«Qanmen jazylǵan kitap»: ultty tárbıeleý maqsatyn kózdeıtin, kópshilik oqyrmanǵa arnalǵan kitapty talap etemin
Otty jyldarda qan keshe júrip, qan-terin sarqyp, bolashaqqa amanat retinde qaldyrǵan jazýshynyń bul eńbegi jastardy patrıotızmge, erlik-jigerge, adamgershilikke tárbıeleıtin ónegeli ómir mektebi bolary anyq.
***
BAÝYRJAN MOMYShULYMEN QAITA KEZDESÝ
Jazýshylarǵa qyńyrlaý «táńir aldyndaǵy shyndyqty» talap etetin, bul aıbarly adamǵa, meniń kitabymnyń qaharmanyna, Baýyrjan Momyshulynyń maıdandaǵy blındajyna aldyńǵy povesterimniń qoljazbasyn ákelip edim. Mashınkaǵa basylǵan býma qaǵaz qýanarlyq jaǵdaıda bolmasa da, zat salatyn qapshyqtyń ishinen alynyp, stol ústine qoıyldy. Baýyrjan Momyshuly - gvardııalyq polktiń komandıri - qoljazbany qolyna alǵansha, alaıda, birshama ýaqyt ótti. Aqyrynda kerosın shamnyń jaryǵyna taman qoljazbany jyljytyp, qolyna alǵan sát te jetti-aý, ol birinshi betke úńildi. Ekeýmiz kórispegeli jarty jyldaı ýaqyt bolǵan. Osy ótken aılardyń ishinde Momyshuly ábden júdegen. Eki jaǵy ashań tartyp, tanadaı úlken kózderinde sarǵysh reńk paıda bolǵan, surapyl soǵystyń, tynymsyz kúnder men túnderdiń salǵan tańbasy bul. Bilte shamnyń jaryǵymen nurlanǵan erekshe ótkir kózderi, shyraıly júzi ekeýmiz alǵash dıdarlasqan kezdegideı ǵajap áser etti, bala kezimnen jadymda qalǵan bir kitaptaǵy sýretti taǵy da kóz aldyma elestetedi. Ol alǵashqy taraýdy lezde oqyp shyqty. Bul taraýda kitaptyń jazylý tarıhy aıtylatyn. Baýyrjanmen tanysý sáti sıpattalǵan, meni erekshe tańqaldyrǵan bul qazaq jigitiniń syrt kelbeti, qımyl-qozǵalysy, minez-qulqy týraly alǵan áserlerim jazylǵan edi. Kirispesin sholyp, ol qoljazbanyń sońyna úńildi, sodan keıin baryp basyn kóterdi,- qarasynda quptarlyq ıshara bilinbedi. - Siz nelikten únemi meniń qazaq ekenimdi qaıta-qaıta aıta bergensiz?- dep qatýlana suraq qoıdy. Bir ret jazǵannan keıin jetkilikti emes pe... Siz, beıne bir, myna tabıǵattyń ǵajaıybyna qarańyzshy dep shaqyrǵandaısyz. Siz ózińiz aıalaǵyńyz kelgen adamdy qorlaǵandaı ekensiz... Bunyńyz begemottyń aıalaǵanyna uqsańqyraıdy... Meniń júzim, sirá dýyldap ketken bolýy kerek: ter tóge damyl kórmeı jazyp kelgendegim osy bolǵany ma... Baýyrjan jymıyp kúldi. - Biraq begemottar kóp qoı,- dedi ol. - Amal ne, bul aıalaýdy qabyl alýǵa týra keledi. Taqtaılardan shegelep jasalynyp, ústine plaş-palatka tóselingen kereýetke jantaıǵan kúıi (men kedergi keltirmes úshin qara kóleńkeleý túkpirge baryp otyrdym), men jazýshylarǵa sırek kezdesetin sátti baqylap otyrdym, povestiń qaharmany osy povestiń ózin oqyp jatyr, Baýyrjan Momyshuly Baýyrjan Momyshuly týraly jazylǵan shyǵarmany oqý ústinde bolatyn. Degenmen de ol bul tujyrymdy teriske shyǵarar edi. Birde men Baýyrjannan balalyq, jastyq shaǵynyń, jeke ómiriniń keıbir este qalǵan sátterin áńgimelep berýin ótindim. Ol