«KarLag» zertteý jobasynyń jastar úshin mańyzy zor - ǵalym
- Tatıana Petrovna, qýǵyn-súrginge ushyraǵandarǵa qatysty zertteýler qalaı júrip jatyr?
- Prezıdenttiń keshegi úndeýi mańyzdy, sebebi qazirgi jas urpaq ata-babalary bastan keshken qaıǵyly oqıǵany, NKVD júıesiniń GÝLAG tutqyndarynyń myńdaǵan qıraǵan taǵdyrlary týraly az biledi. Sol qıyn-qystaý zaman týraly, keńestik totalıtarlyq mashınalar júzdegen ómirdi qıǵany, júıeniń kezdeısoq qurbandary, belsendi ómirlik ustanymy bar azamattar jaıly, olarǵa jalǵan aıyptar taǵylǵanyn jastar kóp bile bermeıdi. Qatygez totalıtarlyq mashına eshkimdi aıamaǵan. Birneshe kúnnen beri respýblıkalyq arnalardyń birinde «Aljır» telehıkaıasy kórsetilýde. Ekranǵa shyqqan telehıkaıa ómir shyndyǵyn kórsetedi dep bilemin. Kınoda shyndyqtyń 30% ǵana kórsetilgenin jáne lagerdiń shynaıy ómirinde áli de úreıge toly jáne qaıǵyly kóp oqıǵalardyń bolǵanyn bilemiz.
- Akademııa ujymy bastamashyl bolǵan joba qashan bastaý aldy? Jáne bul joba neni qamtıdy?
- «Bolashaq» akademııasy 14 jyl boıy biz «KarLag: bolashaq úshin este saqtaý» jobasyn júzege asyrýda. Bizdiń ǵylymı jetekshimiz jáne ıdeıalyq shabyttandyrýshymyz Dýlatbekov Nurlan Orynbasaruly elimizdiń osy ómir kezeńin zertteý ıdeıasy paıda bolǵan kezde, biz totalıtarızmniń saıası qýǵyn-súrginder máselesi qanshalyqty mańyzdy, aýyr bolatynyn boljaı almadyq.
Jobada alǵashqy bolyp KarLag tutqyndarynyń taǵdyry týraly úsh tomdyq kitap jaryq kórdi. Biz KarLag sýretshileriniń taǵdyry, eńbek jaǵdaılary men ómir súrýine qaramastan sýretter jazýdy, sulýlyq zańdary boıynsha ómir súrýdi jalǵastyrǵan adamdar týraly jazdyq. Kitapta olardyń sýretteriniń reprodýktsııalary, sondaı-aq qýǵyn-súrgin qurbandary belgilegen eksponattardyń, eskertkishterdiń fotosýretteri, muraǵattyq qujattardyń kóshirmeleri ornalastyrylǵan.
«Karlag: Kengırskoe vosstanıe» kitaby 1954 jylǵy Keńgir kóterilisine arnalady. Kitaptyń avtory - professor T. K. Allanııazov, mańyzdy qujattyq materıalda KSRO ІІM dala lageri 3-shi bóliminiń (1954 jylǵy 16 mamyr – 26 maýsym) tutqyndar kóterilisi tarıhynyń ózekti aspektilerin zerttedi. Kóterilistiń sebepteri, sıpaty jáne qozǵaýshy kúshteri anyqtaldy jáne taldandy. Kóterilistiń kezeńderi anyqtalyp, ashyldy, olardyń naqty mazmuny men ereksheligi kórsetilgen. «Beıbit» atty qarsylyq pen kúshpen basý barysynda oryn alǵan taraptardyń is-áreketine sıpattama beriledi. Tergeý protsesiniń mazmuny men kóterilistiń jetekshileri men belsendi qatysýshylaryna qatysty sot nátıjeleri naqtylandy. Qazirgi saıası tarıhtaǵy kóterilistiń orny men róli sıpattalǵan. Bul kitap Qazaqstandaǵy Ýkraına elshiliginiń qoldaýymen ýkraın tiline aýdarylyp, sol elde shyǵaryldy.
Eńbek óte aýqymdy boldy. Jobanyń barlyq kitaptary týraly aıta bere alamyn. Qazir bizdiń jobamyzda 40-tan astam túrli basylymdar bar. Barlyq jaryq kórgen eńbektermen bizdiń saıtta kelesi silteme boıynsha tanysýǵa bolady https://library.kubolashak.kz/category/knigi-o-karlage/
- Osy joba aıasynda qandaı is-sharalar ótkizildi?
