Qaradúrsin qoıylymdarmen teatr alysqa bara almaıdy - Qujyrǵalı Tóleýishov
- Qujyrǵalı aǵa, kópshilik sizdi mádenıet, sonyń ishinde teatr salasynyń qaıratkeri retinde jaqsy biledi. Tól mádenıetimizdi ilgeriletý úshin ne isteý kerek dep oılaısyz?
- Bul jerde birden aıta ketetin jaıt, bizdiń qyzmetke kirisken zamanymyz múlde basqa boldy. Keńes dáýirinde ózge mádenıet ústemdik etip, amalsyzdan soǵan umtyldyq, oryssha bilý jaǵyna kóbirek mán berildi. Onsyz qyzmette kóterile almaıtyn boldyq. Keıin elimiz táýelsizdik alyp, ulttyq mádenıetke bet burǵan kezde sol olqylyqtarymyzdyń ornyn toltyrýǵa tyrystyq. Bizdiń jibergen kemshilikterimizdi keıingi urpaq qaıtalamasa deımiz. Qazir jetpisten asqan kezimizde nemerelerimizdiń tárbıesi durys bolǵanyn qalaımyz. Sol úshin arnaıy dombyra jasatyp, qoldaryna berdik. Jalpy, ulttyq mádenıetti musylmanshylyqpen ushtastyra júrgizý kerek dep esepteımin. Ózim namaz oqyp, meshitke baramyn. Sonda jastardy kóp kóremin. Biraq solardyń basym kópshiligi tek moda úshin júr me dep oılap qalamyn. Óıtkeni namaz oqýdyń da jóni bar. Ony berilip oqý kerek. Ertede Mańǵystaý óńirinde taýdaǵy úńgirdi mekendegen Masat degen batyr ári áýlıe bolǵan eken. Odan túrkmender kóp teperish kóripti. «Batyrdy qalaı alamyz?» dep aqyl suraǵan kezde, áıeli túrkmen eken, sol: «Namaz oqyǵan kezde erip, berilip otyrady, sonda amalyn tabý kerek», - depti. Sodan batyr namaz oqyp otyrǵanda, artynan kelip, basyn kesip alypty deıdi. Iyǵynan domalap bara jatqan basyn kórip, áýlıe shapanynyń etegine salyp alyp, janynda jaıylyp júrgen atyna qaraı júgiredi. Taýdyń tasynyń ústinde osy kúni jalańaıaq júgirgen adamnyń izi mórdeı bolyp jatyr. Sol Masat atanyń izi deıdi. Ańyz ǵoı, biraq sabaq alar jeri kóp sııaqty.
Qazir jasy toqsanǵa kelgen, suńǵyla qarııalar bar. Meniń daýsym azanǵa keledi. Al olar namazdy sondaı keremet áýenmen oqıdy. Demek, namaz oqýdyń ózi – úlken óner. Adamdy elitip, moıyndatatyn, júregine jetetin óner der edim. Erterekte teatrda bir kontsertte jarapazan aıtqyzyp edim. Sodan bir úlken kisiler: «Biz án tyńdaýǵa keldik qoı», - dep shyǵyp ketip jatty. Shyn mánisinde bárin de júrekpen qabyldaı bilý kerek. Osyny, eń bastysy, jastarymyz uǵynsa deımin.
- Ómir boıy mádenıet salasynda jumys istedińiz. Sodan ne baıqap, ne túıdińiz?
- Iá, ómir boıy osy salanyń aşysyn da, tuşysyn da kórdim. Talaı jerdiń dámin tattym. Kontsert kórip otyrsam, baǵalap otyramyn. Máselen, Mańǵystaý oblysynda jyr-terme jaqsy damyǵan. Amandyq Kómekov bastaǵan jyrshylardyń óneri nege turady! Al Atyraý oblysynda Muhıt pen Ǵarıfollanyń ánderine kóbirek bet burady. Oralda bı ónerin joǵary qoıar edim, óńirler ǵana emes, respýblıkada aldyńǵy qatardan oryn alady dep esepteımin. Ǵarıfolla Qurmanǵalıev atyndaǵy oblystyq fılarmonııada Qarlyǵash Qadyrbekova syndy baletmeısterler bı ónerin jolǵa qoıdy. 30-40 adamnyń bárin kostıýmmen qamtyp, ádemi qımyldy mýzykaǵa saı keltirý ońaı sharýa emes. Tek baletmeısterlerge bir nazym bar. Biz toı jasaý dástúrin joǵaltyp aldyq. Qazir ne sheteldik emes, ne qazaqı emes, bir dúbára kúıde júrgendeımiz. Ásirese, úzilis kezindegi bı qatty qynjyltady. Ireleń, buralańdap, barlyq dúnıe maǵan ustamalysy ustap, qaǵynyp ketkendeı kórinedi. Sol qazaqta bıdiń joqtyǵynan emes. Shúkir, jetedi ǵoı. Mine, osyny baletmeısterler qolǵa alyp, jaqsy bılermen kórkemdese, halyq soǵan ileser edi.