árbir sózin shegelegendeı qysqa qaıyryp: «Jeke ómirdiń deısiz be? Nelikten? Munyń maǵan qajeti qansha?». «Men sizge aıtyp otyrǵan joqpyn». «Ózime de emes». «Sizge emes, keler urpaqqa aıtyp otyrmyn. Moskva túbindegi surapyl shaıqastar týraly, panfılovshylar batalonynyń erligi jóninde áńgime aıtyp otyrmyn. Al buǵan ózińniń jeke ómirbaıanyńdy alyp kelip tyqpalaý aqymaqtyq ári kórgensizdik bolar edi». Kózin jetkize almadym: maǵan minezi qıyn ári yryq bermeıtin qaısar qaharman kezikken-di. Baýyrjan qaǵazǵa úńilgen boıy tip-tik otyr. Áne-mine degenshe kelesi oqylǵan betti ashań saýsaǵymen lezde aýdaryp tastaıdy. Anda-sanda alaqanymen kómirdeı qara shashyn sıpap jatqyzady, biraq qolyn alsa-aq bolǵany, túrpideı shashy tikireıip qaıtadan tura keledi. Men oǵan qara kóleńke túkpirden qarap otyrmyn. Bir mezette stoldyń ústindegi kúmis portsıgarǵa umsyndy da, ishinen bir shylym alyp, áldene jóninde oılanyp, temekisin keptirý úshin bilte shamnyń jalynyna tosty. Shylymyn tutatqannan keıin lám-mım demesten, bir aýyz sóz aıtpastan qoljazbany oqı berdi. Bir sát taǵy da basyn kóterdi,- bul joly basyn shuǵyl kótergen,- Baýyrjan planshetinen qalamyn alyp, mashınkaǵa basylǵan joldardyń shetin ala qıǵashtata áldebir nárselerdi jaza bastady. Onyń jazǵan eskertpeleriniń bárin keltirip jatpaımyn. Qoljazbany oqyp shyqqannan keıin ekeýmizdiń aramyzda bolǵan áńgimeniń keıbir jelisin ǵana qysqasha aıta keteıin. - Moskva, Moskva túbindegi shaıqastyń tynysy sezilmeıdi,- dedi Baýyrjan. - Tarıhı kezeń - 1941 jyldyń oktıabr aıy berilmegen. Ádettegideı onyń pikiri kúrt, keıde jónsiz úzildi-kesildi bolatyn. - Sodan keıin... Sizdiń qorqynyshty túsindirýińizben men kelise almaımyn. - Meniń deısiz be? Nelikten meniń? Men sizdiń oılaryńyzdy jazdym. - Ábden múmkin... Shamamen men osylaı aıtýym da múmkin. Biraq myna jazylǵan joldardan oıdyń dóreki, óreskel, jónsiz bolyp shyqqanyn kórip turmyn. Óıtkeni mahabbattyń túri men dárejesi sııaqty, qorqynyshtyń da ártúrli túri men dárejesi bolady, shamaly ári úlken qorqynysh bolady, al myna jerde (ol qoljazbany nusqap) bolsa, adamdardyń boıyn birden haıýandarǵa tán qorqynysh bılep ala jónelgen, - sonshama qatty qorqynysh, záre-quty ushýshylyq, - sodan keıin jaýyngerler birden-aq qorqynyshyn jeńip, batyldanyp shyǵa keledi. Durys emes! Jáne de sonymen birge siz soldattyń alar ornyn tómendetip te jibergensiz. Men qarsylyq bildirdim. Biraq Baýyrjan aıtqanynan qaıtpady. Iıa, tómendetkensiz. Napoleonnyń mynandaı qanatty sózi bar: «adamdardy qorqynysh pen jeke múdde basqarady». Keıbir tustarda adamdy osylaı túsinýge siz de oıysyńqyrap ketesiz. Maǵan tanadaı oıly kózderimen qadala qarap, ol qaıtalap: Adamdardy qorqynysh pen jeke múdde basqarady... Al ıdeal she? Al adamgershilik ar-uıat, abyroı, patrıotızm, joldastarymen qaıǵy-qasiret pen