Qarjy pıramıdasy: Alaıaqtardyń arbaýyna túspeý úshin ne isteý kerek
Elimizde eń alǵashqy qarjy pıramıdasy 1993 jyly paıda bolǵan. Sodan beri 30 jylǵa jýyq ýaqyt ótip, qarjylyq saýattylyq deńgeıi ósti desek te, áli kúnge deıin tabysqa keneletinine senip, bar jıǵan-tergenin qarjy pıramıdalaryna salatyndardyń sany azaımaı otyr. Máselen, byltyr elimiz boıynsha 31 myńǵa jýyq adam 54 mlrd teńgeni qarjy pıramıdasyna salǵan. QR Qarjylyq monıtorıng agenttiginiń málimetinshe, qarjy pıramıdasynyń túrleri kóp. Atap aıtar bolsaq, messendjerlerdegi chattar, ıaǵnı WhatsApp, Telegram arqyly taratyp, qyzmetterin usynatyndar. Ekinshi, jelilik marketıng. Onyń ishinde túrli bilim kýrstary bar, tipti zergerlik buıymdardy da satady. Osyndaı jolmen qarjylyq pıramıdasyn ashady. Úshinshi, ınvestıtsııalyq jobalar jáne tórtinshisi tutyný kooperatıvteri.
QR Qarjylyq monıtorıng agenttiginiń málimetinshe, bıyl 28 qarjy pıramıdasyn uıymdastyrýshylarǵa qatysty Qylmystyq kodekstiń 217-baby boıynsha 44 qylmystyq is tirkelip, 6,5 mlrd teńgeniń múlkin tárkilegen. Jyl basynan beri qarjy pıramıdasyna tán belgileri bar 3 myńǵa jýyq silteme buǵattalǵan.
«Qarjy pıramıdalaryn birden ajyratý qıyn»
Qazirgi tańda aldanyp qalǵandar jaıly aqparatttar jarııalanyp jatqanymen, qaýipti úrdistiń shynaıy beınesi tıisti deńgeıde aıqyndalmaı otyr. Sarapshylardyń aıtýynsha, jalpy, qarjy pıramıdalaryn birden ajyratý qıyn. Belgili ekonomıst Maqsat Halyqtyń sózinshe, olar jelilik marketıng, qor bırjalary túrinde de jumys isteı beredi. ıAǵnı, qarjy, ınvestıtsııa naryǵynda paıda bolǵan trendterdiń eshqaısysyn qur jibermeıdi. Alaıda ortaq uqsastyqtary baryn aıtyp, tizbektep berdi.
«Eń qyzyǵy qarjy pıramıdasy zamannyń ózgerýine baılanysty túrlenip otyrady. Sondyqtan ony ajyratyp alý qıyn. Óıtkeni sońǵy ýaqytta krıptovalıýta, bıtkoınnyń áserinen kóp qarjy uıymdary paıda bolyp ketti. Túptep kelgende, uqsas jaqtary óte kóp. Birinshiden, osy qarjy pıramıdasyn quryp, el esinde qalǵan ıtalııalyq Charlz Pontsı shemasymen baılanystyryp aıtady. Ol degenimiz bir adam bastaýshy bolady da, qalǵan adam artynan eredi. ıAǵnı, bastaǵan adam bir-eki adamdy kóndiredi. Sol aralyqta ózge adamdardy da tarta bastaıdy jáne aqshany bastapqy kirgen adamdarǵa ýáde etkendeı tolyq tóleıdi. Bul pıramıda eń sońǵy adam kelýin toqtatqan kezde ǵana qulaıdy. Sondyqtan olar únemi úzdiksiz adam tartýmen aınalysady»,- dedi Maqsat Halyq.
Qarjy alaıaqtarynyń saıttary «xwz» domenimen aıaqtalady
Ekonomıst qarjy alaıaqtary azamattardy ózi izdep júrip óz qyzmetin usynatynyn aıtady. Sondaı-aq olar usynǵan saıt domenine mán berip qaraýǵa shaqyrady.