- Kitap shyǵarý - bul bizdiń jumysymyzdyń bir bóligi ǵana. Birtindep biz jumys túrlerin keńeıttik. Biz konferentsııalar men sımpozıýmdar ótkizemiz, shetelden ǵalymdardy shaqyramyz jáne joba tusaýkeserlerin ártúrli elderde usyndyq. Biz KarLag pen tutqyndardyń taǵdyry týraly derekti fılmder jasaýda kınematografısterge qoldaý kórsetemiz. Jobanyń bir baǵyty – «Ahıko ız Aktasa» spektakli. M. Áýezov teatrynda qoıylǵan bul spektakldi kórermender ǵana emes, Japonııadaǵy burynǵy áskerı tutqyndar da kórdi. Jyl saıyn biz óz qarajatymyzǵa Qaraǵandy oblysy Dolınka kentiniń saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý murajaıyna ekskýrsııa uıymdastyramyz. Bul bizdiń jumysymyzdyń volonterlik baǵyty, osy jyldar aralyǵynda biz bes myńnan astam adam úshin ekskýrsııa ótkizdik. Akademııaǵa túsetin barlyq birinshi kýrs stýdentteri mindetti túrde osy murajaıǵa barady. Balalar toppen ekskýrsııaǵa barady, sol jerde olar tarıhı derekterge múldem basqa kózqaraspen qaraıdy. Ótkenge basqasha qyrmen qaraıdy. Meniń oıymsha, bizdiń qyzmetimizdiń eń mańyzdy bóligi – jastarmen jumys.
- Ol jastarǵa qanshalyqty qyzyqty dep oılaısyz?
- Joba óte mańyzdy. Men mysal retinde «Bolashaq» akademııasyna túsetin barlyq birinshi kýrs stýdentteri mindetti túrde Dolınka kentiniń mýzeıine ekskýrsııaǵa baratynyn aıta alamyn.
Biz stýdentterimizdi muraǵattarda jumys isteýge, kitap jazýǵa, konferentsııalarda sóz sóıleýge jáne jobanyń prezentatsııalaryna qatysýǵa beıimdeımiz. Osy muraǵattyq materıaldarmen, tutqyndardy jerleý oryndary týraly qujattarmen, atý jazasyna kesilgenderdiń tizimderimen jumys isteý, lager tutqyndarynyń naqty taǵdyrlaryn zertteý – bul jastardy mekteptegi tarıh sabaǵyna qaraǵanda anaǵurlym tıimdi oqytatyn tásil.
- Jaqyn bolashaqqa qandaı josparlaryńyz bar?
- Juma, 29 mamyr kúni biz Karlag taqyryby boıynsha jastardyń ekinshi halyqaralyq shyǵarmalar konkýrsynyń nátıjelerin jarııa etý rásimin ótkizdik. Konkýrs jeńimpazdarynyń biri Reseı Federatsııasy, Vorkýta qalasynan P. A. Solovev atyndaǵy Rybınsk memlekettik avıatsııalyq tehnologııalyq ýnıversıtetiniń 3 kýrs stýdenti Rıazantsev Nıkıta boldy. Bizdiń jeńimpazdyń atasy Karlagtyń tutqyny bolǵan jáne osy jerde jerlengen. Biz karantın aıaqtalǵannan keıin, onyń otbasy úshin mańyzdy bolyp tabylatyn oryndardy aralaý úshin Nıkıtany qalamyzǵa shaqyrdyq.
Jobanyń biregeı materıaldary Reseı, Ýkraına, Belarýs, Moldova, Rýmynııa, Japonııa, Grýzııa, Germanııa, Avstrııa, AQSh jáne basqa da elderdiń oqyrmandaryna usynyldy. Biz kitaptardy álemniń iri kitaphanalaryna tegin taratamyz. Kitaptar qazaq, orys, aǵylshyn tilderinde shyǵarylady jáne olardyń bir bóligi nemis, japon, ýkraın, rýmyn tilderine aýdarylǵan. Qazirgi ýaqytta biz Karlagtaǵy mádenıet qaıratkerleri týraly jańa kitaptyń frantsýz tiline aýdarylýyn aıaqtaýdamyz.
Eńbek uzaq ýaqyt jazyldy, biraq alda áli de kóp jumys isteýimiz kerek. Josparlanǵan jobalar boıynsha Qazaqstandaǵy otyzynshy jyldardaǵy asharshylyqty zertteý kózdelgen. Halyqtardy deportatsııalaý boıynsha suraqtarǵa jaýap óte az, sebebi muraǵattardyń kóp bóligi áli kúnge deıin jabyq. Biz Prezıdentimizdiń úndeýinen keıin ǵalymdarǵa muraǵat materıaldarynyń tolyq kólemimen jumys isteýge múmkindik týady dep úmittenemiz.
«KarLag» jobasynyń jetekshisi - Nurlan Dýlatbekovke úlken alǵys aıtqym keledi. Jáne bul bizge, GÝLAG, KarLag jáne basqa da lagerlerde qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń urpaqtaryna óte mańyzdy.