qaýip-katerdi birge bólisýshilik, kúreste ózin-ózi mert etýge bas tigýshilik qaıda? Munyń bári bos sóz bolǵany ma? Onsyz biz jaýdy jeńe alar ma edik? Baýyrjannyń maǵan kóńili tolmady, óziniń aıtyp bergen áńgimelerine de razy bolmady. Nelikten dep surady ol,- jeńilistiń sýretin bermegensiz? Bul jónindegi qasiretti oıdy nege jetkizbegensiz? Bul sizge aıtylmap pa edi? Aqtalý maqsatynda men ózimniń keıbir oı-pikirlerimdi aıttym. Baýyrjan tútigip ketti: Eger ádebı maıdan,- dep ol kesip aıtty, - sý júrekterdi atyp tastaıtyn shyn mánindegi maıdan bolsa, siz ómirmen áldeqashan-aq qoshtasqan bolar edińiz. Meniń renishimdi baıqap qalyp, ol qaıta jymıyp, kúlip: Ásirese, eger men onda komandır bolsam,- dep qosyp qoıdy. Men: - Siz «Znamıa» jýrnalynyń redaktoryna jazǵan hatyńyzda Táńir aldyndaǵy shyndyq týraly eske alǵanda ne aıtaıyn dep edińiz? Óıtkeni siz Qudaıǵa senbeısiz ǵoı, - dedim. - Nege senbeımin? Men dinge senetin adammyn. Ǵajap. Qaljyńdap turǵan joq pa? Ony kim bilsin,- erekshe shyraıly qara tory júzinen shyn aıtyp, bolmasa qaljyńdap turǵany ańǵarylmaıdy. - Iıa,- dep ol sabyrly qalyppen sózin jalǵastyrdy,- men qudaıǵa senemin. Jáne Qudaıǵa qulshylyq etemin. Sizdiń menimen ilesip júrgenińizge birsypyra ýaqyt boldy. Osyny baıqamaǵanyńyz ba? - Joq. Birde-bir ret baıqaǵan emespin.- Ol kúlip jiberdi. - Qaıdaǵy Qudaıdy aıtyp otyrsyz?! Shynyn aıtqanda, men ar-uıat týraly aıtyp otyrǵan joqpyn ba? Al arsyz jandardy sýqanym súımeıdi. Áńgime tórkini qaıda deńiz! Muny ǵoı, árıne, baıqaǵanmyn. Birinshi povesti ábden egjeı- tegjeıli qarap shyqqan minezi qıyn bul adammen biz kelesi povestke kirisip kettik». Ekinshi povest eki ret qaıta jazyldy, qazir úshinshi ret qaıta óńdelip, jazylý ústinde. Alǵash ret Bek mende 1943 jyldyń sentıabrinde boldy, ol maǵan «Znamıa» jýrnaly redaktorynyń jazǵan hatyn ala kelgen edi (hatty oqıdy). Men Bektiń qoljazbasyn qarap shyǵyp, óz eskertpelerimdi jasadym, ózimniń barlyq qoljazbalarymnyń kóshirmelerin túsirip alyp, ony Bekke tabys ettim. Onymen baıypty túrde áńgimelesip, keıbir máselelerdi qosymsha aıtyp berdim. Redaktorǵa soǵys týraly, adamzattyń basynan ótkizip jatqan qaıǵy-qasireti týraly shyndyqty, tek qana shyndyqty jáne de sózdikte jazylǵan shyndyqty emes, shyn júrekten, kóńil kúıden shyqqan shyndyqty adamnyń jan dúnıesine áser eter qarapaıym sózdermen ádep jáne soǵys zańy - qandy tájirıbesi jóninde aıtý kerek dep jazdym. Bektiń «Adam jáne urys» degen kitaby urys pen onyń psıhologııasyn ortalyq másele etip ala otyryp, aıtylǵan máselelerdi áskerı kózqaras turǵysynan barlyq shıelenisti jaqtarymen saýatty túrde kórsete bilýi qajet, bul kitap oqýshylar úshin aqyl-oımen soǵys jónindegi aqıqatty tanýyna múmkindik beretin áskerı aǵartýshylyq (tek roman ǵana bolmaı) qural bolyp tabylady.Men muny nege jazdym, sebebi Bektiń jazǵan