- Endi teatr ónerine qaraı oıyssaq?
-Teatr – ónerdiń tóresi. Ony damytý úshin eń aldymen myqty mamandar kerek. Oı-qııaly ushqyr, ózindik kózqarasy bar rejısserlar qajet. Asanáli Áshimov aıtqandaı, rejısser bolsa, teatr da bar. Belgili synshy Áshirbek Syǵaı áýeli ártisterińe qara deıtin. Qozy Kórpeshke oıy men boıy, saı keletin ártisiń bolmasa, «Qozy Kórpesh - Baıan sulýdy» qalaı qoıasyń. Mine, teatrǵa osyndaı joǵary talaptar qoıylýy kerek. Qaradúrsin qoıylymdarmen teatr alysqa bara almaıdy. Ońaı eken dep jeńil nárseni sahnalaýmen maqsat údesinen kórine almaısyń. Sahnada altynnyń altyny qoıylýy kerek. Sonda ártistiń de deńgeıi ósedi, halyqtyń da talǵamy joǵary bolady.
- Kóp nárse repertýarǵa baılanysty ǵoı?
- Iá, klassıkalyq dúnıeler bar ǵoı. Bir festıvalda bir teatrdyń sahnaǵa býyn burqyratyp etti alyp shyqqany bar. Sodan keıin bári otyryp sony jedi. Mine, osyndaı qarabaıyrlyqtan aýlaq bolý kerek. Munyń bárin kórermen baıqap otyrady. Oraldyq kórermenderdiń de talǵamy joǵary. Mysaly, Almatydan Muhtar Áýezov atyndaǵy Qazaq memlekettik akademııalyq drama teatry men Ǵabıt Músirepov atyndaǵy Qazaq memlekettik balalar men jasóspirimder teatry gastrolmen kelgen kezde kórermender bılet tappaı júretin. Men esik kózindegi vahterlerge de aıtatyn edim, olpy-solpy bolyp otyrmańdar dep. Teatr – kez kelgen adam kirip-shyǵa beretin jer emes. Ol – joǵary mádenıettiń ordasy. Teatr klýbtyń deńgeıine túsip ketpeýi kerek. Men keıingilerge osyny eskerter edim.
- Uzaq ýaqyt boıy Hadısha Bókeeva atyndaǵy Batys Qazaqstan oblystyq qazaq drama teatryna basshylyq etýmen birge, pesalardy aýdarýmen de aınalystyńyz. Munyń sebebi nede?
- Men buǵan muqtajdyqtan bardym. Muhtar Áýezovterdiń kezindegideı jaqsy pesa joq, qazaq dramatýrgııasy bul jaǵynan keıinge qalyp qoıdy. «Asaýǵa tusaý», «Romeo men Djýletta» sııaqty klassıkalyq týyndylar bolmady. Ártisterdiń ózderi «Mynaý ne bolyp bara jatyr. Jaqsy dúnıe nege joq?» dep usynys aıtty. Sodan keıin ataqty jazýshy, Nobel syılyǵynyń laýreaty Alber Kamıýdyń «Kalıgýlasyn» aýdarýǵa otyrdym. Bir oqyǵanda, Rım ımperııasyndaǵy oqıǵa sııaqtanyp, qazaq oqyrmanyna sińirý qıyn kóringenimen, qazirgi ómirden alshaq emestigin sezindim. Jaǵympazdyq, satqyndyq, biriniń artynan biri ańdý kúni búgin de joq emes qoı. Sol kezdegi teatr rejısseri Muqanǵalı Tomanov baıybyna baryp, birden kiristi. Spektakl óte sátti shyqty, talaı júlde buıyrdy. Sodan keıin biraz pesany aýdardym. Atymdy shyǵaraıyn degenim joq, jaqsy dúnıeler bolsyn dedim. Buǵan qazirgi kezde Almaty men Astanada myqty rejısser, basshy-maman retinde moıyndalǵan shákirtim Ashat Maemırov túrtki boldy.
