Qarjy ortalyǵy degenimiz ne jáne onyń kómegimen elge qansha aqsha tartýǵa bolady
Halyqaralyq qarjy ortalyǵy degenimiz ne
Halyqaralyq qarjy ortalyqtary (AHQO) – álemdik aqsha aǵyndary men qarjy aktıvterin basqarý júzege asyrylatyn ártúrli elder men óńirlerden kapıtal tartý ortalyqtary.
«Qarapaıym tilmen aıtqanda, qarjy ortalyǵy degenimiz – qala nemese qalanyń ne tutas bir óńirdiń búkil iskerlik aýdanynyń aýmaǵy, munda qarjy naryǵynyń iri qatysýshylarynyń basym bóligi: álemdik bankter, saqtandyrý jáne brokerlik kompanııalar, valıýtalyq jáne qor bırjalary, memlekettik qarjylyq retteý organdary, halyqaralyq valıýtalyq, kredıttik, ınvestıtsııalyq jáne basqa da qarjylyq operatsııalardy júzege asyratyn arnaıy qarjy ınstıtýttary shoǵyrlanǵan aýmaq», – dedi Janna Dııarova.
Qarjy ortalyqtarynyń jahandyq reıtınginiń GFCI 35 (Global Financial Centers Index) sońǵy basylymynda birinshi oryndy Nıý-Iork alady. Bul iri halyqaralyq qarjy ortalyǵynda AQSh-tyń áıgili qarjy uıymdarynyń: Citigroup, J. P. Morgan Chase & Co., American International Group, Goldman Sachs Group, Morgan Stanley, Merrill Lynch jáne t.b. shtab-páterleri shoǵyrlanǵan. Nıý-Iorkte álemdegi eń iri eki qor bırjasy: NYSE Nıý-Iork qor bırjasy jáne NASDAQ ornalasqan. Ujymdyq ınvestıtsııalardy basqarý boıynsha álemde Nıý-Iorkke teń keletin jer joq.
2-orynda London, munda halyqaralyq qarjylyq operatsııalardyń úshten biri júzege asady. Bul shetel valıýtasy saýda-sattyǵynyń eń iri ortalyǵy. Londonda álemdegi eń kóne jáne eń bedeldi ortalyq bankterdiń biri Anglııa Banki ornalasqan. London qor bırjasy álemdegi jetekshi qor bırjalarynyń bestigine kiredi. Sondaı-aq qalada álemdegi eń iri bank sektorlarynyń biri, sondaı-aq baǵaly metaldar saýdasy naryǵy ornalasqan.
Álemdegi taǵy bir iri qarjy ortalyǵy – Sıngapýr. Strategııalyq ornalasýynyń arqasynda Sıngapýr Azııa-Tynyq muhıty arqyly ótetin iri saýda aǵyndaryn qarjylandyrýda sheshýshi ról atqarady. Sondyqtan Sıngapýrda saýdany qarjylandyrý naryǵy, taýar-shıkizat naryqtaryndaǵy operatsııalar damyǵan. Budan basqa, qolaıly salyq rejımi men senimdi retteý júıesiniń arqasynda Sıngapýr jeke tulǵalar men korporatsııalardyń aktıvterin basqarý salasyndaǵy eń iri azııalyq hab sanalady.
Qarjy ortalyqtary ne úshin qajet
Halyqaralyq qarjy ortalyqtarynyń negizgi fýnktsııasy – qarjylyq kapıtaldy jınaqtaýshylardan qaryz alýshylarǵa tıimdi qaıta bólý. Basqasha aıtqanda, HQO ekojúıesin quraıtyn ınstıtýttar rezıdentter men beırezıdentter arasynda deldal bolyp, ishki jınaqtardy sheteldik qaryz alýshylarǵa, al sheteldik jınaqtardy – ishki qaryz alýshylarǵa baǵyttaıdy.
Osylaısha, qarjy ortalyqtary kapıtaldyń qoljetimdiligin jáne qarjy quraldarynyń alýandyǵyn jaqsarta otyryp, halyqaralyq qarjy júıesinde sheshýshi ról atqarady. Nátıjesinde elderdiń ekonomıkalaryna ınvestıtsııalar ulǵaıady, bul, óz kezeginde, jumys oryndaryn qurýǵa jáne ekonomıkalyq ósýge yqpal etedi.
Qarjy ortalyqtary jańa qaryzdar túsimderi men sheteldik ınvestıtsııalardy qajet etetin perspektıvaly jobalardy qarjylandyrýǵa arnalǵan platformany qamtamasyz etedi. HQO ınvestıtsııalyq portfeldi basqarý, sondaı-aq saqtandyrý, derıvatıvter jáne basqa da quraldar arqyly táýekelderdi basqarý jáne azaıtý qyzmetterin usyna otyryp, aktıvterdi basqarý kompanııalaryna arnalǵan ortalyq retinde áreket etedi.