birinshi taraýy maǵan múlde unamady. Shyndyq týraly, soǵys haqynda aıtqan kezimde, men ámiri kúshti Allanyń aldyndaǵy shyndyqty aıtamyn, óıtkeni adam barlyq ýaqytta da óz týmalastarynyń aldynda adal bola bermeıdi. Mundaı qatal talap jalǵyz Bekke ǵana emes, sonymen birge barlyq ádebıetshilerge de qoıylyp otyr, óıtkeni kez kelgen kitaptyń basty maqsaty - aǵartý. Kitap jazý úshin jazýshy jazatyn salasy boıynsha eń bilimdi adam bolýy qajet. Taqyryp áskerı taqyryp eken - kitap avtorynyń maqsaty oqýshylardy áskerı ónermen aǵartý bolmaq, mine, sondyqtan da men bul kitap áskerı-aǵartýshylyq sıpattaǵy shyǵarma dep erekshe kóńil aýdarýym sondyqtan, meniń Bekten onyń kitabynyń roman emes, áskerı aǵartýshylyq qural bolýyn talap etýim sondyqtan edi. Meni durys túsinýlerińizdi suraımyn. Men ústine sur shınel kıgen soldattarǵa arnalyp jazylǵan bir jaqty áskerı kitapty emes, ultty tárbıeleý maqsatyn kózdeıtin, ıaǵnı birinshi komandır bul ana jáne birinshi soldat - bul qundaqta jatqan náreste, ata-ananyń bergen jaqsy tálim-tárbıesi - jaýyngerlik qasıetterdi tárbıeleýdiń negizi bolyp tabylatynyn ashyp kórsetetin kópshilik oqyrmanǵa arnalǵan kitapty talap etemin. Meniń túzetý engizýimnen keıin, eger Bek meni túsinip, oıymdy kórkemdep jaza alǵan bolsa, onda povestiń ekinshi bólimi, Bektiń maǵan oqýǵa usynǵan qoljazbasyndaı qyrsyz, sylbyr bolyp shyqpasa kerek-ti, ári men ekinshi bólimge sizderdiń aıtarlyqtaı qoıatyn kinálaryńyz bola qoımas degen senimdemin. Bektiń jazylyp jatqan trılogııasy programmasynyń kóptegen máseleleri boıynsha biz sizdermen pikirles bola alamyz ǵoı degen úmittemin, avtorǵa soǵystyń, urystyń problematıkalyq máselelerin sheshýde kitaptyń birtutas ári qundy bolyp shyǵýyna, bizdiń súıikti, júregi taza, kóńili qushtar, biraq ańǵal otandastarymyzdyń sana-sezimindegi arpalysty sol kúıinde bere salmaı, ıaǵnı shyndyqty ústirt baıandamaı, tereń beıneleýine kómektesýge Qudaıym kúsh-qýat pen densaýlyq bersin. Bizdiń áńgimelerimizdiń usaq tehnıkalyq detaldaryn sizderge ádil etip aıtyp berý Bekke tapsyryldy. Bizdiń jazýshylardyń «jaǵympazdaný qyzmeti» týraly jáne taǵdyrdyń tálkegine qaldyrylǵan «qaharmandar» (kópshilik jaǵdaıda aýyr jaǵdaıǵa dýshar bolyp sózsiz qazaǵa ushyraıtyn) jóninde, ómir degenimiz - urystaǵy qozǵaýshy kúsh ekeni haqynda egjeı-tegjeıli sizderge aıtyp berýin surarsyzdar. Qazirgi jazýshylardyń boıynda jazylýy qıyn dert bolyp turǵan - qaharmandardyń ólimin jappaı ádemi etip kórsetýshiliktiń jalpy iske paıda keltirmek túgili, úlken zııan keltiretindigi, oqyrmandar men álem aldynda úlken jaýyngerlik kollektıvtiń-jaýyngerlik seriktestiktiń qurylymy men uıymynyń bedelin túsiretindigi jóninde aıtyp berýin ótinińizder. Eger men jazýshy bolsam, onda bul áńgimede keıipkerdiń ólýine jol bermes edim. Adam tiri qalý úshin barlyq sharalardy