Qarataý qoınaýynda jatqan Qatynqamal úńgiri

<p>QYZYLORDA. KAZINFORM &ndash; Elimizdiń ońtústik óńirindegi Qarataýdyń Qyzylorda oblysyna engen tusyndaǵy Qatynqamal úńgiriniń qupııasy áli kúnge deıin ashylmaı keledi. Kóne dáýirdiń kózin kórgen Qarataýdyń árbir tasynyń tilin túsinsek, búgingi urpaqqa beımálim kóptegen jaıdyń kiltin tabar edik-aý. Jergilikti jurt atalmysh úńgir jaıynda birqatar derekterdi kóldeneń tartady. Ol jaıynda ǵalymdar, ólkentanýshy mamandar ne deıdi?</p>

Ataýy qaıdan shyqqan?

Qatynqamal Jańaqorǵan aýdanyndaǵy Birlik aýylynan 20 shaqyrymǵa jýyq qashyqtyqta jatyr. Qarataýdyń eteginde aǵyp jatqan Aqúıik ózeninen 500 metrdeı bıiktikte oryn tepken úńgirdiń paıda bolýy jóninde mynadaı derekter aıtylady. Geologııalyq turǵydan jobalanǵanda taýdyń kúngeı betinde úlken tereń jarylystyń izi bar.

Foto: Ádiljan Úmbet\Kazinform

Ǵalymdardyń aıtýynsha, devon dáýirinde bul óńirde qatty jer qozǵalysy bolǵan. Ol jerdiń qaq aıyrylýyna alyp kelgen. Taýdyń bıik jaǵy birden tómen túsip ketken kórinedi. Sol kezde jaryqtan jer durys qabyspaı qalǵan. Árıne, bul derekter tek boljam ǵana.

«Bul orynǵa jergilikti ǵalymdar tarapynan erekshe qyzyǵýshylyq tanytady. Zertteý maqsatynda stýdentterdi ol orynǵa arnaıy alyp barǵan edik. Sol ýaqytta kóptegen málimetterge qol jetkizip qaıttyq. Úńgirdiń dál aldynan kóterilýge bolady. Biraq aldynda sarqyrap Aqúıik ózeni aǵyp jatyr. Bir búıirindegi taýdan asyp túsetin jalǵyz aıaq jol bar. Sol arqyly Qatynqamalǵa barýǵa bekindik. Tóbege kóterilgende tóńirektiń sulýlyǵy ǵajap endi. Sóredegi kitapty kóz aldyńyzǵa elestetińizshi. Mine, taýdyń da tastary solaı qaz-qatar ornalasqan.. Tap bir adam qolymen qalanǵan sııaqty. Asyqpaı-aptyqpaı, bir-birlep qalap shyqqandaı», - deıdi Qyzylorda ýnıversıtetiniń aǵa oqytýshysy, geografııa ǵylymynyń kandıdaty Orazhan Aıdarov.

Eldiń arasyna ańyz bolyp taraǵan mynadaı áńgime de bar. Qarataýdyń ushar basyndaǵy osy úńgirge jońǵar shapqynshylyǵy tusynda qyryq qyz-kelinshek pen balalar panalaǵan eken. Olar soǵys aıaqtalǵansha sonda ómir súrgen. As-aýqatty er-azamattar túnge qaraı jetkizip turǵan. Úńgir sol sebepti Qatynqamal atalyp ketkenge uqsaıdy.

Jartasqa jasyrynǵan jumbaqtar

Yldıdan qaraǵan adamǵa úńgir kózge shalyna qoımaıdy. Aqúıik ózeni taýdyń osy tusynda aǵyp jatyr. Atalǵan ózenniń eki jaǵynan quz-jartastar jalǵasa beredi. Olar aıaqtalar tusta úńgir ornalasqan. Jan-jaǵy bıik. Ózi tar qýysta oryn tepken. Mańaıda jatqan qoqys tastar men top sheńgelder úńgirdi búrkemelep tur. Onyń aýyzyn kórsetpeıdi. Taýdyń eteginen kóterilip, órmelep shyǵý múmkin emes. Aınalma joldar arqyly taýdyń basyna shyǵýǵa bolady.

Foto: Ádiljan Úmbet\Kazinform

Sodan keıin qııa-qııa soqpaqtar arqyly adamdar úńgirge tómen túsedi. Joldyń jaıyn biletin jergilikti turǵyndar bolmasa, oǵan kóp adam bara almaıdy.
1975 jyly jańaqorǵandyq jýrnalıst, marqum Qudaıbergen Ertasov atalǵan úńgirdiń ishin kórgen. Bul jaıynda aýdandyq gazetke jazǵan maqalasynda úńgirdiń aýyzy óte tar, adam eńkeıip, zorǵa kire alatynyn tilge tıek etken.

Ary qaraı jol keńeıe túsedi. Úńgirdiń aýasy ókpe qysarlyqtaı emes. Taza ekeni tynys alǵanda birden bilinedi. Túkpirgi bóliginde jel soǵyp turatyn sańylaý bar sekildi. Úńgirde on-on bes qadamdaı árirek júrgende jaryq sónip qala beripti. Úńgirdiń tabanynda ulpa tárizdes aq ulpa shógip qalǵan. Tas úıdiń ishi dymqyl tartyp turady. Tóbesinen sý tamshylaıdy. Úńgirde adam túregep júre alatyndaı jaǵdaı bar. Іshinde sál ǵana daýystyń ózi jańǵyryp estiledi.

Týrıster qyzyǵýshylyǵyn týǵyzar edi

Jańaqorǵandyq ólketanýshy Álimjan Erjanov halyq arasynda úńgirdiń óte uzyn ekeni jıi aıtylatynyna toqtaldy. Onyń ekinshi basy Talap eldi mekeni tusyndaǵy Taldysý ózenine deıin jetetin kórinedi. Kóne zamanda osy eki aralyqta adamdar qatynaǵan bolýy ábden múmkin. Búgingi kúnderi bul aralyqta eshkim júrip kórmegen. Eki aralyqtyń uzyndyǵy 18-20 shaqyrymǵa jýyqtaıdy. Úńgirdegi árbir dybystyń jańǵyryp estilýine qaraǵanda aýasy tar emestigin ańǵarý qıynǵa soǵa qoımas.

Týrızm salasyna erekshe mán beretin órkenıetti elderde mundaı oryndar kózden tasa qalyp qoımas edi. Ókinishke qaraı, bizdiń elimizde áli kúnge deıin osyndaı jerlerge mán berilmeı kele jatqany jasyryn emes. Qatynqamal úńgiri talaı sheteldiktiń tańdaı qaǵatyn mekenine aınalary daýsyz. Alaıda kenje qalǵan týrızm salasynyń mundaı armanymyzdy jýyq arada júzege asyratyn túri joq.

Qazaqtyń jeri kóptegen qyzyqqa toly. Ol jaıly aıtylar hıkmetter de jeterlik. Dese de, erekshe ólkelerimizdiń barlyǵy birdeı ǵylymı turǵyda tarazyǵa tartyla qoıǵan joq. Bul oryndardy halyqtyń qajetine jaratýǵa da eshkim kóńil bóler emes.