Kárim Másimov: Otanǵa minsiz qyzmet etý – boryshymyz
Elimiz Táýelsizdigimizdiń 30 jyldyǵyn atap ótetin jyly 13 shildedegi Ulttyq qaýipsizdik organdarynyń kúni boryshqa adaldyq pen Otanǵa minsiz qyzmet etýdiń sımvolyna aınalyp, erekshe mánge ıe bolyp otyr.
Biz Qazaqstannyń qalyptasýy men gúldenýine atsalysqanymyzdy maqtan tutamyz. Táýelsiz damýdyń úsh onjyldyǵy ishinde Tuńǵysh Prezıdentimiz – Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń kóshbasshylyǵymen kópultty Qazaqstan halqy ekonomıkalyq qýatty, demokratııalyq jáne álemde bedeldi memleket qura aldy. Sol kezde «Ulttyq qaýipsizdik joq jerde memleket te joq» degen ámbebap formýla ázirlendi. Tarıhı faktiler men sol kúnderdiń shyndyǵy talap etken bul qatań konstrýktsııa búgingi kúni de ózekti bolyp qalyp otyr.
Álemdik saıasat pen ekonomıkadaǵy jahandyq kún tártibi kóz aldymyzda ózgerýde. Koronavırýs pandemııasy – COVID-19 jáne onyń saldary búginde búkil álemdik qoǵamdastyqtyń aldynda turǵan jańa qıyndyqtar men qaýipterdiń alýan túrliligin kórsetedi. Geosaıası kórinis barlyq saladaǵy – saıasattaǵy, ekonomıkadaǵy, áleýmettik ómirdegi, tehnologııalardaǵy transformatsııamen tereń úılesedi. Sońǵy eki jylda álemdegi qoǵamdyq problemalar men ekonomıkalyq teńgerimsizdikter shıelenise tústi. Týrbýlentti kezeńde turǵan halyqaralyq qatynastardyń sıpaty da ózgerdi. Turaqsyzdyq pen boljamsyzdyq artty. Jahandyq qaýipsizdik júıesi quldyraýda. Halyqaralyq ınstıtýttardyń álsireýi baıqalady. Aımaqtyq qaqtyǵystar kóbeıip barady. Saıası jáne aqparattyq qysym, jappaı sana men aýmaqtyq talaptardyń manıpýlıatsııasy keńeıýde, ultaralyq jáne basqa da aımaqtyq problemalar ózekti bolyp, mádenı-adamgershilik jáne demografııalyq damý protsesteri ózgerýde. Ekologııalyq kún tártibinde klımattyń ózgerý problemalary aldyńǵy orynǵa shyǵyp keledi. Qazirgi jaǵdaıda jetekshi oıynshylardyń «klımattyq soǵysta» jańa qarsy turýlary joqqa shyǵarylmaıdy.
Bul bizdiń eldegi jaǵdaıǵa teris áser etetin shyndyq ekenin túsinemiz. Memleketterdiń bir-birine ekonomıkalyq sanktsııalar qoldanýy halyqaralyq saýdany tejeıdi. Sonyń saldarynan qazaqstandyq eksportty jáne tranzıttik áleýetti damytý keleshegi shekteledi.
Ekologııalyq kún tártibi «jasyl ekonomıkanyń» damýyn ózektendiredi, bul álemdik oń trend bolyp tabylady.
Terrorıstik áleýettiń basqa elderden oryn aýystyrýyna baılanysty terrorızm men ekstremızmniń damý qaýpi kún tártibinen alynbaıdy. Birinshiden, biz amerıkalyq áskerlerdi Aýǵanstannan shyǵarý týraly aıtyp otyrmyz, onda aımaqtyq qaýipsizdik salasyndaǵy shıelenister artyp keledi. Jaǵdaıdyń osyndaı jolmen odan ári damýy turaqsyzdyq vektorynyń aýysýyna, dinı-ekstremıstik uıymdardyń jekelegen toptarynyń óńirge umtylysyna, bosqyndardyń baqylanbaıtyn aǵymdaryna, halyqaralyq esirtki trafıginiń ósýine jáne t. b. ákelip soǵýy múmkin.
