«Qara jorǵa» arqyly halyq tól ónerin álemge ózi pash etti
bastyǵy Meırambek Kákipulymen sáti túsken suhbatty nazarǵa tartady.
- Meırambek Kákipuly, qazaqtyń dástúrli «Qara jorǵa» bıin 10 myńnan astam adam bılep shyǵyp, Gınnestiń dúnıejúzilik rekordyn jańalaǵanyn estip, álem qazaqtarynyń qýanbaǵany joq. Osy bir halqymyzdyń dástúrli óneri jaıynda siz ne aıtar edińiz?
- Qazaqtyń halyqtyq án-bıi «Qara jorǵanyń» Gınneske jol tartýy shyndyǵynda ultymyzdyń mádenı ómirindegi tyń serpilis, tamasha qubylysqa aınaldy. Osyndaı halqymyzǵa abyroı, dańq syılaǵan bıdiń shyǵý tarıhyna úńilip, túp qazyǵyn izdeý bul jaqtaǵy zertteýshilerdiń biraz jyldardan beri aınalysyp júrgen sharýasy. Meniń bilýimshe, «Qara jorǵa» bıin atalýyna qarap, jorǵa attyń júrisine elikteýden nemese jeke birer adamdardyń keńesinen týyndaǵan dúnıe dep oılamaımyn. Bul naǵyz halyqtyń zamandardan beri kele jatqan dástúrli óner týyndysy. Árıne, osy bıden buryn «Qara jorǵa» atalatyn kúıdiń ómirge kelgeni aqıqat. Kúıdiń paıda bolýy týraly halyq ortasynda aıtylyp júrgen ańyzdar óte kóp. Sonyń biri erte kezde qazaq pen mońǵol arasyndaǵy daýly máselemen eki jaqtyń bıleri sóz qaǵystyrǵan, osyny qazaq pen mońǵoldyń kúıshileri jeke-jeke kúıge aınaldyrǵan deıdi. Al bıge kelsek, ultymyzda buryn bı bolmaǵan dep aıta almaımyz. Halqymyzdyń tirshilik ortasymen úndesip jatqan «Asaý úıretý», «Aıý bıi», «Salkúreń» sııaqty bılerimizdiń eshkimniń aqyl-keńesinsiz, halyq ózi týdyrǵan bıler ekenine shúbá keltirmesimiz anyq. Sol sııaqty «Qara jorǵa» bıi de halyqtyń týyndysy. Ol qazaq bıiniń atasy der edim.
- Estýimizshe, Qytaı úkimeti memlekettik deńgeıdegi «Beızattyq» mádenı mura baǵdarlamasy aıasynda qazaqtyń «Qara jorǵa», «Qyzqýar», «Qobyz» sııaqty dástúrli óner-salttaryn qorǵaýǵa alǵan eken. Osy «Beızattyq» mádenı mura týraly túsindire ketseńiz?
- «Beızattyq» mádenı mura rýhanı ulttyq baılyqtardy qorǵaýǵa arnalǵan jańa joba. Oǵan Qytaıda jasap jatqan 50 den astam ulttyń salt-dástúrleriniń taldanyp, saralanǵan nusqalary engiziledi. Biz óz aýdanymyzdan ultymyzǵa qatysty 56 túrli «Beızattyq» murany tirkep otyrmyz. Onyń ishinde qazaqtyń Kıiz úı mádenıetinen bastap, apalarymyzdyń saba pisip, qurt-maı alýy, er-azamattardyń mal soıý ónerine deıin qamtylǵan.
- «Qara jorǵa» bıin qalyń kópshilik bolyp bıleý ıdeıasy qalaı týyndady?
- Joǵaryda aıtqanymyzdaı, memlekettik deńgeıdegi «Beızattyq» mádenı mura baǵdarlamasyna saralanyp alynǵan az sannyń ishinde «Qara jorǵa» da bar. Osyny aýdan basshylaryna ańys ete otyryp, «Qara jorǵany» halyq ortasyna keńirek nasıhattaý, urpaqtar sanasyna sińirý maqsatynda merekelik shara uıymdastyrylyp, «Qara jorǵany» 1000 adam bılep shyqsa degen usynys jasadyq. Bul sharýamyzǵa basshylyq kelisim berdi. Sonymen alǵashqy daıyndyq jumysyna da kirisip kettik. Qyzyq sosyn bastaldy, daıyndyq alańyndaǵy «Qara jorǵa» bıiniń yrǵaqty áýenin estigen kóshedegi jurt bizge qaraı aǵyldy. Olar «qazaqtyń «Qara jorǵasyna» biz de bıleımiz» dep, qatarymyzǵa qosylyp jatty. Ne kerek, adam sany sodan 5 myńǵa jetti. «Qara jorǵany» Gınnestiń dúnıejúzilik rekordtaryna joldasaq bolady eken» degen ıdeıa oıǵa sol kezde tústi.
- Demek, osy bir ıgi istiń oryndalýyna sondaǵy halyqtyń belsendiligi yqpal etken eken ǵoı....