qoldanyp, jantalasady, arpalysady. Oqyrman osy taqyryptyń qyzyǵyna beriledi, al oqıǵa kenet úzilip qalady. Urys kezinde erlik pen qorqaqtyq qylyshtyń júzinde turǵandaı almaǵaıyp kúıde jannyń murnynyń ushyna barǵandaǵydaı jaǵdaıda bolady, mahabbat pen zulymdyqtyń arasy sııaqty, batyrlyq pen qorqaqtyqtyń arasy da bir-aq qadam ekenin jazý kerek. Álsiz jaqtary joq batyr - batyr emes, al bizdiń jazýshylar men sýretshiler bolsa, batyrdan barlyq ýaqytta batyr jasaı bermeıdi, olar batyrlardyń álsiz jaqtaryn jasyryp, syrtqy jáne ishki kúrestiń qıyndyqtaryn jeńip baryp batyr bolǵanyn, kádimgi adam retinde kórsetpeıdi. Tipti batyrlarǵa qorqynysh sezimi tán emes dep jazady. Munyń ózi aqylǵa qona ma? Sondyqtan da men qazir adamdy tek qana onyń erlik isin tek týasy bitken tabıǵattyń syıy retinde, kem-ketiksiz, kemshiliksiz jyp-jylmaǵaı etip, oqyrmandarmen onyń boıyndaǵy batyldyq pen álsizdik qasıetterdi salystyryp ári qorqynysh seziminiń sózsiz ilesip otyratynyn jasyryp sıpattaýshylyq batyrdy jaratylys bitimi bólek erekshe jan etip kórsetetindigi ári kúrestiń syrtqy jáne ishki qıynshylyqtaryn jeńgen jaǵdaıda sıpattalynyp otyrǵan batyrdaı erlik jasaýǵa oǵan rýh pen qajyr-qaırat berip, jigerlendirýdiń ornyna batyrǵa elikteýdiń ózi bos nárse, úmitsizdik degen oıdy eriksiz tańatyndyǵy jóninde de óz pikirimdi jazǵan edim. Batyrdy sıpattaǵan kezde biz qandaı maqsat kózdeımiz? - Áńgime, buqara kópshilik batyrdyń jolyn qýý kerek, al ol aıqaılap, qolyn sermep qalǵanda pálenshe nemisti sulatyp túsirdi dep sıpattap jazýdan paıda joq. - Soldat bylaı der edi: Men de osylaı istep kórip edim, onymnan eshteńe shyqqan joq. Mundaı oıdan shyǵarylǵan nárse óziniń maqsatyn aqtaı almaıdy. Snarıadtar ulı jarylyp, ysqyra oq zýlap, yshqyna mınalar ushady dep jazsa, bul túsinikti, al eger shyn máninde 5 nemisti óltirip, 50 nemisti atyp óltirdi dep jazatyn bolsaq, bunymen úlken zııan keltirgen bolar edik, buǵan adamnyń jany aýyrady. Mine, men osyndaı durys jazbaýdan saqtandyrǵym keledi. Al munyń ózi batyrdy joldastarynyń aldynda uıatty jaǵdaıǵa qaldyrmaı ma, qarýlas dostary bolsa otan qarap, kekesindi túrde: «Sen 50 nemisti óltirip pe ediń?» dep suramaı ma, mine siz kimdi maqtaǵyńyz kelgen edi, osyndaı shylqyǵan ótiriktiń saldarynan adamdy qolaısyz, yńǵaısyz jaǵdaıǵa qaldyrasyz, sóıtip keıingi jazar zametkańyzǵa mazmuny shyn bolsa da, senimsizdik týǵyzasyz. Ótirik - zııan, kesir. Taǵy da bir mysal keltire keteıin. Ortalyq baspasóz betinde bizdiń áskerlerimiz pálendeı degen qalany keskilesken uryspen jaýdan azat etti degen maqala jaryqqa shyǵady. Jaýyngerler bes adamnyń óltirilgenin biletin, al gazette 50 adam dep basylǵan. Soldattar men urysqa qatysqandar bir-birine qarasyp ań-tań bolady. N degen batyrdy sıpattap jaza otyryp, myń adam óltirdi dep kórsetedi, al bizdiń jaýyngerler