Álemdik jáne ishki qaterler men qyr kórsetýlerge qaramastan, Ulttyq qaýipsizdik komıteti óziniń kúsh-jigerin Qazaqstannyń ulttyq múddelerin, konstıtýtsııalyq qurylysyn, qoǵamdyq qaýipsizdigi men ekonomıkalyq áleýetin qorǵaýǵa jumyldyrdy. Munda da basym mindetterdiń biri terrorızm men ekstremızmge qarsy is-qımyl bolyp tabylady. Osy baǵytta qabyldanǵan sharalarmen biz turaqtylyqty saqtap, eldegi terrorıstik jáne ózge de zorlyq-zombylyq kórinisterine jol bermeı otyrmyz.
Sońǵy ýaqytta qazaqstandyq azamattardyń halyqaralyq terrorıstik uıymdar quramyna qatysýy qysqartyldy. Bul protseske «Jýsan» operatsııasynyń kezekti, dálirek aıtqanda, besinshi kezeńin iske asyrý oń áserin tıgizdi, nátıjesinde 600-den astam qazaqstandyq Sırııadan Otanyna oraldy. Olardy radıkaldy kózqarastan aryltý, ońaltý jáne beıimdeý jumystary qarqyndy júrgizilýde. Quqyqtyq turǵydan olardy oqshaýlaý jáne terrorıstik is-áreketke qatysqany úshin sottaý boıynsha da sharalar qabyldanýda.
Búginde eldiń Terrorızmge qarsy ortalyǵy turǵysynan terrorızmge qarsy is-qımyldyń jalpy memlekettik júıesi men memlekettik jáne jergilikti atqarýshy organdardyń qyzmetin úılestirý jolǵa qoıyldy, osy jumystyń quqyqtyq, uıymdastyrýshylyq jáne materıaldyq-tehnıkalyq qamtamasyz etilýi jetildirilýde. Ortalyq elimizdegi terrorızmge qarsy tıimdi is-qımyl úshin jaǵdaı jasap, ony odan ári damytady. Ol qabyldaǵan sheshimder terrorızmge qarsy is-qımyl ýchaskelerinde memlekettik jáne jergilikti atqarýshy organdardyń qyzmetin jetildirýge baǵyttalǵan. Sonyń ishinde aldyn alý sharalaryn jetildirýge basa nazar aýdaryldy. Oǵan úkimettik emes uıymdar men túrli sarapshylar belsendi tartylýda. Tek bıylǵy jyly 500 myńnan astam adamdy qamtıtyn 5 myńnan astam is-shara ótkizildi. Internet-resýrstardan 53 myńnan astam terrorıstik jáne ekstremıstik materıaldar alynyp, buǵattaldy. Al aldyn alý is-sharalarynyń qorytyndysy boıynsha ekstremıstik ıdeologııanyń 888 ustanýshysy dástúrli ıslam normalaryna kóshti, radıkaldy-dinı ıdeologııanyń 1067 jaqtaýshysy qazaqstandyq qoǵamnyń qundylyqtaryna beıimdeldi.
Aldyn alý sharalarynyń qorytyndysy boıynsha terrorızm aktisi týraly jalǵan habarlamalar sany azaıdy. Qazirgi ýaqytta terrorızmge qarsy operatsııalardy júrgizý kezinde mınıstrlikter men vedomstvolardyń kúshteri men quraldaryn tıimdi basqarýǵa qol jetkizildi. Terrorıstik, ekstremıstik jáne ózge de qylmystyq uıymdar músheleriniń Qazaqstanǵa kelýiniń yqtımal joldarynyń biri bolyp tabylatyn zańsyz kóshi-qon arnasynda 20 qylmystyq is qozǵalyp, 18 adam sottaldy.
Qarsy barlaý jumysy árqashan erekshe nazar aýdarýǵa turarlyq, biraq belgili sebeptermen biz bul salada keń ashyqtyqqa jol bermeımiz. Eldiń saıası turaqtylyǵyna, ekonomıkalyq ál-aýqatyna jáne qorǵanys áleýetine nuqsan keltirýge baǵyttalǵan barlaý is-sharalary der kezinde toqtatylyp jatqanyn senimmen aıtamyn.