Sońǵy kezde ózim de pesa jazýǵa den qoıyp júrmin. Janyma jaqyn eki jazýshy bar, biri – Ábish Kekilbaev, ekinshisi – Shyńǵys Aıtmatov. Ekeýi de kezinde bir taqyryp – máńgúrttikti qozǵady. Aldymen buǵan Ábish barsa, ony Shyńǵys álemdik deńgeıge alyp shyqty. Jalpy, men Ábishti Shyńǵystan joǵary qoıamyn. Ekinshi taqyryp – artyńa urpaq qaldyrý. Ábish «Bir túp jıdeni» jazsa, Shyńǵys sony «Teńiz jaǵalaı júgirgen tarǵyl tóbet» povesinde ádemi jalǵastyryp áketti. Kúni búgin eki pesam da daıyn, respýblıkadaǵy belgili eki-úsh rejısserge berip qoıdym. Bárine ustata salýǵa bolmaıdy, onda ataǵyn shyǵara almaı júr eken deıdi. Shyńǵys Aıtmatovtyń «Plaha» («Janpıda») degen romany bar ekenin oqyrman jaqsy biledi. «Plaha» aǵashtyń túbirine qoıyp basty shabý degendi bildiredi. Eger urpaǵymyzǵa teris tárbıe bersek, basymyz shabylǵanmen birdeı emes pe? Mine, qasqyr men adamnyń qarym-qatynasyn negizge ala otyryp, «Qasqyrdyń kegi» degen pesamdy jazyp bitirdim. Áli eshkimge bergen joqpyn. Keıde qımaımyn. Joly bola qoısa, jaqsy. Qasaphanaǵa ákele jatqanda, «Qoly jeńil, sheber qasapshyǵa jolyqsam» dep qoı aıtady eken. Sol sekildi jaqsy rejısserge tap bolsa, baǵy janyp ketedi. Shamalysyna tıse, jún qylady ǵoı. Áli de oılarym bar, tyń taqyryp taýyp, jalǵastyrǵym keledi. Baıqasaq, Muhtar Áýezov, Sábıt Muqanov syndy uly jazýshylardyń ózderi pesa jazǵan ǵoı. Munyń syry mynada. Proza jazsań, ol qaǵaz betinde qalady, bireý oqyp, bireý oqymaıdy. Al dramatýrgııalyq shyǵarmalar sahna arqyly kórermenderge jol tartady. Qamtý aýdıtorııasy da keńdeý bolady. Munyń keremeti de, qıyndyǵy da sonda. Onyń eki avtory bar deýge bolady, biri – dramatýrg, ekinshisi – rejısser. Ekeýi bir-birine saıma-saı bolsa, myqty týyndy shyǵady.
- Sózińiz aýzyńyzda, qazirgi kezde «Qyz Jibek», «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» sııaqty klassıkalyq dúnıelerdi zamanǵa jaqyndatamyz dep eksperıment retinde qoıatyndar bar. Buǵan qalaı qaraısyz?
- Óz basym muny durys emes dep esepteımin. Árıne, túrli formalar bar ǵoı. Ertede Qozy Kórpeshti tehas shalbar kıip, oınaǵandar boldy. Sol sekildi alǵashqy qaýymdyq qurylys kezindegi adamdarǵa eýropalyq stıldegi kıimderdi kıgizip qoıa almaısyń. Sonymen qatar alǵashqy qaýymdyq qurylys eken dep, olardyń qolyna pyshaq ustatyp, jalańash kúıinde alyp shyǵýǵa jáne bolmaıdy. Bárine joǵary estetıkalyq talap turǵysynan qaraý kerek. Іzdese, jaqsy túrin tabýǵa bolady ǵoı. Mysaly, Taldyqorǵan teatrynda rejısser Erlan Káribaev men aýdarǵan osetın dramatýrgi Georgıı Hýgaevtyń «Qarashekpenin» tyń ádispen qoıdy. Munda ártister qoıan, ıt, qasqyr sııaqty janýarlar keıpine túspeıdi. Bári bir stılde kıinip, Tuzar qojaıynynyń eń senimdi serigine aınalyp, eshteńeden aıanbaıdy. Eń sońynda qojaıynynyń sońynan sporttyq jolmen balasy júgirip bara jatady. Erekshe sheshim bolǵan da shyqqan.
- Oblystyq teatrlardy aıtpaǵanda, «Qarashekpendi» qazir aýdandyq teatrlar sahnalap júr. Bul da sátti týyndy boldy ǵoı?
- Iá, respýblıkalyq teatrlarda qoıyldy, áli de sahnadan túsken joq. Munyń da Qazaqstanǵa jol tartýynyń tarıhy bar. Kezinde Ashat ekeýmiz (Maemırov - red.) Orynborda úlken festıval bolyp, sonda tatar aǵaıyndar qoıyp edi. Sodan pesany alyp aýdardym. Sózbe-sóz aýdarma emes, árıne. Qadyr Myrza Álı aǵamyz aıtatyn aýdarmashy avtormen jarysyp otyrý kerek dep, ıaǵnı keıbir solǵyn tustary bolsa, árlep jiberý qajet. Keıin Ashat Maemırov osy spektakldi Ǵabıt Músirepov atyndaǵy balalar men jasóspirimder teatrynda qoıdy. Biraq «Oraldaǵydaı shyǵara almadym» dedi. Keıde spektakldi jandyryp jiberetin ártister bolady ǵoı. «Qarashekpende» Qosúreıdi (qoıan) Batys Qazaqstan oblystyq qazaq drama teatrynyń aktrısasy Elmıra Maqashevadaı eshkim oınaı almady.
