Qaraǵandy oblysynda «Saryarqa jáne Altyn orda: ýaqyt pen keńistik» atty konferentsııa ótti
Jezqazǵandaǵy Ó.Baıqońyrov atyndaǵy ýnıversıtette qoǵam jáne stýdenttermen bolǵan kezdesýde konferentsııa qonaqtary men qatysýshylary túrki halyqtarynyń tarıhyna arnalǵan eki kitapty usyndy jáne álemniń eń jaqsy zerthanalarynda júrgizilgen zertteýler tóńireginde qupııany ashty, bul Altyn orda aqsúıekteriniń ómirinen keıbir egjeı-tegjeılerdi bilip qana qoımaı, sonymen birge olardyń shynaıy kelbetin qalpyna keltirýge de múmkindik beredi.
«Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda uıymdastyrylǵan halyqaralyq konferentsııaǵa Germanııa, Japonııa, Reseı, Qyrǵyzstan, Túrkııa, AQSh, Ýkraına jáne Qazaqstannyń ókilderi qatysty. Kezdesýdiń moderatory, Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq mýzeıi dırektorynyń ǵylymı jumys jónindegi orynbasary Aıbar Qasenalınniń aıtýynsha, uıymdastyrýshylar esepter men talqylaýlardan basqa, osy keremet tarıhı eskertkishter ornalasqan jerlerge saıahat jasaý úshin ádettegi sheńberden alshaqtap, baǵdarlama jasaýdy uıǵarǵan. Jalpy, A. Qasenalınniń sózinshe, qonaqtarǵa Qaraǵandy oblysynyń qasıetti jerlerin aralaý keremet áser qaldyrǵan.
Qatysýshylardyń kózqarasy boıynsha, uıymdastyrýshylar durys tańdaý jasady. Endi konferentsııaǵa qatysqan ǵalymdar, tarıhshylar alǵan málimetteri, áserleri men tipti emotsııalarymen birge baıandamalar jınaǵyn daıyndaıtyn bolady. Mysalǵa, japondyq Hıroıýkı Nagamıneniń aıtýynsha, ol bárin óz kózimen kórip, tarıhtyń bir bóligine qol tıgizgenine óte qýanyshty - bul óte qyzyqty jáne mazmundy. Ol atap ótkendeı, Japonııada Altyn orda kezeńi sonshalyqty muqııat zerttelip jatpaǵandyǵy ókinishti.
Kezdesý barysynda Altyn ordanyń 750 jyldyǵyn merekeleý aıasynda daıyndalǵan Bonn ýnıversıtetiniń professory (Germanııa), tarıh ǵylymdarynyń doktory, Nurlan Kenjeahmet daıyndaǵan eki kitaptyń tusaýy kesildi. Olardyń biri Altyn orda, Qazaq handyǵy, Shaıbanıdter áýleti, Osman ımperııasy jáne XIV-XVI ǵasyrlardaǵy Moǵolstan týraly baıandaıdy. Ekinshisi - «Saryarqa jáne Altyn Orda: ýaqyt pen keńistik» konferentsııasyna daıyndalǵan albom.
Altyn ordanyń 750 jyldyq mereıtoıyn atap ótý úshin tek kitaptar usynylyp qana qoımaı, sonymen qatar konferentsııa uıymdastyryldy. Aıbar Qasenalınniń aıtýynsha, is-sharalarǵa daıyndyq úsh jyl buryn bastalǵan, sondyqtan bul bir kúndik emes, mańyzdy nátıje beretin shara. Mysalǵa, arheologııalyq qazbalar, DNQ taldaýlary, radıokómirtek, antropologııalyq zertteýler júrgizildi jáne júrgizilýde.
Elbasy men Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń nazarynyń arqasynda Altyn ordanyń, jalpy orta ǵasyrdyń tarıhyn keńinen nasıhattaýǵa kóp kóńil bólinýde. A. Qasenalın atap ótkendeı, Qaraǵandy oblysynyń mádenıet, arhıvter jáne qujattama basqarmasy uzaq ýaqyt boıy mańyzdy tarıhı eskertkishterdi muqııat zerdeleýdi aldyna maqsat etip qoıǵan. Sonymen qatar álemdik qaýymdastyqta da ortaǵasyrlyq tarıhı oqıǵalar men jeke tulǵalarǵa, ásirese Altyn ordaǵa degen úlken qyzyǵýshylyq barshylyq.