«Taǵy bir belgisi olar sizdi ózderi izdep keledi. Negizinde, qaı kompanııany alyp qarasańyz da, ol qarapaıym halyqqa óz qyzmetin usynbaıdy. Olar ózdiginen sizge qońyraý shalyp, óz múmkindikteri men artyqshylyqtaryn tanystyrady. Saıt siltemesin jiberedi. Alaıda saıttarynyń domenderine mán berip qaraıtyn bolsańyz, qazaqstandyq kompanııa bolsa «kz», álemdik kompanııa bolsa «com» dep bitedi. Al olarda «xwz» bolyp aıaqtalady. Ondaıdy da qarapaıym halyq baıqamaıdy. Tipti senimdi bolý úshin mysaly «Halyq banktiń» sýretin qoıyp qoıýy múmkin. Sońǵy ýaqytta tipti Prezıdentimizdiń «Samuryq-Qazyna» AQ transformatsııalaý boıynsha tapsyrmasyn paıdalanyp, Memleket basshysynyń sózin qoıyp áleýmettik jelige kóp taratylyp júrgenin baıqap júrmiz. Sondaı-aq «osyndaı halyqtyń ál-aýqatyn arttyrý úshin «QazMunaıGaz» ulttyq kompanııasyna osyndaı qarjy salsańyzdar, baıyp ketesizder» dep adamdardy aldap jatqandar da bar»,- dedi ekonomıst.
Qarjy mamanynyń pikirinshe, azamattar áleýmettik jetispeýshilik saldarynan alaıaqtardyń quryǵyna jıi túsip otyr. Onyń sózinshe, memleket halyqtyń tabysyn arttyrý boıynsha mindetti óz moıynyna almaıynsha, bul másele tolyq sheshilmeıdi.
«Adamdar tez baıyp ketkisi keledi. Ekinshi másele - azamattarymyzdyń áleýmettik jaǵdaıynyń nasharlyǵy. Jalaqysy kúnkórisine jetpeıdi. Saldarynan qarjylyq uıymdardan qaryz alady. Sol shyǵynnan shyǵamyn dep qosymsha qarjy tabýdyń jolyn izdep, qarjylyq alaıaqtardyń artynan erip ketetinderi bar. Sondyqtan osy eki másele sheshilýi kerek. Árıne, memleket óz tarapynan halyqtyń tabysyn arttyrý boıynsha mindetti moınyna alsyn, al ár azamat óz eńbegimen ári adal jolmen qarjy tabýdy oılastyrýy qajet»,- deıdi ekonomıst Maqsat Halyq.
«Qarjy pıramıdalarynyń fırmalary salyq tólemeıtin araldarda ornalasqan»
Belgili zańger Abzal Quspannan qarjy pıramıdasynyń jumys isteý júıesin jáne kóleńkedegi quryltaıshylary týraly surap kórdik. «Qazir qarjy pıramıdalarynyń túrleri kóbeıdi. Burynǵydaı tek aqsha salyp, ony 10-20 kisiden keıin qaıtaryp alasyń degen qarapaıym tásilderden kóri, qandaı da bir qyzmet túrlerin, ásirese bir taýar túrin satýǵa shyǵaratyn bolǵan. Ol taýardyń shyn máninde eshqandaı quny joq. Alaıda 1000 eselengen baǵada qymbatqa satylyp jatyr. Biraq adamnyń qolyna taýar ustatyp qoıǵasyn zańdy qarjy ınstıtýttarynyń jumysyn almastyryp turǵandaı kúıde bolady. Bul nárseler adamdardy shatastyrady»,- dedi quqyq qorǵaýshy.
Onyń sózinshe, qarjy salýshylardyń sany neǵurlym ulǵaıǵan saıyn, soǵurlym tómendegi adamdardyń qarjysyn qaıtaryp alýǵa degen múmkindigi azaıa túsedi. Tipti, belgili bir jaǵdaıǵa jetken kezde, ol aqshany qaıtarý múlde múmkin emes bolady.
«Ábden aqshanyń qory kóbeıgen kezde, kóleńkedegi quryltaıshylary ol aqshany shyǵaryp alyp, izin sýytyp úlgeredi. Negizinen halyqaralyq basqa da elder qoldanylǵan tehnologııalardyń artynda sheteldik quryltaıshylar tur. ıAǵnı, Qazaqstanǵa kelip azamattardy iske tartady da, ózderi tasada turady. Kóp jaǵdaıda olardyń fırmalary salyq tólemeıtin araldarda ornalasqan»,- deıdi Abzal Quspan.