Sonymen qatar UQK qazirgi qoǵamnyń qajettilikterine jyldam den qoıady jáne kóshi-qon rásimderin yryqtandyrý, elimizdegi týrıstik jáne ınvestıtsııalyq ahýaldy jaqsartý jónindegi memlekettik saıasatqa járdemdesedi. Aıtalyq, Komıtet basqa da múddeli memlekettik organdarmen birlesip, 2020 jyly sheteldikterdi tirkeýdiń jáne olardyń kóshi-qon kartochkalaryn toltyrýy qajettiliginiń kúshin joıýdy qoldady. 57 elmen 30 kúndik, al Qytaı men Úndistannan kelgen tranzıtshiler úshin 72 saǵattyq vızasyz rejimdi engizý kelisildi. Týrısterge memlekettik mekemelerge barmaı-aq, kóshi-qon qyzmetinde tirkelýge múmkindik beretin «E-Qonaq» zamanaýı elektrondy júıesin engizýge bastamashylyq jasaldy. Bul jańashyldyq Qazaqstannyń týrıstik ımıdjin arttyrý úshin qolaıly jaǵdaı týǵyzady.
Memlekettik qupııalardy qorǵaý jónindegi ýákiletti organ fýnktsııasyn qabyldaı otyryp, biz ulttyq múddelerdi qozǵaıtyn málimetterdi qupııalandyrýǵa qatysty ákimshilik sharalar men tásilderdiń eskirgen júıesin qaıta qaradyq. Qazirgi qaýip-qaterlerge negizdelgen naqty qupııalardyń tizbesi jańartyldy. Memlekettik qupııalardy qorǵaý salasyndaǵy 36 normatıvtik quqyqtyq aktilerdiń jobasy kelisildi.
Qazirgi jaǵdaıda kıberqaýipsizdik, tsıfrlyq keńistik buryn-sońdy bolmaǵan qatań qarsy turýdyń jańa órisine aınalýda. Sondyqtan kıberqylmyskerlerdi, olardyń umtylystary men nıetterin kúnilgeri eseptep bilý, ulttyq qaýipsizdik múddelerine, azamattarymyzdyń qaýipsizdigine nuqsan keltirmeý – bizdiń mamandardyń birinshi kezektegi mindetteri. Olar derekterdiń úlken kólemine, sonyń ishinde tájirıbe almasý jáne úzdik sheteldik arnaýly qyzmetterdiń jetistikterin qoldaný arqyly taldaý, forsaıt-zertteýler júrgizedi.
Árıne, kıberqaýipsizdikti qamtamasyz etý úshin áli kóp nárse isteý kerek, sebebi ómirdiń barlyq salasyn jahandyq aqparattandyrý quqyqqa qarsy áreket úshin jańa ortanyń paıda bolýyna ákeledi. Buǵan aqparattyq-kommýnıkatsııalyq ınfraqurylymnyń asa mańyzdy obektilerine qatysty quqyq buzýshylyq faktileri boıynsha alǵash ret júrgizilgen jáne iske asyrylǵan qylmystyq ister kýá bola alady. Atap aıtsaq, 2020 jyldyń mamyr aıynan bastap «E-Lıtsenzııalaý» MDQ» aqparattyq júıesin zańsyz túrlendirý faktileri boıynsha (QR QK 206-baby 1-tarmaǵynyń 2-bóligi boıynsha) QR azamattarynyń kinásin moıyndaý týraly sheshim kúshine endi, onda uıym qyzmetkerleri jeke paıda tabý maqsatynda qyzmet babyn paıdalana otyryp, zańdy tulǵalar úshin ruqsat qujattaryn zańsyz resimdeýdi júzege asyrǵan.
