Karbon eginshiligi: Qazaqstannyń jylyna $35 mlrd paıda tabý múmkindigi bar

Foto: Коллаж: Kazinform
<p>ASTANA. KAZINFORM &ndash; Jahandyq jylyný máselesi búginde adam balasynyń basyn qatyryp tur. Sońǵy 100 jylda planetamyzdaǵy ortasha temperatýra 1 &ordm;S-qa artqan.</p>

Ǵalymdar aýa temperatýrasy 2 gradýsqa kóterilse, ekologııaǵa orasan zor zardabyn tıgizetinin aıtyp dabyl qaǵyp jatyr. Álem elderi 2050 jylǵa qaraı kómirtegi beıtaraptylyǵyna qol jetkizbese, odan keıin planetany qutqarý tipten qıynǵa soǵady-mys. Osyndaı jaǵdaıda ǵalymdar atmosferadaǵy CO2 mólsherin azaıtýdyń túrli tásilderin izdep, sharq urýda. Buǵan deıin olar aýadaǵy kómirtekti azaıtý úshin tym qymbatqa túsetin tásilderi usynyp kelgen. Sońǵy izdenister ári arzan, ári paıdaly, ári damýshy elder de júzege asyra alatyn jańa joldy tapqandaı. Ol – karbon eginshiligi. Eń qyzyǵy, ony júzege asyrýda Qazaqstannyń múmkinshiligi orasan zor kórinedi.

Karbon eginshiligi degen ne?

Kómirqyshqyly gazyn shyǵarý mólsherin azaıtý úderisin «kómirteksizdendirý» (dekarbonızatsııa) dep ataıdy. Oǵan jetýdiń eki joly bar. Birinshisi — kómirteginiń qorshaǵan ortaǵa taralýyn jáne bólinýin azaıtý. Biraq álemdik ónerkásip qazir oǵan daıyn emes. Bundaı qadamǵa barý úshin ónerkásipti túbegeıli qaıta qurý kerek. Bir sátte mundaı aýqymdaǵy jańǵyrtý jumysyn jasaı salý múmkin emes.

Ekinshisi – parnıktik gazdardy sińirýge baǵyttalǵan ekologııalyq jobalardy iske asyrý. Parnıktik gazdardy sińirýdiń úsh túrli tásili bar:
1) Fızıka-hımııalyq. Úlken kásiporyndarda kómirtekti ustap qalatyn túrli sińirgishter men súzgishterdi qoldaný arqyly júzege asady. Keıin ondaı súzgishter joıylady.

2) Geologııalyq. Kómirqyshqyl gazy jer qoınaýyna sorǵyzylyp alynady da, sonda joıylady.

3) Bıologııalyq. Kómirtekti sińiretin ósimdikterdi ósirý. Máselen, keıbir baldyrlar men bakterııalar kómirtekti ottegine aınaldyratyny baıaǵydan málim. Al, kartop SO2-ni krahmalǵa, qant qyzylshasy qantqa aınaldyrady. Biz tarqatyp, taldaǵaly otyrǵan karbon eginshiligi, mine, osy zańdylyqqa negizdelgen.

Bir sózben aıtqanda, karbon nemese kómirtekti eginshilik — atmosferadan organıkalyq kómirtekti sińirip alatyn jáne ony topyraq qabatynda saqtaıtyn ósimdikterdi ósirýmen aınalysatyn agrarlyq bıznestiń erekshe túri.

Deıturǵanmen, karbon eginshiligin tek kómirqyshqyly gazyn jaqsy sińiretin aǵashtar men shópterdi ósiretin sharýashylyq túri dep qana qabyldaýǵa bolmaıdy. Oǵan kómirtekti sińiretin barlyq tájirıbe men tásilder jatatyndyqtan, topyraq qabatyn saýyqtyrý, karbon polıgondaryn salý (aýadaǵy kómirqyshqyl gazynyń mólsherine monıtorıng jasaıtyn alań), topyraqtyń qunarlylyǵyn arttyratyn bıologııalyq tyńaıtqyshtardy qoldaný sekildi jumystar da jatady.

Korrozııaǵa ushyramaǵan topyraq — kómirtekti saqtaıtyn tabıǵı qoıma. Topyraq tozǵan, qunarlylyǵyn joǵaltqan bolsa, ol kómirtekti sińire de, boıynda ustaı da almaıdy. Al onyń sapasyn arttyrý úshin túrli agrotehnologııalardy qoldanyp, mıneraldarmen baıytar bolsa, ol ónerkásip oryndary shyǵarǵan kómirqyshqyl gazyn sińirip, ustap qalatyn súzginiń qyzmetin atqara bastaıdy. Osylaısha parnıktik gazdar mólsheri azaıyp, klımatqa oń áserin beredi.

