«Qara jorǵa» qazaq ultynyń bıi retinde ıÝNESKO-ǵa tirkelgen — Erbosyn Nurmuhanuly
— Erbosyn Nurmuhanuly, bızneske qalaı keldińiz? Aldymen sol týraly aıtyp berseńiz.
— Men Qytaıdyń Tıantszın qalasyndaǵy Nankaı ýnıversıtetiniń ekonomıka fakýltetin bitirgennen keıin, alǵashqy jyldary Shyńjań ólkelik Syrtqy saýda meńgermesiniń ımport-eksport kompanııasynda qyzmet istedim. Sol kezde turatyn úıim Úrimjidegi Ardaýchaý degen úlken saýda ortalyǵyna jaqyn bolatyn. Men tabıǵatymnan ándi jaqsy kóretindikten bolar Ardaýchaýdaǵy úntaspa satatyn bir qytaıdyń dúkenine jıi baryp turatynmyn. Sol jerge barǵan saıyn qazaqtar kezekke turyp úntaspa satyp alyp jatady.
Jalpy bul saýda ortalyǵyndaǵy qazaqsha úntaspa satatyn eki dúkenniń satýshylarynyń biri qytaı endi biri uıǵyr edi. Ekeýi de bir aýyz qazaqsha bilmeıdi. Biraq, tutynýshylary qazaqtar. Sodan oılana kele úntaspa satatyn bir qazaq shyqpady ma dep, álgi saýda ortalyqtan úntaspa satý ornyn ashtym. Sóıtip, saýdadaǵy negizgi hám alǵashqy qadamymdy osylaı bastap kettim. Men kassetalardy negizinen Úrimjidegi «Dybys, beıne» baspasynan sonda jumys isteıtin Murat Sherızat degen aranjırovşık, mýzykant jigit arqyly alyp turatyn edim. Saýda bolǵan soń eń ótimdi taýardy izdeısiń ǵoı. Sol sekildi halyq kóbirek tyńdaǵysy keletin ánder men mýzykalyq ónimderdi saraptaı bastadym. Baıqasam, Aman Baıtóleý atty mýzykanttyń «Salkúreń»(qazirgi qara jorǵa atalyp júrgen kúı — avt.) degen elektrondy aspappen (Yamaha) oryndaǵan kúıi bar eken. Sol kúıge degen suranys óte joǵary ekenin baıqadym. Sodan, Murat Sherızatqa osy kúıdi jaqsylap aranjırovka jasap, «Qara jorǵa» degen atpen úntaspa shyǵaraıyq dedim. Sóıtip, ártúrli bı mýzykalary jınaqtalǵan bir úntaspany shyǵaryp sata bastadyq. Atyn áýeldegi jospar boıynsha «Qara jorǵa» dep qoıdym. Saýdasy óte jaqsy júrdi. Kelesi jyly «Qara jorǵaǵa» Qaırat Jumaqan degen mýzykantqa qaıtadan aranjırovka jasatyp, odan keıingi jyly Manat Utybaı degen aranjırovşık jigitke taǵy da mýzykalyq óńdeý jasatyp sattym.
— Qara jorǵaǵa ne úshin jyl saıyn mýzykalyq óńdeý jasadyńyzdar?
— Ol kezde bizdiki tek saýdalyq maqsat ǵana boldy ǵoı. Sol sebepti halyqtyń kóńilinen shyǵý úshin jyl saıyn óńdep otyrýǵa týra keldi. Qara jorǵaǵa sóz jazylmaı turǵan kezde arnaıy beınebaıanda túsirdik. Bul 2003 jyly bolatyn. Qara jorǵanyń jyl saıyn aranjırovkasy jańalanyp otyrýy halyqtyń suranysyn odan saıyn joǵarylatty. Sóıtip júrgende Qytaıda «VCD» dıskisiniń zamany týdy. Jańa tehnologııanyń kelýine oraı qara jorǵaǵa bı arqyly «VCD»-de beınetaspa shyǵarý úshin Saýan degen aýdannyń jaılaýyna baryp, aýdandyq bıshilerdi qara jorǵaǵa bıletip, sol beınetaspany Beıjińdegi «Ulttar» baspasynan shyǵarttyq. Onyń saýdasy tipti keremet júrdi.
