«Qanmen jazylǵan kitap»: Oılanbaı, kózsiz jasalǵan erlik - batyldyq emes, esersoqtyq
Otty jyldarda qan keshe júrip, qan-terin sarqyp, bolashaqqa amanat retinde qaldyrǵan jazýshynyń bul eńbegi jastardy patrıotızmge, erlik-jigerge, adamgershilikke tárbıeleıtin ónegeli ómir mektebi bolary anyq.
***
Erlik degenimiz ne? Erliktiń anasy - maqtanysh. Káne, maqtanyshtyń qandaı qaınar kózderi bar ekenine taldaý jasap kóreıikshi. Tazalyq, uqyptylyq, tán men jan júıesiniń kirshiksizdigi jeke maqtanysh sezimin týdyrady, ózin-ózi ustaı bilýshilikke úıretedi, ózi men aınalasyndaǵylarǵa talap qoıa bilýshilikke daǵdylandyrady. Syrtqy tártipsizdik - adamnyń ishki kemistiginiń belgisi. Kir-qoqys adamdy azdyryp-tozdyrady. Jeke maqtanysh sezimi degenimiz ne nárse - bul eń aldymen jeke bastyń gıgıenasy. Adam ózin kóılegi kók, qaıǵysy joq, qaryny toq kezde laıyqty ustap júre alady. Eger de siz ústińizge alba-julba kıim kıgen bolsańyz, onda qoǵamdyq orynda ózińizdi laıyqty ustaı almaısyz. Turmysta salaq, uqypsyz adam - áskerı qyzmette de, jumys ornynda da salaq, uqypsyz keledi. Eger adam syrttaı tártipsiz, kórgensiz bolsa, onda ol jumysta da dál sondaı, eger adam uqypty bolsa, ol onda jumysta da uqypty bolǵany. Kir-qoqys adamdy búldirip, onyń boıynda jeke maqtanysh sezimin birtindep kómeskilendire bastaıdy. Syrtqy uqyptylyq - ishki jınaqylyqtyń, ózin-ózi ustaı bilýshiliktiń, ózine jáne aınalasyndaǵylarǵa talap qoıa bilýshiliktiń belgisi bolyp tabylady. Osymen bul másele jónindegi áńgimemizdi aıaqtaımyz. Jeke maqtanysh sezimi degenimiz ne? Jeke maqtanysh sezimi erlikti týdyrady. Jasyq jan erjúrek bola almaıdy. Jasyq jan janqııarlyq erlik jasaýǵa da qabiletsiz.
Ulttyq maqtanysh sezimi degenimiz ne? Ulttyq maqtanysh sezimi degenimiz - belgili bir ult ókiliniń jeke maqtanysh sezimi, belgili bir nemese basqa bir ult adamynyń kóptegen jeke maqtanysh seziminiń jıyntyǵy bolyp tabylady. Ulttyq maqtanysh sezimi - árbir ult adamdary úshin buzylmas zań. Kimde-kim óz ultyn syılamasa jáne ony maqtan tutpasa, ol sózsiz baryp turǵan aramza, otansyz qańǵybas. Ózin syılaı alǵan adam ózgeni de syılaı alady, belgili bir ulttyń tolyq azamaty bolyp ári óz ultyńdy maqtan ete otyryp, sen basqa halyqqa da laıyqty qaraı alasyń. Mysaly, naǵyz ınternatsıonalıst bolýy úshin orystar shyn máninde bar bolmysymen orys bolýǵa tıis. Eki túrli uǵym bar: ulttyq rýh - bul asyl qasıet, ultshyldyq - bul ult ishindegi jeke adam boıyndaǵy kór keýdelik. Bul máseleni durys túsine bilý kerek. Keıbireýler ulttyq rýhty nemese ulttyq patrıotızmdi ultshyldyqpen op-ońaı-aq shatastyryp alady. Bul jerde mindetti túrde uǵyný qajet. Soǵys kezinde orystar da bul máseleni durys túsinýge umtylyp otyr, olar biz orystarmyz deıdi! Bul durys pa, al soǵysqa deıin bizder kúshti «ınternatsıonalıster» bolǵan edik. Ulttyq rýh pen ultshyldyqtyń ara jigin ajyrata bilgen jón. Ulttyq rýh tamasha qasıetterge ıe, óz ultyńdy tanýǵa kómektesedi, al bizge osy asyl qasıetterdi damyta túsý qajet, osyndaı adam ǵana otandastarynyń aldyndaǵy óz halqynyń jáne eń aldymen halyqtardyń baýyrlastyǵy aldyndaǵy óz boryshyn tereń de joǵary sezinedi. Barlyq halyqtar barlyq uly ári tamasha nárseler jasaýǵa qabiletti.