Monetızatsııa qalaı jasalady?

Іri halyqaralyq agrokompanııalar kómirtekti praktıkaǵa kóshkeni úshin fermerlerge syıaqy tóleýdi kózdeıtin «kómirtekti eginshilik baǵdarlamalaryn» birtindep iske qosyp jatyr. Halyqaralyq korporatsııalar kómirtegi beıtaraptyǵyna qol jetkizý josparlaryn jarııalap, esepterinde «ofset» dep atalatyn satyp alynǵan kómirtegi birlikteriniń kólemin kórsetedi. Ofsettiń eń iri satyp alýshylary – (Google, Microsoft) tsıfrlyq alyptar, (Delta) áýe kompanııalary, (JPMorgan Chase, Goldman Sachs) ınvestıtsııalyq bankter.

UKP Ekologııa jáne turaqty damý departamentiniń jetekshisi Adına Qaıratqyzynyń túsindirýinshe, mundaı jobalar aıasynda, máselen, belgili bir aýmaqqa aǵash egiledi. Odan keıin halyqaralyq standarttarǵa saı osy aýmaqqa egilgen aǵash belgili bir ýaqyt ishinde qansha kómirqyshqyl gazyn sińirgeni, ıaǵnı ofseti esepteledi. Sińirilgen ár tonna CO₂-niń ózindik quny bar. Osydan keıin ınvestor ózi quıǵan qarjyǵa egilgen orman bir jylda qansha kólemde kómirqyshqyl gazyn sińirgeni jónindegi málimetti arnaıy aqparattyq alańǵa shyǵarady. Ony halyqaralyq alyp kompanııalar satyp alady. Halyqaralyq kompanııalar osylaısha klımattyq jobalarǵa qarjylaı qoldaý kórsetedi ári ekologııalyq qaýipterdiń aldyn alýǵa atsalysa otyryp óziniń reıtingisin kóteredi.

Álemdegi ahýal qandaı?

2023 jyly dúnıejúzilik parnıktik gazdar shyǵaryndylary 2022 jylǵyǵa qaraǵanda 1,3%-ǵa ósip, rekordtyq 57,1 gıgatonna CO₂ ekvıvalentine (GtCO₂e) jetti. Álemdegi barlyq kómirtegi shyǵaryndylarynyń 77%-y G20 elderiniń enshisinde. 63%-yn eń iri 6 lastaýshy — Brazılııa, Reseı, Qytaı, AQSh, Úndistan jáne Eýropalyq Odaq shyǵarady.

2030 jyly parnıktik gaz shyǵaryndylary deńgeıi Parıj kelisimi boıynsha qaıta qaralǵan Ulttyq aıqyndalǵan úlesterge (UAÚ) qaramastan, shartsyz maqsatty kórsetkishten 2, shartty maqsatty kórsetkishten shamamen 5 GtCO₂e asyp túsedi dep boljanyp otyr. Odan bólek G20-ǵa múshe 20 eldiń 11-i qazirgi ustanatyn saıasatynan tanbasa, tıisti kórsetkishterge jete almaıdy.

AQSh pen EO-da 2023 jyly shyǵaryndylar kórsetkishi azdap tómendegen, biraq Qytaı men Úndistanda ósken. G20-nyń toǵyz elinde ǵana taza nóldik shyǵaryndylarǵa qol jetkizý boıynsha zańdy túrdegi mindettemeleri bar ekenin eskersek, álemde bul baǵytta ilgerileý asa bir qarqyndy júrip jatpaǵanyna kóz jetkizemiz.

Karbon eginshiligin damytý jol kartasy ázirlenip jatyr

QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi Jer resýrstaryn basqarý komıtetiniń bas sarapshysy Álisher Baıseıitovtiń aıtýynsha, elimizde kómirtekti eginshilikti engizýdiń alǵashqy jumystary bastalyp ketken. 