Budan keıin taǵy bir jańalyq jasaýymyz kerek dep, endi atalǵan mýzykaǵa sóz jazdyryp, buny ánge aınaldyryp kóreıin degen sheshimge keldim.
Halyq ishinde aıtylyp júrgen «Qara jorǵa bolmasa toıdyń sáni kele me, qos etek kóılek kımese qyzdyń sáni kele me» nemese «qara jorǵa oınańdar, qoı desede qoımańdar» degen sekildi óleń sózderi bar edi. Osy sııaqty birneshe shýmaq óleńdi jınap ákeldim de, osylardy ary qaraı damytyp, qyzyqty etip jazýdy, kóptegen ánderge sóz jazyp, jurtqa tanylyp júrgen Mereı Turdaqyn degen aqynǵa júktedim…
— Sonymen «Qara jorǵada» aıtylyp júrgen óleńniń birazy halyq ishinen jınap alynǵan boldy ǵoı…
— Bireýler qazirgi «Qara jorǵa» dep aıtylyp júrgen óleńniń bárin Mereı Turdaqyn jazǵan deıdi. Shyn mánisinde olaı emes edi, arasynda joǵaryda aıtqanymdaı el ishinde burynnan aıtylyp júrgen sózder, óleńder de bar bolatyn. Aıta keteıin, keıingi kezde keıbireýler «qara jorǵanyń sózi durys emes» dep ózinshe synap jatqan kórinedi. Men aıtar edim, bı men án ekeýin bólip qaraý kerek. «Qara jorǵa» bıi degen bar, «Qara jorǵa» áni degen bar. Bundaǵy án meniń avtorlyq jobam. Biraq sol ánniń sózin biz el ishinde, halyq aýzynda bar sózden alǵanbyz. Sony negiz etip tolyqtyrǵanbyz. Tikeleı oıdan shyǵara salǵan joqpyz. Bireýler aıtqandaı artyq anaıy sóz joq.
Mysaly:
«Al qanekı joldastar,
Bireýiń shyq toıbastar.
Toı degende deıdi eken,
Domalaıdy qýbastar…» degen óleń joldary el ishinde keńinen taraǵan óleńeken, sony da qostyq. Mine osylaısha halyqtyń «kúpi kıgen» óleńderin jınaqtap, retke keltirýdi maqsat tutqan bolatynbyz.
Naqtyraq aıtsaq, qazirgi aıtylyp júrgen «Qara jorǵa» óleńiniń 4 shýmaǵyn men halyq arasynan jınap ákeldim. Bul jerde men jazdym degen sóz emes, tek el aýzynan jınaqtaǵam, qalǵan 12-si Mereı Turdaqynnyń jazyp bergeni. Sonymen qara jorǵany aldymen úntaspa qyp shyǵardyq. Ekinshi ret ózimizde «Jańa áýen» degen 4 jigitten turatyn ánshiler toby bar bolatyn (Qajymurat, Dáýren, Erjan, Nurtaı — avt.), solarǵa oryndattyq. Onyń aronjrovkasyn Mahmut Raqymjan degen mýzykant úsh ret qaıtalap jasatyp, tórtinshisi áreń kóńilden shyqqan edi.
Soǵan jaqsylap turyp beınebaıan jasatyp halyqqa usyndyq. Sol aranjırovkamyz nátıjeli boldy. Olaı deıtinim — tórt ánshiniń aıtqan «Qara jorǵasyn» áli kúnge deıin el tyńdap, kórip, soǵan bılep kele jatyr. Bul meniń 2006 jylǵy avtorlyq jobam. Sol jobam qazirge deıin óner kóshinen qalmaı keledi. Qara jorǵanyń «VCD» dıskimen shyǵarǵan beınebaıany búkil dúnıedegi qazaqtarǵa keńinen tarady. Sol dıskimiz Eýropaǵa deıin bardy. Atap aıtqanda, «Qara jorǵany» Eýropa qazaqtary óte jyly qabyldapty. Al, Qazaqstanǵa 2007 jyly «DVD»-men taraı bastady. Aıta keteıin, sol «Qara jorǵa» dep shyqqan ándi Qytaı elindegi avtorlyq qoǵamǵa, al 2010-2011 jyldary Qazaqstandaǵy avtorlyq qoǵamǵa joba retinde óz atymnan tirkettim.