UQK mamandarynyń bıylǵy jyly ǵana QR zańnamasyn buzý faktileri boıynsha TsDIAÓM (aqparattyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý jáne derbes derekterdi qorǵaý salasyndaǵy ýákiletti organ) aldyn alý-eskertý is-sharalaryna tikeleı qatysýy barysynda 30 laýazymdy jáne birqatar zańdy tulǵa ákimshilik jaýapkershilikke tartyldy. Sonymen qatar UQK «MTQ» AQ tehnıkalyq múmkindikteri arqyly nysanaly aýdıtorııasy jeliniń qazaqstandyq segmentin paıdalanýshylar bolyp tabylatyn fıshıngtik resýrstar jolymen Internet jelisindegi alaıaqtyqtyń ulǵaıýy tirkelip otyr (2020 jyly «Fıshıng» túrindegi oqıǵalar sany 2019 jylmen salystyrǵanda 58%-ǵa ósti). QR azamattarynyń qupııa derekterin alý maqsatynda teris pıǵyldy adamdar ınternet-bankıngterdiń, poshta uıymdarynyń, ınternet-dúkenderdiń, habarlandyrý alańdarynyń jáne basqa da onlaın-servısterdiń saıttaryn ımıtatsııalaıdy. Budan basqa, halyqty májbúrli oqshaýlaý kezeńinde qashyqtan bilim berýdi, eńbek qyzmetin jáne memlekettik basqarýdy qamtamasyz etýdiń bilim berý salalary basym maqsattar bolyp tabylady (DDoS-shabýyldardyń jalpy sany 2019 jylmen salystyrǵanda 2020 jyly 44%-ǵa artty).
Sarapshylar shabýyldaýshylardyń eldiń kıberkeńistigindegi belsendiliginiń odan ári artýyn boljap otyr, ol kıberqaýipterge qarsy is-sharalardyń tıimdiligi men jedeldigin arttyrýdy talap etedi. Bul eldiń aqparattyq keńistiginiń zańsyz qolsuǵýshylyqtan qorǵalýyn arttyrýǵa baǵyttalǵan ilespe zańnamalyq, uıymdyq jáne tehnıkalyq sharalardy talap etedi.
Qazirgi daǵdarys jaǵdaılarynda eldiń ekonomıkalyq qaýipsizdigin qamtamasyz etý birinshi kezektegi mánge ıe bolyp, Qazaqstan Respýblıkasy damýynyń strategııalyq vektorlaryn ázirleý úshin negiz bolyp tabylady. Qoǵam bıznestiń toqyraýyna, ınvestıtsııalardyń qysqarýyna tap bolyp otyr, bul halyqtyń ál-aýqatynyń tómendeýine ákeledi. Osyny eskere otyryp, biz birqatar zańnamalyq aktige qajetti túzetýler engizýge bastamashylyq jasadyq.
Qorǵanys-ónerkásip kesheninde halyqaralyq qurylymnyń qazaqstandyq paıdalanylmaıtyn áskerı múlik naryǵyn keıinnen ony áskerı qaqtyǵystar aımaǵyna shyǵara otyryp, monopolııalandyrý áreketteri buǵattaldy, sóıtip Qazaqstan úshin syrtqy saıası jáne ımıdjdik táýekelder joıyldy. Sondaı-aq halyqaralyq uıymnyń qazaqstandyq 30 mln oq-dárini eksporttaýǵa mámile jasaýynyń aldy alyndy. Al 2020 jyldyń qazan aıynda eksporttyq baqylaýǵa jatatyn áskerı ónimdi (500 birlik kevlar dýlyǵasy) ruqsat qujattaryn resimdemeı áketýge tyıym salyndy. Sonymen qatar qazaqstandyq áýe kemeleriniń shetelderde paıdalanylýyn baqylaý qatańdatyldy, bul olardyń jaýyngerlik qaqtyǵystar aımaǵyna táýekeldi tasymaldarǵa tartylýyn boldyrmaýǵa múmkindik berdi. SigmaAirlines, AzeeAir jáne Aircompany Jenis Air áýe kompanııalarynyń lıtsenzııalaryn qaıtaryp alýǵa bastamashylyq jasaldy.
Ýákiletti organdardyń aldynda ıadrolyq qarýsyzdaný baǵdarlamasy sheńberinde áskerı oqtumsyqtardan Reseı tarapy alǵan ýrannyń qazaqstandyq úlesi úshin Qazaqstannyń aqshalaı ótemaqy alý máselesi ózektilendirildi. Nátıjesi – 136,1 mlrd teńge bıýdjet túsimi. Ortalyq Azııa respýblıkalarynyń biriniń arnaýly qyzmetimen birlesip, biz transulttyq qylmystyq toptyń (OA elderiniń azamattary qatarynan) ıadrolyq materıaldardyń zańsyz aınalymy salasyndaǵy áreketiniń jolyn kestik. Jalpy, 2020 jyldyń ózinde ǵana memlekettiń ekonomıkalyq damý baǵdarlamalaryn qarsy barlaýmen súıemeldeý, sondaı-aq sheteldik ınvestorlardyń, qarjy-ónerkásip toptary men transulttyq kompanııalardyń qyzmetin baqylaý sheńberinde 925,3 mlrd teńge somasynda ekonomıkalyq zalal keltirýdiń aldy alyndy, memleket kirisine 147,23 mlrd teńge túsim qamtamasyz etildi.