«Qazaqstanda tirkelmegen kompanııamen jumys istemeý kerek»
Advokat qarjy salyp aldanǵandardyń kópshiligi qarapaıym erejelerdi ustanbaıtynyn, tipti alaıaqtardyń arbaýyna túsken jaǵdaıda qaıda shaǵymdaný qajettigin de bilmeıtinin tilge tıek etti.
«Qarjy pıramıdasy Qazaqstanda tirkelmegen bolsa, sonymen qosa onyń turaqty mekenjaıy bolmasa, onda múlde jumys isteýge bolmaıdy degen qatań erejeni ustaný kerek. Tipti qarjy pıramıdasy ekenin anyqtap úlgere almaı jatsa, tym bolmaǵanda onyń qujatyn tekserý kerek. «Uchet.kz» degen saıt arqyly basshysynyń aty-jónin, quryltaıshylarynyń kim ekenin anyqtaý qajet. Qazaqstannyń rezıdenti ekenine kóz jetkizý anaý aıtqan saýattylyqty qajet etpeıdi. Bolashaqta bıznes durys bolmaı qalsa, qaıda sotqa berý kerektigin de oılaý kerek. Aıtalyq, siz Aqmola oblysynyń turǵynysyz, al qarjy pıramıdasy Qyzylordada tirkelgen bolsa, onda siz Qyzylordanyń ekonomıkalyq sotyna júgine alasyz. Árkez talap-aryz jaýapkershilikti turǵylyqty jerine, jaýapkerdiń ornalasqan jerindegi sotqa beriledi. Al eger ol kompanııa Qazaqstanda múlde tirkelmegen bolsa, onda «saıda sany, qumda izi joq» degen sóz. Ondaı jaǵdaıda qarjylyq pıramıda ekenine kózińiz jetpeı tursa da, iskerlik qarym-qatynas qurýdyń qajeti joq»,- deıdi ol.
Zań mamany azamattarymyzdyń kóbi qarjy pıramıdasy ekenin bile tura, sol kompanııaǵa kiretinin atap ótti. Onyń aıtýynsha, qazirgi tańda «qara basynyń qamyn ǵana oılaıtyndar» kóbeıgen.
«Negizi biraz azamat qarjy pıramıdasy ekenin biledi. Bile tura, ádeıi barady. Oǵan óz aqshasyn shyǵaryp alsa boldy. Keıde tipti úlgere almaı, sol aldanǵandardyń qatarynda ózderi qalyp qoıady. Sondyqtan jylap jatqan jábirlenýshiniń báriniń kóz jasyna sene berýge taǵy bolmaıdy. Talaı márte anyqtadym. Olardyń áleýmettik paraqshalarynan da ańǵarýǵa bolady. Bir kúni anaǵan, bir kúni mynaǵan aqsha salyp jatady. Al bir mezet aqshasy shyqpaı qalsa, jábirlendik dep shyǵady. Al aqshasy shyqsa, únsiz otyrady. Biraq ózinen keıin qansha adam sorlap jatyr, onda sharýasy joq. Bul nárseni de nazardan tys qaldyrýǵa bolmaıdy»,- deıdi Abzal Quspan.
Alaıaqtyqtardy memleket nelikten quryqtaı almaı otyr?
Ekonomıst Maqsat Halyqtyń aıtýynsha, bul ispen Qarjy naryǵyn qadaǵalaý jáne retteý boıynsha agenttik aınalysady. Alaıda alaıaqtardy quryqtaýǵa kedergi bar ekenin atap ótti.