— Qara jorǵaǵa án jazý ıdeıasy qalaı paıda boldy?
— Qara jorǵa ániniń jobasy bizdiń patrıottyǵymyzdan paıda bolǵan dep aıta almaımyn. Tap-taza saýdalyq, bıznestik ıdeıadan týdy. ıAǵnı, qara jorǵaǵa halyqtyń suranysy kúshti bolǵan soń, burynǵy kóne súrleýden shyǵyp, jańaladyq, jańǵyrttyq. Kúıdiń, mýzykanyń jetkize almaı turǵan jerin óleńmen, sózben jetkizsek qalaı bolady dep oıladyq. Sol oıymyz durys bolǵandyqtan istegen jumysymyzdyń tıisti paıdasyn da kórdik…
— Qytaıda materıaldyq emes mádenı mura retinde qara jorǵa bıin qazaqtyń ulttyq bıi dep bekitken eken. Ol jaqtaǵy basqa eshbir ulttyń ókilderi bizdiki edi dep pikir bildirmegen kórinedi. Biraq keıbir azamattar bul qazaqtyń bıi emes, mońǵoldyń bıi dep jatady. Bul týraly ne aıtar edińiz.
— Bıdiń bul túri búgin ǵana paıda bolǵan nárse emes qoı. Qara jorǵa neshe ǵasyrdan beri jalǵasyp kele jatqan qasterli ónerimizdiń biri. Mysaly, XX ǵasyrdyń alǵashqy jyldarynda Qazaqstan jerinde de bılengeni týraly Іlııas Jansúgirovtiń «Joldastar» degen romanynda naqty tarıhı derekter bar desedi. Odan burynǵy ýaqyttarda da qazaq halqynda osyndaı bı bolǵany týraly dáıekter barshylyq. Sondyqtan meniń bul «qara jorǵa» atty jobam men ashqan jańalyq emes. Ol jańadan paıda bolǵan emes, ejelden bar nárse. Eger atalǵan bıdiń arǵy tegin qýyp, qazaq tarıhynan qarastyratyn bolsaq, qaı zamannan bolmasyn deregin taýyp alasyń. Mysaly 2 myń jyldyń aldyndaǵy tasqa qashalǵan sýretter arasynan da tabylǵan. Al meniń bul ulttyq bıimizge qosqan úlesim — qara jorǵany ózdestirdik, jańaladyq, onyń búkil álemge tanylýyna, on úsh myń adam bir jolda bılep búkil álemdik gınnes rekordtar kitabyna kirýine sebepker boldyq. Basqalarǵa ultymyzda osyndaı bir keremet bı bar ekenin kórsettik.
Qara jorǵa Qytaı eline de tanylyp, kóptegen qytaılyqtar bıleı bastady. Tipti, tanymaldylyǵynyń artqany sonshalyq keı óńirlerde mekteptegi tańǵy gımnastıka saǵatyna oqýshylardy sergitip alatyn bı bolyp qabyldandy. Ondaı jaǵdaı álemniń eshbir elinde bolmaǵan shyǵar. «Óleńge árkimniń-aq bar talasy» degendeı jaqsy ónerge «bizdiki» dep aıtqandar da boldy. Sol qatarda qara jorǵany Mońǵoldyń bıi degender de tabyldy.
Atalǵan ulttyń «Saýyrdyn» degen bıimen qara jorǵa azdap uqsaıdy. Biraq aıyrmashylyq ta jetkilikti. Qara jorǵanyń jalpy jobasy bar bolǵanymen, bylaı bılenedi, bylaı bıleýge bolmaıdy degen qatyp qalǵan qaǵıdasy joq, óıtkeni ol býyn bıi ǵoı. Biraq bul qalaı bolsa solaı bıleısiń degen sóz emes.