Aıbarly adam jasyq janǵa dos bola almaıdy. Eger sen jasyq jan ekensiń, onda dostyqty talap etýge qandaı quqyń bar deý ábden zańdy, seni tek jek kórýge bolady. Halyqtardyń baýyrmaldyq uly sezimi myna qyrǵyn soǵysta úlken synǵa túsip, bul synaqtan súrinbeı ótti ári kóptegen adamdardyń kózin ashty. Bul soǵysta Sovet Odaǵynda turatyn ulystar men ulttardyń birde-biri ózgelerden jaman soǵysýǵa pravosy joq. Aıtalyq, bir halyq nashar soǵysty deıik; onda bul halyqty qurmetteýge qandaı negiz bolmaq, al jaqsy soǵysyp júrgen halyq árqashan izgi qurmet kórsetýge laıyq. Halyqtardyń dostyǵy men baýyrmaldyǵynyń osy aıtylǵan negizderine súıenip ulttyq maqtanysh sezimi degenimiz - ulttar dostyǵynyń kepildigi deýge bolady. Árbir soldat ózine ózi tómendegideı suraqtar qoıady. Bizder kim edik? Bizder kimbiz? Bizder qandaı bolmaqpyz? Sonymen, bizder kimbiz jáne bizder kim bolmaqpyz? Eger sizderdiń birińizge sizdiń atańyz tamasha adam bolǵan dese, onda sizdiń de kóńilińiz kókke kóterilip qalmaı ma, sondyqtan da bizden bizder kimbiz dep suraıtyn bolsa, onda bizdiń ótken tarıhymyzǵa, bizdiń dańqty ata-babalarymyzǵa degen bizdiń boıymyzda maqtanysh sezimi seziletindeı etip jaýap berýge tıistimiz. Men: «Biz mal edik, qarańǵy edik», - dep soǵatyn keıbir sheshensymaqtarǵa qatty ashý-yzam keledi. Bul bizde ǵana bar kór keýdelik emes, basqa ulttarda da bar nárse, tipti orystardyń arasynda da soǵysqa deıin ózderiniń ata-babalary jóninde unamsyz nárselerdi aıtýdan uıalmaıtyndar tabylatyn. Sývorovtyń ózin de jaqynda ǵana kópshilikke nasıhattaı bastaǵan joq pa? Sol kezde, ıaǵnı ótken ǵasyrda ómir súrgen bizdiń keıbir handarymyz ben bılerimizge, memleket qaıratkerlerimizge baılanysty da osyndaı kózqarasta boldyq, al bizde han eken, demek anturǵan dep qaraıtyn uǵym - túsinik boldy. Munyń ózin parasattylyq edi dep kim aıta alady - sóz joq, eshkim de aıta almaq emes. Óıtkeni Kenesarydan onyń kózqarasynyń Marks kózqarasymen sáıkes kelýin talap etýge bolmaıdy! Olar óz zamanynyń memleket qaıratkerleri ári jaqsy adamdar bolǵan, sirá muny teriske shyǵara qoıýǵa bolmas jáne de olardy maqtanysh etýimiz kerek - olar halyqtyń abyroıy ǵoı. Mundaı suraqqa nemere-shóbereleri óziniń ata-babalaryna, ózi ómir súrgen qoǵamdyq formatsııada kóshke ilesken eleýsiz adam emes, jurtqa paıdaly óz zamanynyń progressıvti, ónegeli adamy bolǵanyna maqtanatyndaı etip aıta bilý qajet. Ótken tarıhymyzdy aıaqqa baspaı, qııanat jasamaı, muny durys ajyrata bilgenimiz jón. Bizder osy kimbiz? Bizder kim bolmaqpyz? Buǵan bylaı jaýap berý kerek: jaqsy adamdar bar, odan da jaqsyraq bolýymyz kerek. Áıtpese erterekte biz mal edik, jyldar óte naǵyz adam bolyppyzdyń kezi kelmeı me? Bulaısha qoıylǵan saýalǵa jaýap qaıyrý jónsizdik.