«Qazirgi tańda kúsh qurylymdary tikeleı jumys isteı almaıdy. Oǵan shaǵyn jáne orta bıznesti tekserýge moratorıı sebep bolyp otyr. Negizi 3 jylǵa jarııalanǵan bolatyn. Sońǵy ýaqytta taǵy 1 jylǵa sozý týraly usynys bolyp jatyr. Osy jaǵdaıda memleket ár kompanııanyń esigin qaǵyp teksere almaıdy. Tek mindetti túrde aryz-shaǵym arqyly tekseris júrgize alady. Sonymen qatar qarjylyq alaıaqtardyń kóbi shetelden kelip jatyr. Ol jaqqa aýdarylyp ketken aqsha tipti qaıtpaıdy. Quzyrly organdar sheteldik kompanııalardan saq bolýǵa shaqyrady. Tipti, eshqandaı jaza da qoldana almaıdy. Sondyqtan ár adam eń aldymen qarjylyq saýatty bolýy kerek. Qandaı qujaty bar degen kezde Ádilet basqarmasyna tirkelgen kýáligin kórsetedi. Al azamattarymyz senip qalady. Eger qarjylyq operatsııa jasaıtyn bolsa, bul kýálik azdyq etedi. Lıtsenzııasyn suraý kerek»,- deıdi Maqsat Halyq.
Budan bólek zańger Abzal Quspan Qarjy nyryǵyn retteý agenttigi men qarjylyq monıtorıng agenttigine qarjy pıramıdalaryn anyqtaýǵa qatysty qosymsha ókilettikter berý týraly másele qaralyp jatyrǵanyn jetkizdi. «Men sol jumys tobynda barmyn. Biz óz tarapymyzdan usynystar berdik. Qylmystyq kodekstegi normalardy qataıtýǵa jáne osy qarjy pıramıdasyn jarnamalaý boıynsha óz aldyna bólek qylmystyq jaýapkershilikti qarastyryp jatyrmyz. Ol zań osy jyldyń aıaǵyna deıin kúshine enýi kerek. Ol jerde taǵy bir nárseni aıta ketken jón, bul - tyǵyryqtan shyǵatyn jol emes. Negizinen memleket barlyq azamattyń bıznes bastamalaryna tekseris júrgizýiniń túbi jaqsylyqqa aparmaıdy. Ondaı jaǵdaı adal kásipkerlikpen aınalysatyn adamdardyń jumysyna kedergi qoıý degen máseleniń kóbeıýine ákeledi. Aldaǵy ýaqytta osyndaı problemamen betpe-bet kelýimiz múmkin. Sondyqtan bul máseleni de nazarda ustaǵan jón»,- deıdi Abzal Quspan.
«Qarjylyq saýattylyqty mektepten bastap oqytý kerek»
Ekonomıst Maqsat Halyqtyń aıtýynsha, qarjylyq saýattylyq kýrstary mektepte oqytylýy kerek.
«Bastaýysh synyp oqýyshylaryna «Qarjylyq álipbı» degen pán engizilýi kerek. Garvard ýnıversıteti ǵalymdarynyń zertteýlerine sáıkes, 7 jastan bastap balalarǵa qarjy týraly tolyq málimet berýge bolady. Sondyqtan 3-4 synyptan bastap úıretken abzal. Joǵary synypqa ótkende «Ekonomıkaǵa kirispe», «Qarjylyq saýattylyq», «Kásipkerlik negizderi» degen pánder ótkeni durys dep oılaımyn. Óıtkeni bul - qazirgi zaman talaby. Balalarymyzdy osylaı tárbıelesek, erteńgi kúni qarjylyq alaıaqtarǵa erip ketpeıtin ári óz quqyǵyn jaqsy biletin azamattar ósip shyǵady»,-dep sózin túindedi.
Qarjy pıramıdasyna engen kompanııalar men uıymdar
Sondaı-aq Qarjy naryǵyn qadaǵalaý jáne retteý agenttigi belsendi áreket etetin mekemelerdi qarap, qarjy pıramıdasyna kúdik keltiretinderdiń tizimin jarııalady.
Tizim jeke jáne zańdy tulǵalardyń ótinish-shaǵymdaryn qaraý, memlekettik organdarmen jáne azamattyq qoǵam ınstıtýttaryn bildiretin qoǵamdyq uıymdarmen ózara is-qımyl negizinde jasalǵan. Qazirgi ýaqytta tizimge 154 sýbekt kiredi. Ol tizimdi osy jerden tolyq oqı alasyz. Sondaı-aq Qarjy naryǵyn qadaǵalaý jáne retteý agenttigine qarjy pıramıdasyna qatysty kúdigińizdi suranys retinde joldaýǵa bolatynyn eske salamyz.