Sosyn bıleýshiniń deńgeıine de baılanysty. Mysaly osydan 30 jyldaı ýaqyt buryn Qytaıdaǵy Qymbat degen áıgili bıshi qara jorǵany bılegen.
Biz ádettegi ýaqytta sol Qymbattyń deńgeıinde bılep júrgen joqpyz ǵoı. Bizdiki buqaralyq, áýesqoılyq deńgeıde ǵana. Jalpy, qara jorǵaǵa jobalap bılep júrmiz. Óıtkeni bárimiz kásibı bıshi emespiz.
Men qara jorǵanyń beınebaıanyn túsirgende Іle qazaq avtonomııaly oblystyq fılarmonııasynyń tańdaýly bıshilerin arnaıy usynyspen shaqyryp alyp, solarǵa bılettim. Sosyn beıneklıpte sol kásbı bıshilerdiń bıi men bizdiń ánshilerdiń qarapaıym bıin qosyp berdik.
Kásibı men áýesqoı ekeýin birge bergen kezde buny halyq óte ystyq yqylaspen qabyldady…
Aıta keteıik, keıbir óńirlerdegi adamdardyń bul bıdi áli kúnge deıin qabyldaı almaı júrýi olar turatyn aımaqta qara jorǵa bıi saqtalmaı qalǵan.
— Qara jorǵa bıi týraly Qytaıda konferentsııa boldy dedińiz, sol basqosýda qandaı máseleler talqylandy?
— 2014 jyly ǵoı deımin, Qytaıda qara jorǵa bıine baılanysty konferentsııa ótti. Atalǵan ǵylymı jınalysqa qazaq, qytaı, mońǵol, qyrǵyz sekildi ár ult ókilderinen kásibı mamandar jınaldy. Sol konferentsııaǵa meni de shaqyrypty. Basqosýda qyrǵyz ultynan kelgen maman, óz ultynda qara jorǵa degen bı bolmaǵanyn, sońǵy kezde «Qara jorǵa qyrǵyzdiki» dep júrgenderdi túsinbeıtinin, aıtty. Al mońǵol ultynyń atynan kelgen mamanda óz pikirin bildirdi. Onyń aıtýynsha, qazaq pen mońǵol ejelden kıiz týyrlyqty, aýyly aralas, qoıy qoralas degendeı baýyrlas halyqtar. Soǵan sáıkes keıbir salt-dástúr, mádenıettiń bir-birine uqsap qalyp jatady. Sondyqtan mońǵoldyń «Saýyrdyn» degen bıimen «Qara jorǵanyń» keıbir qımyldarynyń azdap uqsaýy qalypty qubylys. Sol sebepti bul seniki emes meniki dep aıtýǵa eshqaısysynyń qaqysy joq, degen bolatyn.
— Qazirgi «qara jorǵa» dep atap júrgen bıdi basqa mýzykanyń, kúılerdiń áýenin qoıyp bıleýge bola ma?
— Qara jorǵanyń qazirge deıin bılenip kele jatqan mýzykasy «Salkúreń» degen kúı. Biz sol kúıge jaqsylap turyp aronjrovka jasaǵanbyz. Óz aldymyzǵa jańadan mýzyka jazyp shyqqan joqpyz. Halyq mýzykanttarynyń kúıine jańasha serpin berdik. Qara jorǵanyń eń áýelgi mýzykasy, kúıi qaısy dese eshkim mynaý edi dep atap kórsete almaıdy. Qara jorǵany bıleýge kez kelgen rıtmi tezirek kúıler kele beredi deýge bolady.
— Qara jorǵa bıi qazaqtyń ulttyq bıi dep halyqaralyq uıymdarda tirkelip, moıyndalǵan ba?
— Resmı túrde halyqaralyq uıymnyń mádenıet bóliminde «Qara jorǵa bıi qazaqtyń ulttyq bıi» dep tirkeýde tur. Ony men óz kózimmen kórgenmin. Resmı derekterge súıensek, «Qara jorǵa» bıiniń 2013 jyly ıÝNESKO-nyń 8-shi sessııasynda qabyldanǵan nómiri 00906-shi qujaty boıynsha «Qara jorǵa bıi qazaqtyń ulttyq bıi» dep tirkeýde tur…
(ıÝNESKO-ge tirkelgeni týraly resmı qujaty)
— Taǵy bir suraq, burynǵy qara jorǵa men qazirgi qara jorǵa dep bólýge bola ma? Bolsa aıyrmashylyq qandaı deńgeıde bolýy múmkin?