Oqyp-úıretý, tárbıe berý degen uǵym-túsinik bar. Oqytý degenimiz ne? Bul - óte qatal túrde tárbıeleý jolymen soldat kásibiniń tehnıkasyn úıretý. Barlyq aıla-tásilderdi soldat snarıadtarda jattyǵý oryndaıtyn gımnastaı daǵdyly túrde isteı beretindeı dárejege jetkizý kerek. Tárbıe adam boıynda jaqsy minez-qulyq qalyptastyrady. Tárbıeleýdegi birinshi maqsat - sanalylyq, bul eń basty másele, al májbúr etýshilik - qosalqy tártip rejımi bolmaq. Kónterilikke, kónbistikke, bas ııýshilikke tárbıeleý, bul, shyn máninde, adamdy moraldyq jaǵynan tolyq ezip-janshý degen sóz. Til alǵyshtyqqa beıimdilikti adam boıyndaǵy adamgershilik qasıetterdi jetildirý men jandandyra túsýdiń qýatty da ıkemdi quralyna aınaldyra bilgen jón. Kónterililik, kónbistik - asqaq adamnyń sergek oıyna tusaý. Armııada adamnyń adamgershilik sezimin tereń qurmetteı bilýge negizdelgen qatań tártip bolýǵa tıis. Erlikke tárbıeleý - senimdi túrde sheshimdilik jasaý kezindegi saqtyq - batyrdyń basty qasıeti. Oılanbaı, kózsiz jasalǵan erlik - batyldyq emes, esersoqtyq jáne ony erlik dep ataýǵa kelmeıdi.
Adam boıyndaǵy adamgershilik sezimdi aıaqqa baspaı, qorlamaı, qurmetteı bilgen jón. Bizdiń sýretshiler bolsa, nemistiń sýretin salǵan kezde úreıli karrıkatýra, jan túrshiger qubyjyq etip salyp, júgensizdik jasaıdy. Mine, men eshqashan da urysta bolyp kórmegen soldatpyn deıik, alaıda kóp uzamaı qyzý shaıqasqa qatyspaqpyn, aldyma qarasam, Táńirim buryn-sońdy jer betinde jarata qoımaǵan sýretshi qolymen salynǵan alyp qubyjyq tur. Munysy - nasıhatynyń túri, osylaısha sýretshiler odaǵy jaýǵa degen óshpendilikti tárbıeleý jumysyna kómektespek bolady, biraq shyn máninde sýretshiler odaǵynyń mundaı áreketiniń paıdasynan zııany kóp, osyndaı júgensizdigimen ol tek jas jaýyngerdi shoshyna túsedi. Bul júgensizdik meniń jan dúnıemdi titirkendirip, ashý-yzamdy qaınatty: bul sýretshilerdi túrmege jaýyp tastaýdyń ornyna, olarǵa qalamaqy tóleıtini qalaı? Nemisterdi jan túrshigerlik qubyjyq etip sýretteıtin shyǵarmalar da barshylyq - bul jalǵan, ótirik. Eger ótirikti aıta almaıdy ekensiń, durysy únińdi óshir, al aıta alady ekensiń, onda