Qazaqstan ulttyq qaýipsizdikke tikeleı qater tóndiretin jáne transulttyq qurylymdar júzege asyratyn ulttyń densaýlyǵyna nuqsan keltirýge baǵyttalǵan belsendi esirtki eksportynyń obektisi bolyp otyr. Esirtki tasymaldaýdyń 11 halyqaralyq jáne 23 óńirlik arnalarynyń joly kesildi. 15 iri esirtki zerthanasy joıyldy, transulttyq esirtki qurylymdarynyń 26 qatysýshysy ustaldy, zańsyz aınalymnan Aýǵanstanda óndirilgen bir tonnadan astam esirtki tárkilendi. OAÓAÚO jáne AQSh Ádilet mınıstrliginiń Esirtkige qarsy kúres jónindegi federaldyq basqarmasymen (AQSh DEA) jáne Aýǵanstannyń jáne Ózbekstannyń quzyretti organdarymen ózara is-qımyl jasaý arqyly birqatar birlesken operatsııa júrgizildi.
Ulttyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý basymdyqtarynyń biri – Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik shekarasyn qorǵaý jáne kúzetý bolyp qala beredi. Terrorızm, zańsyz kóshi-qon jáne esirtki aınalymy qaterleriniń ózektiligi jaǵdaıynda shekara vedomstvosynyń qyzmeti jetildirilýde. Shekara qyzmetiniń oblystyq departamentterin qurý arqyly shekarany qorǵaýdyń aýmaqtyq prıntsıpi iske asyryldy, olardyń materıaldyq-tehnıkalyq bazasy nyǵaıtylýda.
Shekara qaýipsizdigi máselelerin halyqaralyq, zańnamalyq jáne normatıvtik-quqyqtyq retteý boıynsha maqsatty jumys jalǵasýda. Bıylǵy jylǵy aqpanda Kaspıı teńizindegi qyzmetti júzege asyrýǵa baılanysty máseleler boıynsha Qazaqstan Respýblıkasynyń zańnamalyq aktilerine ózgerister men tolyqtyrýlar engizildi, olar Kaspıı mańy memleketteriniń barlyǵynyń Kaspıı teńiziniń quqyqtyq mártebesi týraly konventsııany ratıfıkatsııalaý protsesi aıaqtalǵannan keıin birden kúshine enetin bolady. Osy jyldyń alty aıynda bizdiń shekarashylar bes myńnan astam quqyq buzýshyny ustap, 100 myńnan astam oq-dárini, eki myń elektrshokerdi, 12 myń sýyq qarýdy shekara arqyly alyp ótýge jol bermedi.
Shekara qyzmetinde jańǵyrtý jáne rebrendıng, reformalaý boıynsha júrgizilgen is-sharalar búgingi kúni bizge ýaqyt synyna barynsha utqyr ári tıimdi jaýap berýge, Qazaqstannyń ulttyq múddelerin senimdi qorǵaýǵa múmkindik beredi.
Ulttyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý salasyndaǵy strategııalyq mindetter qarqyndy ózgerýde. Taıaý kezeńge boljanyp otyrǵan negizgi syn-qaterlerge laıyqty qarsy turý úshin 2021-2025 jyldarǵa arnalǵan QR Ulttyq qaýipsizdiginiń jańa strategııasy qabyldandy. Nursultan Nazarbaevtyń tóraǵalyǵymen ótken Qaýipsizdik Keńesiniń otyrysynda qaralǵan jáne maquldanǵan qujatty Memleket basshysy bekitti. Onda eldiń ulttyq múddelerin qorǵaýdyń tujyrymdamalyq turǵydan jańartylǵan tásilderi bar.
