Qartaıtpaıtyn hám jasartatyn «ábilhaıat sýy» qashan paıda bolady?!
Bul baǵyttaǵy ǵylymı izdenisterge Astanadaǵy Nazarbaev ýnıversıtetiniń «Ómir týraly ǵylym» ortalyǵy da belsendi túrde aralasyp keledi. Onyń tuńǵysh jemisteri men sońǵy zamanaýı jetistikteri jaıly saıt tilshisine «Ómir týraly ǵylym» ortalyǵynyń bas dırektory, hırýrgııa professory Jaqsybaı Jumadilov áńgimelep berýge óz yqylasyn bildirgen bolatyn.
- Eń aldymen Ortalyqta qandaı jobalar iske asyrylyp jatqandyǵynan habar berip ketseńiz?
-Biz bıyl qańtar aıynda ashyldyq jáne ortalyqqa bir jyl tolyp úlgergen joq. Sondyqtan bizdiń eń basty maqsatymyz bastapqyda ǵylymı jumystardy júrgizýge saı keletin ınfraqurylym qurý bolyp keldi. Ekinshiden, áleýetti mamandar quramyn jasaqtaýǵa mán berdik. Bul QR Prezıdentiniń tapsyrmasy bolatyn. Qazirgi ýaqytta bizde ınfraqurylym men daıarlyqtan ótken kadrlar quramy jasaqtalyp qaldy dep aıta alamyz. Jyl sońyna deıin biz qosymsha Pıtsbýrg jáne Dıýk ýnıversıtetteriniń bazasynda 13 jas ǵalymdy oqytýdy josparlap otyrmyz.
Budan bólek bizde memlekettik tapsyrma, ıaǵnı 55-baǵdarlama bar. Atalmysh baǵdarlama aıasynda bizde 5 ǵylymı baǵyt boıynsha, 5 joba iske asyrylýda. Bulardyń barlyǵy da praktıkalyq jobalar. ıAǵnı olar júzege asyrylyp bitken soń, óziniń belgili bir nátıjesin berýi tıis. Biz bul jobalardy Qazaqstannyń densaýlyq saqtaý júıesiniń talaptaryn eskere otyryp qurdyq. Qazaqstanda tek irgeli zertteýlermen aınalysýǵa múddelilik tanytpaı, densaýlyq saqtaý júıesiniń talaptaryn, qajettilikterin eskerýge tyrystyq.
Birinshi joba ana qursaǵyndaǵy náreste damýynyń tejelý protsesterin emdeýge baǵyttalǵan. Bul óte joǵary tehnologııaly emdeý sharasy. Bizdiń elde balalardyń shetineýi, ana ólimi eń basty problemaǵa aınalyp keledi. Náresteniń ana qursaǵyndaǵy damýynyń tejelýi balanyń ólimine nemese jetilmeı týýyna akelip soǵady. Sondyqtan bul jobanyń ózektiligin eskere otyryp, biz bul dertti emdeýdiń ádisin jasaýǵa kiristik. Qazir Ana men bala ulttyq ortalyǵynyń bazasynda «Ómir týraly ǵylym» ortalyǵynyń basshylyǵymen, germanııalyq áriptesterdiń kómegimen osyndaı zertteýler jasalýda. Nárestege qajetti nár anasynyń kindik tamyry arqyly túsip otyrady. Eger bul protsess buzylatyn bolsa, balada qursaq ishindegi damýdyń tejelýi paıda bolady. Ol úshin arnaıy port-júıe jáne kateter jasaldy. Bul quraldardyń negizinde biz kindik tamyr arqyly nárestege kerekti nár jetkizip otyramyz. Sodan keıin balanyń qursaqtaǵy damýy qalypqa túsip, aǵzasy esh aqaýsyz, saý bolyp ósedi. Bastapqyda bul ádiste kateterleý barysy durys júrmedi. Sol sebepti biz nemis mamandarymen birlesip, port-júıege ózimizdiń tehnıkalyq sheshimderimizdi engizip, birshama tıimdi ózgerister jasadyq. Qazirgi kezde oǵan patent alý jumystary aıaqtalýǵa jaqyn. ıAǵnı jobamyzdy kommertsıalızatsııalaý múmkindikteri ashylyp keledi. Bul Nazarbaev ýnıversıtetiniń halyqaralyq deńgeıdegi tuńǵysh jobasy bolmaq.