jónimen, mólsherimen aıt. Keıbireýler nemisterdi adam emes degendi aıtady. Men mundaı pikirmen kelispeımin jáne ózimniń soldattaryma nemister de súıek pen etten jaralǵan, biraq olar minez-qulqy jaǵynan baryp turǵan azǵyndaǵan, buzylǵan adamdar dep aıtamyn. Nemisti de naızamen shanshyp, oqpen atyp óltirýge bolatynyna, oǵan da qorqynysh tán ekendigine jaýyngerlerdiń kózin jetkizý qajet. Sonymen, baryp turǵan ótirik úlken shaıan alyp keledi eken. Ekinshi bir shekten shyǵýshylyq - nemisterdi bizdiń jalǵyz jaýyngerimizdiń ózi-aq «ýra» dep atoı salsa, aldy-artyna qaramaı zyta jóneletin sý júrek qorqaq etip kórsetýshilik. Eki jyldyń ishinde men mundaı nemisterdi kórgenim joq. Olar qarsylyq kórsetip baǵady, olarǵa qorqynysh sııaqty, erjúrektilik te tán. Dushpandy beıshara etip, onyń jaýyngerlik qasıetin, qarsylasýǵa qabilettiligin jasyryp kórsetý jón emes. Dushpan týraly shekten shyqqan kez kelgen karrıkatýra jónsizdik qana emes, sonymen birge zııandy da. Dushpan týraly shyndyq nárseni aıtý kerek - tek shyndyq mysaldarynda ǵana jaýǵa degen óshpendilikke jáne batyldyqqa tárbıeleýge bolady. Tárbıe jumysynyń maqsaty - adamnyń boıynda jaýyngerlik qasıetti, jaýyngerlik ónegelilikti qalyptastyrý. Buǵan adamdy ılandyrý arqyly qol jetkizedi, semıańa, halqyńa, otanyńa, memleketke berilgendik, úlkendi syılaý, zańdy, tártipti, salt-dástúrlerdi saqtaý, jeke adamnyń ıgiligimen etene baılanysty, qoǵamdyq ıgilik jóninde qamqorlyq jasaý ómirlik ári rýhanı qajettilik bolyp tabylady, qoǵamdyq qajettilikterge (árkimniń qabiletine qaraı) degen durys kózqaras qoǵamnan laıyqty baǵasyn alady. Bul uǵymdar tárbıeleý arqyly sana-sezimge sińiriledi de, adamnyń boıynda sanaly is-áreket jasaý úshin derbes minez-qulyq qalyptastyrady; jaýyngerdiń adamgershilik kelbetine qorqynysh pen quldyq urýshylyq jat bolýǵa tıis, munyń ózi sheksiz súıýshilik pen memleketke, halqyńa shyn júrekten senýshiliktiń mán-maǵynasyn bildiredi. Qazaqtar: «Kisi elinde sultan bolǵansha, óz elińde ultan bol»,- deıdi. Adam baqytty bolǵan kezde sheksiz beriledi, al ol ózine qaı jerde senim bildirip, ózin qaı jer jaqsy kórse, sol jerde ǵana baqytty.