— Burynǵy qara jorǵa men qazirgi qara jorǵanyń aıyrmashylyǵy sózsiz bar. Eń aldymen «qara jorǵa» degen sózdiń ózi bizden basqa eshqandaı ultta joq, mysaly joǵaryda aıtqan mońǵolda. Jáne bir nárse kez kelgen bı óńirlik sıpatqa saı saqtalady jáne damıdy. Onyń toqyrap qalýy jáne belgili bir jaǵdaı qaıtadan serpin alyp ketýi múmkin. Al, shyǵys jaqtaǵy qazaqtarda tek qarapaıym adamdar arasynda ǵana saqtalyp kele jatqan bul bı bizdiń túrtki bolýymyzben damyp, jalpy ulttyq, qoǵamdyq deńgeıge kóterildi deýge bolady. Bizdiń túrtki bolyp damytýymyzǵa — sol óńirdegi halyqtyń ózderiniń kúshti suranysy sebep bolǵanyn da esten shyǵarmaýymyz kerek shyǵar.
Eger biz damytpasaq, onda qazaq mekendeıtin jerlerdiń birinen, mysaly Qazaqstannyń shyǵysynan ba nemese soltústigi me, ońtústik óńirinen be, bul bı áıteýir bir kúni shyǵatyn edi. Bul joly biz erterek qadam bastyq. Eń alǵashynda qaı jaqtaǵy qazaqty bolmasyn bir jalt qarattyq. Óıtkeni bul bı jaı bı emes bolatyn.
Eger óner myqty bolmasa oǵan aqsha jumsap, ýaqyt shyǵaryp el ishine engize almaısyń. Sondyqtan bizge kóp kúsh-qýat bergen ónerdiń myqtylyǵy.
Mysaly halyq ánderi budan neshe júzdegen jyldar buryn shyqqan bolsada óz ómirsheńdigin joǵaltpaı áli kúnge deıin aıtylyp keledi. Qara jorǵa bıi de týra sol halyq ánderi sekildi. Damı bermese ómirsheńdigin eshqashan joǵaltpaıdy. Óıtkeni ol jeke adamnyń shyǵarmasy emes, qara jorǵa jalpy halyqtyń ortaq týyndysy.
Qara jorǵa arqyly qazaq halqynyń osyndaı ǵajap bıi bar ekenin kórsettik. Sol arqyly qazaqtyń halyq bıin Qytaıdaǵy uıǵyrlar tanydy, qytaı tanydy. Qazirgi ýaqytta Qytaıdyń kez kelgen kýrorttyq ortalyqtarynda qara jorǵasyz elestete almaısyń, demalys oryndarynyń barlyǵynda bılenedi.
Endi qara jorǵa arqyly neni uttyq degen suraq týady. Biz ult retinde damydyq. Biz osy bıimiz arqyly basqa ulttardyń qurmetine bólendik. Qytaıda uıǵyrlardyń «Usyl» degen tanymal bıi bar, al bizde «Qara jorǵa» bıi. Uıǵyrlardyń sol bıimen qazaqtyń qara jorǵasynyń terezesi teń. Biraq «Usyl» bıi biraz kúrdeli, ózderinen basqa halyqtar bıleýi qıyndaý. Al, qara jorǵa bolsa kez kelgen adam bıleı alatyndaı yńǵaıly, halyqtyq bı. Sondyqtan qytaılar ony jyly qabyldap, mekteptiń baǵdarlamasyna deıin engizdi. Sebebi qara jorǵany bılegen adamnyń búkil býynyn tolyq qozǵalyp tula boıyn sergitse, jaǵymdy da oınaqy mýzykasy jan dúnıesin serpiltedi. Sondyqtan biz osyndaı asyl ónerimizdi bizdiki emes dep, keýdeden keri ıtermeýimiz kerek.