Foto: Keıipkerden

- QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi tıisti jol kartasyn ázirlep jatyr. Keıin bul materıaldar kelisilýi úshin bul jumysqa qatysatyn memlekettik organdarǵa jiberiledi. Elimizde karbon eginshiligi tez damýy úshin qazirgi qoldanystaǵy keıbir zańnamalarǵa tıisti ózgerister engizilýi qajet. Memleket basshysynyń tapsyrmasymen bul baǵytta jumystar júrgizilip jatyr. Jol kartasyn ázirleý, ony bekitý úshin biraz ýaqyt kerek bolady. Jumys aıaqtalǵan soń vedomstvo ony mindetti túrde óziniń aqparattyq resýrstarynda habarlaıdy, - deıdi sarapshy.

Ulttyq aıqyndalǵan úles jańarady

Ulttyq aıqyndalǵan úles (UAÚ) - Parıj kelisimi boıynsha árbir eldiń ulttyq klımattyq is-qımyl jospary. QR Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi Klımattyq saıasat departamenti Klımattyń ózgerýine beıimdelý basqarmasynyń jetekshisi Shattyq Tastemirovanyń aıtýynsha, keler jylǵa deıin bizdiń eldiń UAÚ-si jańarady. 

Foto: Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi

- Qazirgi kezde bizdiń mınıstrlik aldynda jańa Ulttyq aıqyndalǵan úlesti ázirleý mindeti tur. Ózderińiz biletindeı, Parıj kelisimi elderi ózderiniń ulttyq aıqyndalǵan úlesin jańartyp turýy kerek. Bizdiń buǵan deıingi UAÚ-mizde 2030 jylǵa qaraı parnıktik gazdar shyǵaryndylaryn 1990 jylǵy kórsetkishten 15 paıyz tómendetý mindeti jazylǵan. Endi kelesi ótetin COP sammıtine deıin biz jańa kezeńdi qamtıtyn UAÚ usynýymyz jáne ony kelesi jyldyń alǵashqy jartysynda tanystyrýymyz kerek, - dedi ol.

Bizdiń buǵan deıingi UAÚ-mizde 2030 jylǵa qaraı parnıktik gazdar shyǵaryndylaryn 1990 jylǵy kórsetkishten 15 paıyzǵa tómendetý mindeti jazylǵan. Qazir Qazaqstan 2060 jylǵa qaraı kómirtegi beıtaraptylyǵyna tolyqtaı qol jetkizýdi maqsat etip otyr. ıAǵnı, jańa ulttyq aıqyndalǵan úleste alǵa qoıylatyn maqsattar mejesi burynǵydan da joǵary bolady dep jorýymyzǵa bolady.

Mańyzdy memorandým

Qazaqstan Respýblıkasynyń Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi eldiń aýyl sharýashylyǵy sektorynda kómirtegi kredıtterin esepteýdiń halyqaralyq standarttaryn beıimdeý úshin ORMEX jáne Chapter Zero Kazakhstan-men yntymaqtastyq týraly memorandýmǵa qol qoıdy. 

Foto: Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi

ORMEX – parnıktik gaz shyǵaryndylaryn azaıtýǵa jáne turaqty damýǵa belsendi túrde yqpal etetin kómirtegi jobalaryn sertıfıkattaýǵa jáne esepke alýǵa mamandandyrylǵan halyqaralyq standart jáne tizilim. Ol ulttyq kómirtegi naryǵyn qurý jáne qalpyna keltiriletin aýyl sharýashylyǵyn (kómirtekti eginshilik – red.) engizýge, elder men kompanııalardyń klımattyq bastamalaryna qoldaý kórsetý úshin ınnovatsııalyq ádistemeler men tehnologııalardy ázirleýmen aınalysady.

Chapter Zero Kazakhstan Dúnıejúzilik ekonomıkalyq forým aıasynda korporatıvtik strategııalarǵa «turaqty damý» (turaqty damý –  qorshaǵan orta men tabıǵı resýrstardy saqtaı otyryp adamzattyń qazirgi qajettilikterin óteýge negizdelgen sharalar kesheni) qaǵıdattaryn ıntegratsııalaý úshin qurylǵan Climate Governance Initiative (CGI) halyqaralyq bastamalarynyń bir bóligi. CGI-dyń negizgi maqsaty – dırektorlar keńesine (basshylyq quramǵa) klımattyq syn-qaterler jaıly maǵlumat bere otyryp, uzaqmerzimdi turaqty bıznes júrgizýdi qamtamasyz etýdiń múmkindikterin uǵyndyrý.