- Iá, dáp solaı. Halyq óziniń tól ónerin álemge ózi pash etti. Jaǵdaı osylaı órbigesin, biz Gınnes rekordtarynyń Shańhaı qalasyndaǵy bólimshesine habarlastyq. Olar adam sany 9 myńǵa jetý kerek degen shart qoıdy. Alǵashynda biraz adamdarymyz «uıymdastyrýǵa kóp qarjy jumsalady, tipti 20 myńnan astam ǵana adam turatyn aýdan qalashyǵynda 10 myń adamdy bıge shyǵaramyz degenimiz qalaı bolar eken» degen qarsy pikirlerin de bildirdi. Buǵan qosa, osynshama adamǵa ulttyq nemese birtústi kıim taýyp kıgizý de bas aýyrtatyn sharýa edi. Aqyr sońynda basshylardyń qoldaýymen jalpy halyq bolyp atqa qonǵan soń, bul sharýalar da aqyryndap retke keldi. Adam sanyn qalashyqqa jaqyn ornalasqan aýyldardyń turǵyndarymen tolyqtyrdyq. Kıimge kelsek, qazaqtardyń ár otbasynda 2-3 ten ulttyq kıim bar bolyp shyqty. Endi oılasam, sol kezderi qazirgi qazaq otbasylarynyń arasynda ulttyq kıim baıqaýyn da ótkizgen sııaqtymyz.
- Adam sanynan basqa taǵy qandaı sharttardy oryndaý kerek boldy?
- Osylardyń barlyǵyn alǵashqy adymda daıyndap, sharýany dóńgelentip áketemiz degen senimimiz bolǵannan keıin Shańhaıdaǵy bólimsheniń adamdaryna shaqyrtý jiberdik. Olar kelip, toptyq bıdiń jalpy jobasyn jasap berdi. Sodan eki jaq toqtamǵa qol qoıysyp, ótkizip alatyn kúni belgilendi. Bizdiń tarapymyzdan osy halqaralyq uıymǵa ótinish jazyldy.
- Kóp adam bılegen bıdiń sapasyna senim arta aldyńyzdar ma? Estýmizshe, basqa ult adamdary da bar eken. Barlyǵy birdeı bıdi tolyq meńgerip ketýi qıyn ǵoı?
- Bul jaqtaǵy qazaqtardy «Qara jorǵa» bıin kári-jas demeı bılep shyǵýǵa daıyn turǵan erekshe qosynǵa teńesek, artyq aıtqandyq emes. Bı halyq arasyna óte keń taralǵan. Al basqa ulttarǵa kelsek, mundaǵy turǵylyqty halyqtardyń basym bóligin qazaqtar ustaıdy. Qazaqtyń túrli toı dastarqanynyń dámin tatqan sol aǵaıyndardyń da, ortaǵa shyǵyp «Qara jorǵa» bıin bılep kórgenderi tolyp jatyr eken. Sondyqtan asa bir qıynshylyqqa kezikpedik. Mekememizdiń kásiptik bıshileri 2 aı boıy óz deńgeıinde úıretý jumystaryn jasady.
- «Toıdyń bolǵanynan, boladysy qyzyq» degen sóz osyndaıǵa aıtylǵan shyǵar. Endi toıdyń bolǵanyn áńgimelep berseńiz?
- Bul máni men mańyzy zor qımyl tamyzdyń 30-y kúni Shińgil qalashyǵynyń negizgi 4 alańynda bir ýaqytta bastalyp bılendi. Kópshilik aıtylǵan ýaqytynda alańǵa jınalyp, barlyq is retimen sátti óristetildi. Aldyn ala daıyndalǵan jospar boıynsha, bıshiler qaz-qatar tizilip, bir orynda da turyp qalmaı, adamdar shoǵyry bıdi bıleı júrip, túrli formalar beınelep kórsetip jatty. Sol kúnderi kóshede adamdar neshe kún boıy qazaqı ulttyq kıimderimen júrdi. Qazaqtyń ótken ǵasyrlardaǵy beınesi óz qalpynda osy qoǵamǵa da jatyrqaýsyz, sándi de saltanatty úılesim taýyp turǵandaı kórinis berdi. Úlkender salıqaly, sabaz qalyp tanytsa, qyz-jigitter tipten jaınap, qulpyryp ketkendeı sezildi. Mine, osylaısha 13288 adam qatysqan «Qara jorǵanyń» alamany Gınnestiń álemdik rekordtarynda top jardy. Joǵaryda atalǵan halyqaralyq uıym adamdary men basqa qalalardan kelgen ádilet salasynyń zańger mamandary bılep shyqqan adam sanyn naqtylap, ádil, zańdy túrde ótkenin qýattap berdi.
- Qýanyshyńyz da shek bolmaǵan shyǵar?
- Men osyny uıymdastyrǵan ári bılep shyqqan adamdardyń birimin. Jasaǵan eńbegiń nátıjeli aıaqtalsa, ultyńnyń dástúrli óneri álemge tanylyp jatsa, nege qýanbasqa! Qýanyshymyzda shek bolǵan joq. Jer-jerden quttyqtaǵan telefondar men hattar tolassyz kelip jatty. Qazaqstannan da telefon shalǵandar boldy. Olardy ózim tanymaımyn, telefon nómirimdi qaıdan alǵanyn da bilmeımin. Jalpy, bul merekeli iske barlyq qazaq ataýly qýanyp jatqanyna shúbá keltirmeımin. Al sóz sońynda aıtarym, bul jeke bir adamnyń nemese bir mekemeniń ǵana oryndaı salatyn sharýasy emes. Úlken is tyndyrdyq dep aıtar bolsaq, ony kópshiliktiń ortaq eńbeginiń nátıjesi dep qaraýymyz kerek. Aýdannyń partııa hatshysy Jaý jıe, aýdan ákimi Tatý Janaıuly sııaqty basshylardyń qoldaǵanyna jáne bıge qatysqan árbir jeke tulǵanyń belsendilikpen jasaǵan eńbegine alǵysymyz sheksiz.