Janna Dııarova eldiń qarjy ınfraqurylymynyń damý deńgeıi, qarjy quraldarynyń keń spektri, halyqaralyq ınvestorlar men kompanııalardyń senimine yqpal etetin qolaıly quqyqtyq jáne retteýshi rejımder, sondaı-aq adamı kapıtal, aqparat almasýdyń jáne baılanys quraldarynyń zamanaýı jáne tıimdi tehnologııalary – halyqaralyq qarjy ortalyǵynyń tıimdi qyzmetiniń kórsetkishteri ekenin túsindirdi.
El ekonomıkasyndaǵy qarjy ortalyqtarynyń róli
Qarjy ortalyqtary álemniń túkpir-túkpirinen qarjy kapıtalynyń aǵynyn qamtamasyz etý arqyly ulttyq, óńirlik ekonomıka úshin ekonomıkalyq damýdyń draıverleri sanalady. Bolashaqta bıznes-mámileler jasaýǵa jáne túrli qarjylyq operatsııalardy júrgizýge tartylatyn naryqtyń jańa qatysýshylaryn tartý ortalyǵy retinde qyzmet etedi.
«Qarjy ortalyqtarynyń qatysýshy-kompanııalarynyń, ásirese iri otandyq jáne sheteldik uzaq merzimdi ınstıtýtsıonaldyq ınvestorlardyń sanynyń artýy, quraldar spektriniń keńeıýi, saýda-sattyq kólemi pen emıtentter sanynyń ósýi eldiń qarjy naryǵynyń syrtqy jaǵymsyz áserlerge ushyraýyn azaıtýǵa kómektesedi. Qarjy ortalyqtary ınvestıtsııalyq ahýaldy jaqsartady, ekonomıkaǵa salyq túsimderin arttyrady jáne halyqtyń jumyspen qamtylýy ósýine yqpal etedi», — dep túsindirdi sarapshy.
Jalpy, álemdegi tikeleı sheteldik ınvestıtsııalardyń (TShI) kólemi azaıyp keledi, olardy tartý qıyndaı túsýde. Búgingi kúngi geosaıası jaǵdaı Qazaqstan úshin yqtımal qaýip te tóndire alady, sondaı-aq múmkindikter de týǵyzady. Kapıtal naryqtaryn oqshaýlandyrý úrdisi qarqyn alýda.
«AHQO sheteldik ınvestorlarǵa senimdi quqyqtyq bazany, daýlardy sheshýdiń táýelsiz júıesin, damyǵan qarjylyq ınfraqurylymdy usyný arqyly elimizdiń ınvestıtsııalyq tartymdylyǵyn arttyrýǵa yqpal etedi», – dep túsindirdi sarapshy.
«Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǵy degenimiz ne
2015 jyly Qazaqstan astanasynda qarjy salasynda erekshe quqyqtyq rejımi bar «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǵy (AHQO) quryldy. 2018 jyly, qarjy ortalyǵynyń zańnamalyq bazasyn qalyptastyrý aıaqtalǵan kezde AHQO resmı túrde ashyldy. AHQO ıýrısdıktsııasy ortalyqtyń aýmaǵyn jáne Astana qalasy aýdandarynyń bir bóligin qamtıdy.
«Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǵynyń ornalasý syzbasy
*«Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǵy aýmaǵynyń shekarasyn aıqyndaý týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 2015 jylǵy 31 jeltoqsandaǵy Jarlyǵyna sáıkes.
Qarjy ortalyǵynda AHQO organdary, AHQO qatysýshy-kompanııalary men olardyń qyzmetkerleri arasyndaǵy qatynastardy retteıtin erekshe quqyqtyq rejım áreket etedi. Bul quqyqtyq rejım «AHQO týraly» Konstıtýtsııalyq zańdy, jalpy quqyq qaǵıdattaryna, normalary men pretsedentterine jáne jetekshi álemdik qarjy ortalyqtarynyń standarttaryna negizdelgen AHQO aktilerin, sondaı-aq Qazaqstan Respýblıkasynyń quqyǵyn qamtıdy.
Osylaısha, postkeńestik keńistikte jalpy nemese pretsedenttik quqyq qaǵıdattaryna negizdelgen, álemdik qarjy ortalyqtarynyń úzdik praktıkasyn sińirgen biregeı quqyqtyq jáne retteýshi rejım quryldy. Nıý-Iork, London, Gonkong jáne Sıngapýr sııaqty álemdegi kóptegen tabysty qarjy ortalyqtarynyń zańnamalyq bazasy pretsedenttik aǵylshyn quqyǵyna negizdelgen. Dýbaı, Abý-Dabı jáne Katardyń qarqyndy damyp kele jatqan halyqaralyq qarjy ortalyqtary da aǵylshyn quqyǵyn quqyq júıesi retinde tańdady.