– Bul memorandým klımattyń ózgerýine baılanysty máselelerdi sheshýde sektoraralyq yntymaqtastyqtyń mańyzdylyǵyn kórsetedi. «Turaqty damýdy» aýyl sharýashylyǵymen biriktire otyryp, biz basqa salalar men óńirler úshin jańa úlgi jasaı alamyz jáne Qazaqstannyń bolashaqta turaqty damýyna jol ashamyz, - dep atap ótti Chapter Zero Kazakhstan Bas dırektory Sábıt Muhanov.

Elimizdegi tuńǵysh klımattyq joba

Qarasha aıynyń ortasynda Qazaqstanda alǵashqy klımattyq joba týraly kelisimge qol qoıyldy. 

Quny 2,5 mlrd teńge bolatyn bul jobanyń ataýy – Parnıktik gazdardy sińirýdi satyp alý týraly «Emission Removal Purchase Agreement (ERPA) kelisimi. ıAǵnı, ınvestor – SEFE Marketing&Trading Limited kompanııasy jobany qarjylandyrady. Qazaqstandyq kompanııa — «SAFC» JShS aǵash egý jumystaryn atqarady. Odan keıin halyqaralyq standarttarǵa saı osy aýmaqqa egilgen aǵash belgili bir ýaqyt ishinde qansha kómirqyshqyl gazyn sińirgeni esepteledi jáne arnaıy bırjada satylady.

Joba aıasynda terek, qaraǵash jáne ilespe tuqymdardy (torańǵy, qaıyń, eren aǵashy, ıtmuryn, shyrǵanaq jáne basqalary) qosa alǵanda 3,3 mln aǵash otyrǵyzý josparlanýda. Aǵash egý jumystary sý únemdeý tehnologııalary men qarqyndy agrotehnıkany paıdalana otyryp júzege asyrylatyn bolady. Boljam boıynsha, lastaýshy zattardy shyǵarýdy tómendetýdiń ortasha jyldyq máni gektaryna 26 tonna CO₂-ni quraıdy. Nebári 30 jyl ishinde 1,2 mln tonna kómirqyshqyl gazy joıylady, bul gektaryna 780 tonna CO₂-ǵa teń. 

Foto: Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi

– Parnıktik gazdardy birden-bir jaqsy sińiretin nárse – aǵashtar. Odan keıin dalanyń shópteri. Kómirqyshqyl gazyn sińirý úshin orman egý – bizdiń el úshin múlde jańa bastama. Bul osyndaı maqsatta jasalǵan alǵashqy kelisimshart. Biz ótken kúzden bastap jasyl jelekti otyrǵyzýdyń ofsettik jobalary máselesi boıynsha biraz zańdarǵa ózgerister engizý jumysyn júrgizdik: Orman kodeksine, Ekologııa kodeksine, Jer kodeksine birshama ózgerister engizdik. Osy joba týraly aıtsaq, Almaty oblysy Qapshaǵaı kóliniń qasyndaǵy Sheńgeldi aýylynyń mańynda korrozııaǵa ushyraǵan jerge aǵash egiledi. Bıyl kóktemde 200 myńdaı túp aǵash otyrǵyzyldy. Kóbine tal, qaraǵash egildi. Sebebi jergilikti aǵashtardyń tamyr jaıyp ketýi ońaı, - dedi QR Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstri Erlan Nysanbaev kelisimge qol qoıý rásimi kezinde.

Elimizde 272,5 mln gektar jer bar. Sonyń tek 5 paıyzynda ǵana aǵash ósedi. Osynsha aýqymdy bos jerde kómirtekti jobalardy iske asyrý – Qazaqstan ekonomıkasyn ártaraptandyrýdyń bir joly. Bul bolashaqta aýyl sharýashylyǵy ónimin óndirýmen qatar, elimizde parnıktik gazdar shyǵaryndylaryn sińirýdi satý arqyly mol qarajat tabý múmkin bolatynyn bildiredi.

Jylyna 35 mlrd dollar paıda taba alamyz

Birikken Ulttar Uıymynyń Klımattyń ózgerýi týraly negizdemelik konventsııasyna qosylýshy taraptardyń 29-shy konferentsııasy aıasynda ótken klımat salasyndaǵy is-qımyl jónindegi álem kóshbasshylarynyń sammıtinde QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev elimizdiń 2060 jylǵa qaraı kómirtegi beıtaraptyǵyna qol jetkizýdi maqsat etip otyrǵanyn eske sala kele, bul salada Qazaqstannyń múmkinshiligi zor ekenin atap ótken bolatyn. 