Aıbar Kasenalınniń ózi arheolog retinde Jezqazǵandaǵy tórt eskertkishti qazýǵa qatysqan.
Atap aıtqanda, Ulytaý aımaǵynda qosymsha zertteýler úshin Joshy han, Alasha han, al zertteý bastalǵannan bastap Aıak Qamyr jáne Bolǵan Ana kesenelerinde.
Mádenıet, muraǵattar jáne qujattama bóliminiń jetekshisi Erkebulan Aǵymbaev Joshy han jáne Bolǵan Ananyń DNQ taldaýlaryn zertteý jumystary áli de jalǵasyp jatqandyǵyn rastady. Jumys kúrdeli: zertteýge 12 ǵasyrda ómir súrgen adamdardyń qaldyqtary alynǵan. Ǵalymdar jumysyn 2020 jyly aıaqtaýǵa ýáde berip otyr. Sodan keıin antropologtardyń zamanaýı ádisteriniń arqasynda olardyń tarıhı kelbeti qalpyna keltiriletin bolady.
- Kelesi jyly biz kóptegen suraqtarǵa jaýap alamyz jáne olardyń kózqarastaryn, shynaıy júzderin kóre alamyz, - deıdi Erkebulan Aǵymbaev.
Basylymnyń: Shyńǵyshannyń balasy Joshy hannyń mavzoleıge kelýiniń yqtımaldyǵy qandaı? Sebebi búgingi tańda ǵalamtor keńistigi basqa adamnyń qaldyqtary bolýy múmkin degen joramaldar kezdesedi?, - degen suraǵyna ol bul shynynda da Shyńǵys hannyń uly ekendigine kóptegen janama belgiler men dálelder bar dep jaýap berdi.
- Júrgizilgen DNQ taldaýy álemdik qoǵamdastyq úshin bul faktini rastaýy kerek. Bári jospar boıynsha júrip jatyr, jaqynda Bolǵan Ananyń kim ekenin bilemiz - onyń qalyńdyǵy ma, álde qandas týysy ma.
«Óńirde tabylǵan barlyq artefaktiler, ǵylymı jáne tarıhı zertteýler kóshpeli órkenıetiniń tarıhyna ýaqyttyń kózqarasy arqyly qaraýǵa múmkindik beredi» , - deıdi belgili arheolog-restavrator, Pavlodar memlekettik pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń «YMAI» halyqaralyq zertteý zerthanasynyń «Margulan Centre» ortalyǵynyń jetekshisi Tatıana Krýpa.
Kóptegen qatysýshylar sııaqty, ol da Qaraǵandy oblysyna alǵash ret keldi.
- Men úshin ǵylymı jumystar men zerttelgen oljalar men eskertkishtermen tanysý óte qyzyqty boldy», - deıdi ol. - Bul tek Qazaqstan tarıhyna ǵana emes, sonymen birge jalpy eýrazııalyq keńistik tarıhyna jańa kózqaraspen qaraýǵa múmkindik beredi.
«YMAI» zerthanasynda Tatıana Nıkolaevna Bolǵan Ananyń jerleý ornynan tabylǵan ejelgi matalardy - altyn monshaq pen túıeni zertteıdi.
- Men saıası, ekonomıkalyq tarıhtyń mańyzdylyǵymen daýlasqym kelmeıdi, dep atap ótti arheolog-qalpyna keltirýshi. - Biraq kóp jaǵdaıda biz ótkendi ózimizge baǵyttaımyz, adamnyń ne jegenine, qalaı kıingenine, qalaı ómir súretinine qyzyǵýshylyq tanytamyz», - deıdi ol. - Al turmystyq zattar, kıimder, olar qoldanǵan matalardyń bólikteri bizge osy ıdeıany beredi.
Búgin zerthanada zerttelip jatqan matalar óte qundy. T.Krýpa atap ótkendeı, aqsúıekterdiń qabirlerinde qazba jumystary kezinde altyn syrmaq jıi kezdesetin bolsa, onda bul tas sırek kezdesetin jáne qundy artefakt bolyp tabylady. Onyń ústine óte qarapaıym gúl shoqtary órnektelgen.
Bir qyzyǵy, Tatıana Krýpa atap ótkendeı, zerttelgen matalardyń barlyq túrleri Qytaıda jasalǵan. Bul sol kúnderi myqty saýda qatynastarynyń bolǵandyǵyn rastaıdy.
Aıta ketken jón, Uly Jibek jolynyń bir salasy - Mys (Sarysý) baǵyty boıynsha ótken.