«AHQO-da áreket etetin quqyqtyq júıeni tańdaý kezinde ınvestorlarǵa yńǵaıly ári túsinikti quqyqtyq rejım qurý úshin halyqaralyq qarjy ortalyqtarynyń álemdik praktıkasy men standarttary basshylyqqa alyndy. ıAǵnı, AHQO quqyǵy qarjy ortalyqtarynyń álemdik tendentsııalaryna saı keledi jáne halyqaralyq ınvestorlarǵa túsinikti ári tanys normalar men qaǵıdalardyń jıyntyǵy sanalady. Bul Qazaqstanǵa kapıtal tartýǵa járdemdesý úshin qolaıly ortany qamtamasyz etedi», – dep atap ótti sarapshy.
AHQO nemen aınalysady
Qazaqstanda elge ınvestıtsııa tartý mindeti boıynsha birneshe ınstıtýt jumys isteıdi: Kazakh Invest, «Samuryq-Qazyna» UÁQ, «Báıterek» UBH, Kazakhstan Investment Development Fund, QR SІM Investıtsııalar komıteti, Qazaqstan Investment Corporation. Olar ınvestıtsııalardy tartýdyń «alǵy shebinde», ınvestorlardy eldiń ınvestıtsııalyq áleýetimen tanystyryp, naqty jobalarǵa baǵyttaıdy.
AHQO osy ınvestıtsııalardyń «qonýyna» arnalǵan alań retinde áreket etedi. Sheteldik kompanııa Qazaqstanda qandaı da bir jobaǵa ınvestıtsııa salý týraly sheshim qabyldaǵan kezde, ádette, mundaı mámileni quqyqtyq qurylymdaý úshin AHQO ıýrısdıktsııasy paıdalanylady. AHQO arnaıy jasalǵan jaǵdaılardyń: úzdik halyqaralyq standarttar negizindegi retteý, damyǵan qarjy ınfraqurylymy, táýelsiz sot júıesi, ınnovatsııalar men saraptama arqasynda bıznes pen el ekonomıkasyna kapıtal tartýǵa kómektesedi. Máselen, AHQO-da retteý jáne ınvestorlardy qorǵaý bóliginde Qarjylyq qyzmetter kórsetýdi retteý jónindegi komıtet (AFSA) jumys isteıdi. AHQO soty jáne Halyqaralyq tórelik ortalyǵy (HTO) kommertsııalyq daýlardy sheshýdiń senimdi tetigin qamtamasyz etedi.
Infraqurylymǵa keletin bolsaq, AHQO ınvestorlar men jobalar arasynda baılanys ornatady, AIX bırjasy arqyly baǵaly qaǵazdardyń jarııa naryǵynyń jumysyn qamtamasyz etedi, qarjy quraldarynyń keń spektrine qoljetimdilik beredi. Sondaı-aq kompanııalarǵa qolaıly jaǵdaılar: salyqtyq jeńildikter, Qazaqstan úshin jańa uıymdyq-quqyqtyq nysandar aıasynda kompanııa ashý múmkindigi, jeńildetilgen eńbek jáne vızalyq rejımder usynady.
AHQO Qazaqstannyń qarjy naryǵynda buryn qoljetimsiz bolyp kelgen jańa ónimder men qyzmetterdi jasap, damytady, olar: krıptobırjalar men tsıfrlyq aktıvter saýdasynyń qyzmeti, kraýdfandıng, jasyl qarjylandyrý, jasyl ınvestıtsııalyq jobalardy sertıfıkattyq baǵalaý. Sheteldik qyzmetkerlerge arnalǵan jáne «bir tereze» qaǵıdaty boıynsha jumys isteıtin Ekspat ortalyq ashyldy, bólshek ınvestorlaryna arnalǵan «Tabys» mobıldi qosymshasy ázirlendi.
Janna Dııarova AHQO arqyly el ekonomıkasyna 11,9 mlrd AQSh dollary, onyń ishinde AIX bırjasy arqyly 4,8 mlrd jáne ortalyq qatysýshylarynan 7,05 mlrd ınvestıtsııa tartylǵanyn atap ótti. Búginde AHQO-da álemniń 78 elinen 2 800-den astam kompanııa tirkelgen. Ortalyq qyzmetiniń barlyq kezeńinde kompanııalar el bıýdjetine 97 mlrd teńge salyq tóledi (2024 jylǵy 1 sáýirdegi jaǵdaı boıynsha).
AHQO óziniń bilim berý baǵdarlamalary men qarjy salasyndaǵy korporatıvtik oqytý baǵdarlamalary sheńberinde 18 000-nan astam maman oqytty. Sot pen Halyqaralyq tórelik ortalyǵy 2600-den astam sheshim shyǵardy. GFCI 35 reıtıngine sáıkes AHQO Shyǵys Eýropa men Ortalyq Azııa aımaǵyndaǵy qarjy ortalyqtary arasynda 1-shi orynda tur. Jalpy reıtıngte Astana qarjy ortalyǵy retinde 66-orynda.
«AHQO-da túrli qyzmetterdi usyný jáne bıznesti júrgizý úshin jasalǵan jaǵdaılar Astana qalasynyń Ortalyq Azııa men Shyǵys Eýropadaǵy jetekshi qarjy ortalyǵy retinde qalyptasýyna jáne tanylýyna yqpal etti», – dep sarapshy óz sózin qorytyndylady.