Endi keıbir psıhologııalyq uǵymdarǵa toqtalyp óteıin: Aqyl Sezim Erik. Aqyl - bul zattar men qubylystardy tanıtyn kúsh. Aqyl olardy óte sezimtaldyqpen ajyratyp, anyqtaıdy, ıaǵnı adam óziniń sezim músheleri arqyly áser alyp, ony nerv júıelerine berip, mıda tez arada qorytyp, paıda bolǵan nárse túsinik pe nemese obraz ba, anyq jaýabyn beredi. Aqyldyń jumysy adamnyń ishki sezim kúıin beıneleıdi. Muny biz kóbinese jekelegen uǵymdarǵa jiktep jatamyz. Oılaý - alǵan áserlerdi birtindep óńdeı otyryp, obektıvti shyndyqty beıneleıtin tanymnyń joǵary satysy. Senimdilik - bul zattar men qubylystar týraly, bolyp jatqan nárse týraly naqty uǵym men onyń zardaby týraly aıqyn túsinik. Senimdilik tabysqa jetýge degen qulshynysty arttyrady, boıǵa qýat beredi, ábden aıqyndalǵan ómir berýge nemese jeke is-qımylǵa shaqyrady - ıaǵnı dereý áreket jasaýǵa ıtermeleıdi. Kúdik - alǵan áserdi shala ári aıqyn sezine almaýdyń, túsine jáne óńdeı almaýdyń saldarynan aqyldyń arsa bolýy, oıdyń tolqýy... Kúdik - qorqynyshtyń bir túri, soǵysta tolqý - bir nársege sheshilip táýekel ete qoıýǵa, bir nársege áreket qylýǵa múmkindik bere qoımaıtyn, kóbine sasqalaqtap asyp-sasýǵa deıin jetkizetin óte qaýipti, kóbine zalaldy astan-kesten bolǵan ishki dúnıeniń kúıi; jańyla bastaǵan adam, basqalardy da esinen jańylystyrady. Kúdiktene bastaǵan komandır, ádette, óziniń mindetin orynbasaryna artyp nemese onyń «qaramaǵyndaǵylar jaı ony túsinbepti» degen syltaýdyń zardabynan ózin qaýipsizdendire otyryp, jalpy sózbenen anyq, aıqyn emes buıryq berip jeke buıryqtan qashqalaqtaıtynyn bizder tájirıbeden bilemiz. Halyqta muny «aıran ishken qutylady, shelek jalaǵan tutylady» deıdi. Jeke basym ózimniń bastyǵym general Chernıgov aqylynyń turlaýsyzdyǵynan úsh ret sál bolmaǵanda ajal apanyna túse jazdadym, osy jaǵdaı «kúdik» degen uǵymdy tereńirek túsinýime túrtki boldy. Es - bul aqyl-oıdyń bastan ótken áserlerdi óz qalaýynsha qabyldaý, saqtaý jáne qaıta jańǵyrtý qabileti. Áskerı iste es tájirıbeni negizdeýge qyzmet etedi. Es aldaǵy paıdaly is-áreketter úshin sátti jáne sátsiz áreketterden taǵylym ala otyryp qubylystardy suryptap, jınaqtaıdy. Bizge bul ádil túrde tájirıbeden úırený, basqalardyń tájirıbelerin jınaqtap, zertteý usynylady. Árıne, jeke tájirıbe - uly is, ol sanada tereń iz qaldyrady, degenmen de onyń da aıasy tar, sondyqtan da basqalardyń tájirıbesi men zerdesine, olardy úırený men jınaqtaýǵa erekshe kóńil bólingeni jón, bul kez kelgen oıly ofıtserdiń paryzy ári onyń jeke basynyń ishteı ósýiniń quraly bolýǵa tıis. Zerigý - aqyl-oıdyń qyzyǵýshylyǵynyń bolmaýy, qabilettiń azdyǵy, qyzmettiń álsizdiginen paıda bolady. Zerigý qyzmet ornyna, tabıǵaty kelmeıtin jumysqa beıimdiligine, qabiletine qaramaı taǵaıyndaı salýshylyqtan kelip týady. Halyq: «Qarǵany baptaǵanmen búrkit bolmas», «Aıaz bı, álińdi, qumyrsqa, jolyńdy bil», «Árkim óz jónin bilgeni jaqsy»,- dep