Taǵy bir joba - jasandy ókpe. Bul balalardyń tynys alý jetispeýshiligin ornyn toltyrýǵa arnalǵan sońǵy zamanaýı sheshimderdiń biri. Tynys músheleriniń aýrýy - balalardyń ólim-jitimine birden bir sebepker, kóp taraǵan aýrýlardyń biri. Árıne medıtsınada budan da basqa aldyn alý ádisteri bar. Alaıda olardyń tıimdiligi az jáne ol dertti emdeýge tym qaýqarsyz. Jaqynda bizdiń áriptesterimizdiń biri, AQSh-tyń Pıtsbýrg ýnıversıtetinde eresek adamdarǵa arnalǵan jasandy ókpeniń nusqasy shyqty. Atalmysh ókpe adamnyń tynys alý jetispeýshiliginiń aldyn alýǵa, al eger ol asqynyp ketken jaǵdaıda ońaltýǵa da kómektesedi. Osylaısha emdeý nátıjeleri jaqsara túsedi.
- Sóz jasandy ókpeniń transplantatsııasy týraly bolyp otyrǵany ma?
- Joq, munda ókpeniń transplantatsııasy jóninde sóz qozǵalyp otyrǵan joq. Bul az ınvazııaly protsedýra. Ol tek tolyqtyrýshy bolyp tabylatyn arnaıy apparat. Adamda óziniń ókpesi de jumys istep turady. O basta bul tásil eresek adamdar úshin jasalǵan. Biz bala ólimin azaıtý maqsatynda ony balalardyń tynys alý joldaryna keletindeı etip beıimdeýdi sheshtik. Ol úshin jasandy ókpege ózimizdiń tehnıkalyq sheshimderimiz ben ózgeristerdi engizdik. Qazir bul tehnıkalyq sheshimder amerıkandyqtardyń tarapynan tolyq qoldaý taýyp, maquldandy. Joba jaqyn arada patentteledi. Qazir ol qurylǵy synaqtan ótýde jáne onyń alǵashqy nátıjeleri kóńilge úmit uıalatady.
Budan bólek ortalyq Dıýk ýnıversıtetimen birlesip, Qazaqstanda dári preparattaryn klınıkalyq synnan ótkizetin ortalyqty ashý boıynsha jumys jasaýdamyz. Qarap otyrsańyzdar, bizdiń elimizdiń aýmaǵyna Úndistannan, Qytaıdan quramy belgisiz túrli dári-dármekter aǵylyp jatyr. Onyń sapasy men qaýipsizdigine kim kepil bere alady?! Munda da eldiń qaýipsizdigi máselesi tur.
Sondyqtan áńgime olardy táýelsiz synnan ótkizetin, oraıy kelgende ózi de jańa dárilik preparattardy jasap shyǵara alatyn ǵylymı ortalyqty qurýda jatyr. Mundaı joba «Ómir týraly ǵylym» ortalyǵynyń bazasynda Dıýk ýnıversıtetimen birge iske asyrylýda. Qazirgi ýaqytta dárilik preparattardy klınıkalyq synnan ótkizýdiń álemdik naryǵyn baǵamdasaq, ol 100 mlrd. dollardan asatyn kórinedi. Eger reseılik naryqqa keletin bolsaq, onyń kólemi 400 mln. dollar shamasynda. Al Qazaqstanda tipti bul salanyń naryǵy joq, ıaǵnı bul ıgerilmegen tyń jerler sııaqty.
Biz jasap jatqan tórtinshi joba adamnyń genomyn zertteýge qatysty. Sizder bilesizder, týberkýlez máselesi elimizde qatty ýshyqqan. Resmı derekterge sáıkes, 2006 jyldan beri týberkýlezdiń mýltırezıstentti formasymen, ıaǵnı antıbıotıkterge tótep bere alatyn túrimen aýratyndardyń sany kóbeıip keledi. Biz bul taqyrypty AQSh-tyń Kolýmbııa ýnıversıtetimen birlesip damytýdy qolǵa aldyq. Olar bul salada birneshe jyldan beri aınalysyp keledi. Birlesken jobada qazaqstandyq ǵalymdar mıkroaǵzalardyń genetıkalyq, genomdyq zertteýlerin jasaýda. Ol zertteýlerde áleýmettik jáne ekologııalyq faktorlar birdeı qamtylatyn bolady. Sondaı-aq týberkýlezdiń mýltırezıstentti formalaryna beıimdilik tanytatyn genetıkalyq faktorlar da tyńǵylyqty zertteledi. Qazirgi ýaqytta biz bul ǵylymı jumystardy júrgizýge qajetti tehnıkalardy ornatyp jatyrmyz.