kúlip, bylaı: «Múmkin, 10 adam óltirgen shyǵar»,- deıdi. Mundaı derekter senimsizdik týǵyzady, al men mundaı gazet tilshilerin janym jaratpaıdy. Mine, meniń ótirik - ý dep aıtýymnyń sebebi de sondyqtan. Árıne, soldat muny esittirip aıtpasa da, onyń ishinde, janynda báribir qalyp qoıady. Meniń oıymsha, mundaı tilshilerdi qatal túrde jazalaý kerek. Olardyń bári de bir qalyptan shyqqandaı etip jazady. Mynandaı óleń jazylǵan, bul óleń jańaǵy men aıtqan tilshilerge arnalady. Dúmshe molda din buzar. Abdolla Toqaıdan: Jigit bitken menmensıdi, joǵary ustap rozasyn, Qasiretti dúnıeniń baıqady ol tek rozasyn. Kórmegen ol dúnıeniń qahary men «ýgrozasyn», Kórgenmenen «ýg» qalyp, kórgende tek rozasyn, Kórgende ol taǵdyrdyń da taqsiretti rozasyn, «G»-sy qalyp, kórgen bolar rozanyń da rozasyn. Qazaq halqynyń soǵys tarıhy osy otan soǵysynan bastalýǵa tıis. Biraq, osy soǵysqa qatysqan qazaq halqynyń ómiri, erlik qımyly der kezinde tarıh aınasyna túsip otyrǵan joq. Qazaq halqy osy soǵys tusynda búkil dúnıe júzine óziniń qazaq ekenin tanytty. Soǵysta shynyqty, shyńdaldy, joǵary kóterildi. Bizdiń jazýshylar, tarıhshylar, ǵylymı qyzmetkerler osy shyndyqty jazyp, jas qaýymdy tárbıeleý! kerek edi, keıingi urpaqqa durys tarıh qaldyrý kerek edi, biraq bul istelgen joq. Maıdanda qaharman qazaq, jigitteri az emes, kóbi ólip te ketti. Solardyń birde-biri qaǵaz betine túspeı qalyp barady. Qazaqtyń qanyn, janyn bergen erleri ataýsyz ketip barady. Shyndyqty jazý zań, sebebi ótirik - ádebıetke, mádenıetke, keleshegimizge kesir. Ótiriktiń ómiri uzaq emes. Ótiriktiń quıryǵy - bir-aq tutam. Qysqasyn aıtqanda, erliktiń ataýsyz ketýi - halyqtyń tragedııasy. Tarıh muny búgingi sizderge - jazýshy, tarıhshylarǵa keshirmeıdi. Eldiń tutqasy osy otyrǵan biz ǵanamyz dep oılarsyńdar, joq, eldiń tutqasy osynaý maıdandaǵy myńdaǵan qazaqtyń er azamaty, qyrshyn jastary. Olarsyz eliń de ıesiz, olarsyz jurt ta bolmaısyń. Olardyń erligin, qan tógip erlikpen soǵysqanyn jazbaǵan senderdiń kóbińdi tarıh darǵa asady. Masqara etip baılaıtyn baǵanaǵa tańady. Búgin bolmasa, erteń jazalaıdy. Bárimizdi birdeı jazalaı bermes dep myna Ismaıylov bir áńgime keltirip edi. Bir kempirdiń jalǵyz balasy aýyrǵan eken, sonda kempir zar jylap, a, Qudaı, meni jalǵyz balamnyń aldynda al, balamnan keıin jalǵyz tirliktiń maǵan keregi joq dep jalbarynǵan eken deıdi. Sony ázireıil esitip turyp, úıge kirip kelip:- Maqul balańnyń janyn almaımyn, seniń janyńdy alamyn,- degende, kempir sasyp qalyp:- kimniń aýrý-saýyn Qudaıekeń ózi biler,- dep qısaıa ketken eken deıdi. Sondaıyn, bálkim, kimniń aýrý-saýyn tarıh tekserer de. Biraq tarıh aldynda zor aıypty ekendikteriń de daýsyz. Bul soǵys kezindegi halyq ómiriniń shyndyǵy búgin durys ashylyp jazylmaǵanmen, erteń jazylady.
Shyǵarma Ádebı KZ portalynan alyndy.
Jalǵasy bar