– Qazaqstan «kómirtekti eginshilikke», ıaǵnı aýaǵa taralatyn parnıktik gazdardyń mólsherin azaıtý jáne topyraqty qunarlandyrý arqyly aýyl sharýashylyǵyn júrgizý ádisterin engizýge qaı jaǵynan da qolaıly memleket. Buǵan elimizdegi aýyl sharýashylyǵyna jaramdy 200 mıllıon gektar jer múmkindik beredi. Qyzyǵýshylyq tanytqan taraptardy Qazaqstannyń osy saladaǵy áleýetin zertteýge shaqyramyn, - degen edi Memleket basshysy.

Atalǵan SOR29 Dúnıejúzilik klımat sammıti kezinde qurylǵan Qazaqstan pavılonynda «Qazaqstandaǵy karbon eginshiligi: jańa múmkindikter» atty dóńgelek ústel ótken bolatyn. Osy jıynda Oksford ýnıversıtetiniń qorshaǵan ortany ózgertý ınstıtýtynyń dırektory, qoldanbaly júıelerdi taldaý halyqaralyq ınstıtýty (IIASA) zertteý tobynyń jetekshisi Maıkl Obershtaıner elimizdiń klımattyq jobalar arqyly naqty qansha paıda taba alatynyn aıtty. 

– Qazaqstannyń aýyl sharýashylyǵy sektorynda kómirtek jınaýdaǵy tehnıkalyq múmkindigi jylyna 535 mln tonna dep baǵalanyp otyr. Tipti, «kómirtek aıyrbasyn» tonnasyna 100 dollar dep eseptelip otyrǵan ózindik qunymen satqan jaǵdaıdyń ózinde bul el 2050 jylǵa qaraı Parnıktik gazdardy satý júıesinde jylyna 35 mlrd dollar paıda taba alady. Bul aýyldy eldimekenderdiń damýyna serpin beredi. Sebebi karbon polıgonynyń ár 10 gektary eki jumys ornyn ashady. Bul el halqynyń 45 paıyzy ómir súretin aýyldardyń áleýmettik-ekonomıkalyq ahýalyn jaqsartady, - deıdi Maıkl Obershtaıner.

Jańa múmkindikter

Álemdegi zııandy shyǵaryndylardyń 1 paıyzy ǵana Ortalyq Azııa elderine tıesili. Alaıda, óńir klımattyń jylynýynan bolatyn tabıǵı apattardy álemniń basqa elderimen birdeı bastan keshirip otyr. Klımattyń ózgerýi jahandyq sý tsıkline áser etip jatyr. SOR29 sammıtinde Memleket basshysy osy sebepti Qazaqstan bıyl buryn-sońdy bolmaǵan sý tasqynymen betpe-bet kelgenin atap ótken bolatyn.

Osyndaı jańa syn-qaterler qarsańynda jańa múmkindikter de paıda bolady. Qazaqstan sekildi jalpy aýmaǵy 272,5 mln gektar terrıtorııasy, onyń ishinde aýyl sharýashylyǵyna jaramdy 200 mln gektardaı jeri bar el úshin karbon polıgondaryn ashýǵa, kómirtegin jaqsy sińiretin aǵashtar, shópter ósiretin ofsettik jobalardy kóbeıtýge, topyraq qabatynda kómirtekti sińirip, saqtaıtyn agrotehnologııalardy dendetip engizýge múmkindik zor. Bul ekonomıkanyń jańa ári tıimdi salasy, jańa jumys oryndary, shalǵaı aýyldardy saqtap qalýdyń bir amaly. Tozǵan dalany túletetin tyń tásil. Ekonomıkany ártaraptandyrýdyń eń paıdaly joly. Aıta berse, utatyn da, paıda tabatyn da tusy az emes. Bar bolǵany, urymtal tusty tıisti memlekettik organdar tıimdi paıdalana alsa bolǵany.

Bul jerde, bir túsingenimiz, keshendi jumystar atqarylsa ǵana, elimizde karbon eginshiligi damıdy. Tek bir vedomstvo moıynǵa alatyn jumys emes. Zańnamaǵa ózgerister engizý, tehnologııalardy ımporttaý jáne qazirgi jumys barysymen ıntegratsııalaý, jergilikti klımattyq erekshelikterdi eskere otyryp ǵylymı saraptamalyq jumystardy júrgizý, soǵan arqa súıeı otyryp jańa klımattyq jobalardy júzege asyrý – bári-bári birneshe mınıstrliktiń, parlamenttiń, jergilikti atqarýshy organdardyń bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵarýyn talap etedi.

Seıchas chıtaıýt