Negizgi syn-tegeýrinder retinde mynalar belgilendi: birinshiden, koronavırýstyq ınfektsııa pandemııasy jáne bıologııalyq qaýipsizdiktiń basqa da qaterleri. Ekinshiden, ekonomıkany, eńbek qatynastaryn, áleýmettik salany, aqparattyq keńistik pen kommýnıkatsııany túbegeıli ózgertetin tehnologııalyq ózgerister. Úshinshiden, qarjy-ekonomıkalyq salaǵa áser etetin syrtqy naryqtaǵy daǵdarystyq qubylystar. Tórtinshiden, jahandyq jáne óńirlik deńgeıdegi shıelenistiń odan ári ýshyǵýynyń teris áseri.
Ulttyq qaýipsizdikti nyǵaıtýdyń negizgi basymdyqtary adamı kapıtal salasynda – birinshi kezekte, ulttyń zııatkerlik áleýetin saqtaý men kóbeıtýde qaýipsizdikti qamtamasyz etýdi talap etedi. Bazalyq faktorlardyń qataryna bıologııalyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý jónindegi keshendi jumystarmen qatar, qoǵamdyq densaýlyq saqtaýdy damytý engizildi.
Ekonomıkalyq qaýipsizdik mindetteri syrtqy áserlerge tózimdi, ónimdilikti yntalandyratyn jáne tehnologııalyq kúrdelilik deńgeıin arttyratyn, turaqty joǵary ónimdi jumys oryndaryn quratyn jáne halyqtyń tabysyn arttyrý úshin jaǵdaılar jasaıtyn ósý modeline kóshýge baǵyttalǵan. Ekologııalyq qaýipsizdikke keletin bolsaq, ol ekojúıelerdi qorǵaýdy ǵana emes, sonymen birge tabıǵı resýrstardy basqarýdy da qamtıdy. Munda eldiń sý qaýipsizdigi erekshe oryn alady.
Aqparattyq qaýipsizdik salasynda ulǵaıyp kele jatqan kıberqaýipterge qarsy is-qımylǵa, qazaqstandyqtardyń derbes derekterin, aqparattyq ınfraqurylymdy, strategııalyq obektilerdi qorǵaýǵa jáne tutastaı alǵanda, ulttyq aqparattyq keńistiktiń qorǵalýyn arttyrýǵa mańyzdy oryn beriledi.
UQK alqasynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev búginde UQK tıimdi jáne zamanaýı arnaýly qyzmet retinde qalyptasqanyna mamandar men qalyń jurtshylyq kúmán týǵyzbaıtynyn atap ótti. Bul – Komıtetti qurǵan jáne ony aıaǵyna turǵyzǵan Elbasynyń tarıhı eńbegi. Komıtettiń árbir qyzmeti, árbir qyzmetkeri uly mıssııany oryndaýda – elimizdi syrtqy jáne ishki qol- suǵýshylyqtan qorǵaýda. Qarqyndy túrde ózgerip jatqan «jańa bolmys» jaǵdaıynda Komıtet qyzmetiniń máni barǵan saıyn artyp otyr desek, asyra aıtqandyq emes.
Bul shynynda da solaı. Memleketimizdiń táýelsizdiginiń mereıtoılyq jylyna kire otyryp, Ulttyq qaýipsizdik komıteti eń kúrdeli mindetterdi sheshýge qabiletti ekenin atap aıtqym keledi. Biz aldyn ala áreket etýge úırendik, UQK qyzmetiniń elıtalylyǵy men bedeli qalpyna keltirildi jáne kóptegen jas óz ómirlerin Otanymyzdyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý isine arnaýda. UQK Qazaqstan halqy men Prezıdentiniń laıyqty senimine ıe. Munyń ózi kóp nárseni mindetteıdi.
Ulttyq qaýipsizdik organdarynyń jeke quramy men ardagerlerin kásibı merekemen quttyqtaı otyryp, zor densaýlyq, otbasylaryna amandyq jáne halqymyz ben elimizge minsiz qyzmet etýge umtylys tileımin!
Kárim MÁSІMOV,
Ulttyq qaýipsizdik general-leıtenanty,
Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń tóraǵasy