Jáne taǵy bir jobamyz adamnyń uzaq ómir súrý sapasyna baılanysty. Adamnyń qalypty, ádettegi qartaıýy shamamen 100-120 jylǵa sozylady. Alaıda patologııalyq qartaıý degen túsinik bar. Ol adamnyń ómir jasynyń qysqarýyna, túrli aýrýlarǵa jıi shaldyǵýyna basty sebep bolyp tabylatyndyǵy barlyq ǵylymı qaýymdastyqqa aıan. Osyǵan baılanysty qazirgi ýaqytta oǵan qarsy gerontotehnologııalar men gerontoınjınırıng salalary damytylýda. Ǵalymdar patologııalyq qartaıýdyń bastapqy satysyn anyqtaý máselesine kóp kóńil bólýde. Sondyqtan biz bolashaqta gendik jáne jasýsha deńgeıinde patologııalyq qartaıýdy anyqtaıtyn bıomarkerlerdi daıyndaýdamyz. Aıtarlyqtaı izdenister men jańalyqtar jasaldy, endi ony tek klınıkalyq tájirıbege engizý qajet. Eger barlyǵy oryndy bolsa, bul - adam ómiriniń sapasyn arttyrýǵa bolady.
- Ortalyqta adamnyń uzaq ómir súrý sapasyn jaqsartatyn óziniń tól jańalyǵy nemese jasap shyǵarǵan jobasy bar ma?
- Iá, bizde adamnyń uzaq ómir súrýine baǵyttalǵan jobalar bar. Máselen, mıkrobıot boıynsha jasaǵan jobamyzben maqtana alamyz. Mıkrobıot - ol asqazan-ishek joldarynyń jasýshalary. Búgingi kúni adamdardyń aǵzasy belgili bir taǵamǵa túrlishe jaýap beretindigi ǵylymı túrde dáleldendi. Bul - mıkrobıottardyń erekshelikterin eskere otyryp, dárilik preparattardy jáne dıetalardy belgileý qajet degendi bildiredi. Aıta ketý kerek, bul jumystardy Oksford ýnıversıtetinde alǵashqy nátıjeler jóninde baıandama jasaǵan kezde álemdik ǵylymı elıtanyń úlken qoldaýyna ıe boldy. Nege? Óıtkeni biz shubat, aıran sekildi otandyq taǵamdardan alynǵan mıkroaǵzalardy paıdalanýǵa tyrystyq. Jergilikti halyq bul taǵamdarǵa birneshe júz jyl ishinde beıimdelip aldy. Bizdiń maqsatymyz - dál osy ulttyq taǵamdardan bólinip alynǵan mıkroaǵzalardyń negizinde asqazan-ishek joldarynyń jumysyn jaqsartatyn konsortsıým jasap shyǵarý. Bul bir baǵyttardyń biri.
Sonymen qatar onkologııalyq naýqastardy emdeýge baılanysty birneshe zertteýler bar. Kóptegen ádistemeler onkologııada óte jaman emes nátıjeler kórsetedi. Biraq onkologııalyq aýrýlardyń em-domǵa kóne qoımaıtyn radıorezıstentti, hımıorezıstentti túrleri bar. Soǵan baılanysty biz otandyq onkolog ǵalymdarmen birge AQSh-tyń Gınsbýrg ýnıversıtetiniń onkologııalyq aýrýlardy emdeý salasyndaǵy jańa zertteýlerine qosylyp, atsalysýdamyz. Bizdińshe, emdeýdiń tipti bólek ádisterin tabý kerek. Keıde adam qaterli isikten emes, hımıoterapııadan qaıtys bolyp jatady. Óıtkeni ol - em jasaýdyń asa zııandy ádisi. Sondyqtan qazir biz japondyq áriptestermen birge bor-neıtrondy terapııany jasap shyǵarý izdenisterine úlken mán berýdemiz. Ol boıynsha adamǵa quramynda bor elementteri bar preparat engiziledi. Ony qaterli isik torshalary qaptap alady, keıin neıtronmen sáýlelendiriledi. Onyń syrtynda, aǵzanyń ózi qas qaǵym sátte qaterli isik torshalaryn joıatyn júzdegen alfa-bólshekter bóledi. Al adamnyń saý tinderi zardap shekpeıdi.