Jalpy, teatr eki adam nemese bir otbasy bolyp jumys isteıtin jer emes. Ózara kelisip, eńbek etetin brıgada da emes. Ondaǵy 40-50 adamnyń deńgeıi ár túrli bolyp keledi. Olardyń báriniń basyn qosyp, bir maqsatqa uıystyrý ońaı emes. Ásirese, óner adamdaryn. Sonymen qatar bári bir qalypta bolmaı, kelispeı, aıtysqan jerde jaqsy týyndy shyǵady. Keı dúnıe sol ártisterdiń usynys-tilekterimen jasalyp jatady. Muny da eskerý kerek.
- Elimizdiń táýelsizdik alǵanyna otyz jyldan asty. Óz baǵytymyzdy aıqyndap, kóshimizdi túzedik. Degenmen ulttyq salt-dástúr, tárbıe máselesinde áli de qolǵa alatyn jaıttar barshylyq. Aıtalyq, sizdiń bastamańyzben «Ázázil araq, nemeremnen aýlaq!» degen oblys jurtshylyǵyna úndeý jarııalandy. Bul jóninde ne aıtar edińiz?
- Iá, araqtyń qazaq halqyna ákelgen qasireti az emes. Osy ázázil qazir de ultymyzdy ishinen iritip keledi. Endi nemerelerimiz ýlanbaı turǵanda es jınaıyq. Dastarhanymyzdan osy aşy sýdy alastaıyq. Tipti nemerelerimizden bastap salaýatty el bolsaq, endi bir 100 jylda taza ult bolyp ketemiz. Bári de tárbıeden. Bala boıyndaǵy jaqsyly-jamandy qasıetterin baıqasa, qazaq ony eń birinshi áke men ata tárbıesinen kóredi, tegine tartqan deıdi. «Ákesi sondaı adam edi, balasy jaqsy adam, kórgendi bala» dep, er adam tárbıesin aýyzǵa alady. Óıtkeni, ákesiniń balasyna qaldyrǵan eń úlken murasy – onyń jaqsy tárbıesi. Al áke mektebinen ótken bala sol muraǵa qııanat jasamaýǵa tyrysady. Osyny ózimiz bastap, úndeý kóterip, dastarhanǵa araq qoıýdan bas tarttyq. Bul úlgini kúlli qazaq jurtshylyǵy qoldasa deımiz.
- Uly Abaı «Bes nársege asyq bol, bes nárseden qashyq bol» degen ǵoı. Siz jas urpaqty basqa neden saqtandyrar edińiz?
- Qazirgi zaman basqa. Ultym úshin, jurtym úshin dep ómir súretin jasqa alar bıik kóp. Jalań qylyshpen attandaıtyn dáýir ótti. Oı kerek, bilim kerek, aldyńǵy qatarly memlekettermen boı teńestirý kerek. Sonda ǵana shyrqaý shyńǵa shyǵa alasyń. Men kóptegen elde boldym. Prodıýser, batysqazaqstandyq kásipker Murat Jákibaevpen birge derekti fılmderdi túsirý úshin Ýkraınada, Ýdmýrtııada boldyq. Sonda bizdi kórgen sol elderdiń aldyńǵy býyn ókilderi Qazaqstanda tyń ıgerý kezinde bolǵanyn aıtyp, qazaq halqynyń qonaqjaılyǵyna, keńpeıildigine bas ıetin. Mine, bizdiń úlgi etetin jaqsy qasıetterimiz bar ǵoı. Sony zamanǵa saı baıyta bileıik.
- Taıaýda «Qurmet» ordenin alǵan kezińizde bir adamdar bul sizge kesh kelgen marpat dep jatty. Ózińiz qalaı oılaısyz?
- Erte keldi, kesh keldi dep aıta almaımyn. Ataqty aqyn Hamıt Erǵalıev jasy kelgen shaǵynda: «Marapat surap, úkimetten qaqsaǵanym joq, bergenin tastaǵanym joq» degen eken. Sol aıtqandaı, ómirime rızamyn. Eń bastysy, taza júrdik, taza ǵumyr keshtik, eshkimniń ala jibin attaǵanymyz joq. Eger áriptesterim «Aǵaı jaqsy adam» dese, men úshin odan asqan marapat joq.
- Áńgimeńizge rahmet! Aman júrińiz!