmańyz, óıtkeni qarnyńyz ashyp turǵanda siz artyq nárselerdi alyp qoıasyz. Sondaı-aq aldyn ala arnaıy tizim jasap, sol jerde kórsetilgen zattardy ǵana alý kerek. Áıtpese aralap júrip, bári kerek sııaqty kórinedi de, kóp dúnıeni satyp alyp qoıamyz. Bul shyǵyndardy kóbeıtedi. Budan bólek, kóp shyǵyn qaıda jumsalatynyn zertteý kerek. Transport, azyq-túlik, toıǵa beretin, kommýnaldy qyzmetter, balalaryńyzdyń kýrstary sekildi shyǵyndardy júıelep, bólgen durys. Keıin ony mindetti túrde jazyp otyrý kerek. Qarjynyń qaıda ketkenin únemi jazyp otyrsańyz, bir-eki aıda qaıda jumsalatyny belgili bolady», - dep túsindirdi sarapshy.
Jospar qurý. Sonymen qosa mindetti túrde jospar qurylýy kerek,-deıdi ol. «Máselen, úı alatyn bolsańyz, oǵan jınaıtyn qarjyny josparǵa qosý kerek. Sondyqtan aldymen basymdyqtardy anyqtap, ózińizge ne keregin bilgen jón»,-dep atap ótti.
Tabystyń 10%-yn jınaqqa qosý. «Tabysyńyzdyń 10%-yn jınaq retinde bólip otyrýdy ádetke aınaldyrǵan jón. ıAǵnı depozıt ashyp, soǵan aýdaryp otyrý. Tek aılyǵyńyzdyń 10%-yn ǵana emes, úıge kelgen barlyq tabys kóziniń 10%-yn aýdaryp otyrý kerek. Ol máselen, kórimdik, qosymsha jumystyń qarjysy nemese bonýs bolýy da múmkin. Bul otbasynda qaýipsizdik qorynyń qurylýyna septigin tıgizedi. Aıaqasty bir jaǵdaı bola qalǵan kezde, osy qor sizge kómekke keledi. Depozıtke turaqty salyp otyrsańyz, jyl sońynda beriletin siz salǵan somanyń 10%-y ınflıatsııadan sizdi qorǵap qalady»,-dep túsindirdi Maqsat Halyq.
Aqsha jınaý kezinde neni eskerý kerek?
Jalpy aqsha jınaý kezindegi maqsat — jınalǵan somany kóbeıtý. Osy tusta qarjy sarapshysynyń aıtýynsha, azamattar tez baıyp ketýdi oılap, qarjylyq alaıaqtarǵa aldanyp qalyp jatady eken. «Máselen, báz bireýler «bizge aqshańyzdy salsańyz, eki-aq aıda eki ese qyp qaıtaryp alasyz» dep jatady. Al qarjylyq jaǵynan saýatty adam birden «depozıtke salsam, bir jylda 100-aq myń teńge paıda kórem, al sen eki aıda 2 mln teńge berem dep otyrsyń, bul qalaı sonda, aqylǵa syıymsyz?» - dep kesip aıtady. Qarjylyq alaıaqtardyń bárine ortaq bir dúnıe: «qysqa ýaqytta kóp aqsha tabasyz» dep aıtady. Sondaı-aq ózińnen keıin adam alyp kelý kerek dese de, jolamaǵan jón. Jalpy tez baıyp ketý múmkin emes. Eki-úsh jyl asyqpaı aqshańyzdy jınaqtap, ony kóbeıtý jaǵyn oılastyrý kerek. Shyǵyndaryńyzdy ulǵaıtyp jibermeýge, ony azaıtýdyń joldaryn qarastyrǵan jón»,-dep keńes berdi ol.
Onyń aıtýynsha, qarjygerdiń bir qaǵıdasy bar. «Barlyq adam óz múlkin satyp jatqan kezde, siz satpańyz. Barlyq adam satyp alyp jatqan kezde, siz satyp almańyz» degen. Bári sata bastaǵanda, siz satpańyz, óıtkeni utylyp qalasyz. Bári satyp alyp jatqan kezde de siz satyp almańyz, taǵy da utylasyz. Máselen, dollar ósip jatyr, bári alyp jatyr dep júgirip barsańyz, keıin utylasyz. Óıtkeni ol jerde de spekýlıanttar bolady, solarǵa aldanyp qalmas úshin salmaqtylyq tanytý qajet», - dedi Maqsat Halyq.
Nazerke Súıindik