- Sizderdiń ortalyqtaryńyz adamnyń múmkindikterin damytýǵa baǵyttalǵan dárilik preparattardy shyǵarý boıynsha ǵylymı izdenister jasaı alar edi. Máselen, adamnyń oılaý, este saqtaý nemese kózdiń kórý qabiletterin kúsheıtetin dáriler.
- Bul baǵyttaǵy jumystardy biz bastap ta kettik. Birneshe jobalar bar, biraq olar týraly alǵashqy jemisti nátıjeler shyqqan kezde aıtatyn bolamyz. Ázirshe onyń qaı salada ekendigin aıta keteıin. Qazir biz Qazaqstanda ósetin shópterden, ósimdikterden jasalǵan otandyq emdik sýbstrattardy izdestirip jatyrmyz. Sebebi bul ósimdikterge bizdiń aǵzanyń beıimdiligi bar. Paıdaly quramyn bólip shyǵarýdy úırengennen keıin, biz onyń emdik baǵytyn anyqtaıtyn bolamyz. Mysaly, biri este saqtaýdy kúsheıtse, ekinshisi kóz qyraǵylyǵyn jaqsartady, kelesi biri ıntellektýaldy qabiletti damytsa, kelesi biri dene áleýetin damytýǵa oń áser etýi múmkin.
- Shynyn aıtyńyzshy, «ábilhaıat sýy» syndy adamnyń ómir jasyn máńgilik ete alatyn dári qashan paıda bolady? Ǵalymdar ony oılap tabýdyń sál-aq aldynda tur dep aıta alasyz ba?
- «Ábilhaıat sýy» - bul adamzattyń ejelden kele jatqan eń asqaq armany. Ózderiniń ǵalamdaǵy eń álsiz jaratylys egesi ekenin sezingennen bastap pánıdegi pendeler qartaıtpaıtyn, óltirmeıtin kúsh oılap tabýǵa jantalasty. Ony oılap tabýǵa kezinde ǵalymdar emes, alhımıkter tyrysyp kórgen bolatyn. Ǵalymdar buǵan tek sońǵy 10 jyl ishinde ǵana shyndap kirise bastady. Qazir adamdardyń «ǵumyrlaryn» uzartyp, «óltirmeıtin sý» oılap tabý zertteýlerine qajetti ǵylymı baza endi-endi jasaqtalyp jatyr. Degenmen ǵalymdar qazirdiń ózinde birqatar jetistikterge jetti dese bolady. Degenmen bul dál ábilhaıat sýyn ishken syqyldy bir qabyldaǵanda qartaıǵan qarııany, tepse temir úzetin jas jigitke aınaldyra ketetindeı tehnologııalar emes. Sebebi biz bilemiz, adamnyń uzaq jasaýy bir emes, birneshe sebepterge baılanysty. Ol genetıkalyq, áleýmettik, densaýlyq saqtaý, ekologııalyq jáne taǵy basqa faktorlarǵa táýeldi. Másele adamdy saýyǵýǵa, jasarýǵa jáne uzaq ómir súrýge múmkindik týǵyzatyn áserli júıeniń jasalýy týraly bolýy tıis. Onda medıtsınalyq faktorlar da jáne adamnyń genetıkalyq fony da esepke alynýy kerek. Dál osyndaı júıe paıda bolǵan kezde ǵana adamda uzaq jasaý úmiti paıda bolady. Sol kezde ǵana biz ózindik bir «ábilhaıat sýynyń» paıda bolǵanyn aıta alamyz. Biz josparly túrde bul jumystarǵa atsalysyp jatyrmyz. Eger qandaı da bir nátıjeler bolyp jatsa, Sizderge mindetti túrde habarlasamyz.
- Áńgimeńizge rahmet!