beker aıtpaǵan. Ár ýaqytta adamnyń týa bitken qabilettiligin, tabıǵı darynyn eskerip jáne qyzmettik talappen baılanysty týýy múmkin qaıshylyqtardy oraǵytyp ketken jón. Kadrlardy, kimniń nege qabiletti ekenin, jalpy kimdi qaı jerge taǵaıyndaý emes, paıdalaný jón, tıimdi ekenin anyqtaý maqsatynda zerttep bilý, anyqtaý talabynyń zańdy ekeni belgili. Munyń bárin esepke almaý (kadrlardy, qatardaǵy quramdy qosyp eseptegende, durys bólip, oryndy ornalastyrǵan jaǵdaıda op-ońaı qutylyp ketýge bolatyn) úlken materıaldyq shyǵyn men qajetsiz qurbandyqqa dýshar etedi. Selqostyq - negizinen zerigýdiń bir túri, oılaýdyń tııanaqsyzdyǵy, aıqyn emestigi, qubylysty baıypsyz qabyldaýshylyq; osydan onyń saldary enjarlyq, qyzmettik álsizdik jáne t. b. týady. Armandaýshylyq - júzege aspaıtyn nárselerdi oılaný, degenmen de bul adam boıyndaǵy kúshti qushtarlyq. Soǵysta armandaýshylyq - kóbinese naqty mindetterdi sheshýde tvorchestvolyq jolǵa ıtermeleıtin qozǵaýshy kúsh. Qýlyq - alǵan áserlerdi jalǵan, jasandy túrde kórsetý - soǵysta eń soraqy baqytsyzdyq, qaýipti ótirik. Ekijúzdilik - jalǵan jany ashýshylyq, túsinýshilik, uǵynýshylyq, pikirlestik, ótirik nárseni shyn dep, shyndy jasyryp kórsetýshilik. Munyń bári kóbine «Aıaz bı, álińdi, qumyrsqa, jolyńdy bil» saldarynan. Ekijúzdilikti joıýdyń eń senimdi tásili, eń durysy - bólimdi jasaqtaý kezinde nemese qyzmet ornyna ofıtser-joldastardy taǵaıyndaǵan kezde mundaı jaǵdaılardy týdyratyn sebepterge jol bermeý. Múmkindik bolmaǵan jaǵdaıda - májbúr etý ádisimen úıretý kerek . Sezim - tán men jannyń belgili bir jaǵdaıdaǵy kúıi, ıaǵnı bizdiń syrtqy dúnıeni qabyldaý jáne oǵan jaýap berý, reaktsııa jasaý qabiletimiz. Sezim: tán (fızıkalyq), nemese ony keıde tómengi sezim dep te ataıdy, ıaǵnı ony organızmniń (aýyrsyný, shólirkeý, ashtyq, sýyqtyq jáne t. b.) fızıkalyq kúıi anyqtaıdy. Rýhanı nemese keıde joǵarǵy dep te atalynatyn - ıaǵnı adamnyń kóńilin aýdaryp, jan dúnıesin astan-kesten etetin sezim - oǵan mahabbat, jekkórýshilik, ashý-kek, yza sezimi jáne sol sııaqty aqıqat, ádildik sezimi, shyndyq, ótirik jáne t. b. sııaqty uǵymdar da jatady. Áser - adamnyń psıhıkasyn qozdyratyn nemese basatyn jaǵymdy nemese jaǵymsyz túısik sezim. Áser sezimi fızıkalyq ta, sondaı-aq bul sózdiń rýhanı maǵynasynda daadamnyń qyzmetine tikeleı yqpal ete otyryp, adamdy qaırattandyra túsýge, onyń boıyndaǵy kúsh-qýattyń artyp, bolmasa álsireýine sebepshi bolady. Bizge bárinen de góri áskerı tárbıede jaýyngerlik qasıetterdi darytýdyń moraldyq jáne adamgershilik negizderi retindegi sezimderdiń eń joǵary kórinisin bilý, zertteý jáne túsiný mańyzdyraq. Paryz - bul oryndalýǵa tıis mindet pen áreket. Paryz alǵa qoıylǵan mindetten týady, ıaǵnı mindet adamǵa paryzdy júkteıdi, sondyqtan da paryz ben mindet adamnyń qyzmet áreketinde ártúrli. Halyq: «Bılik kimde bolsa, suraý da sodan», - deıdi. «Mindet adamǵa jaýapkershilikti júkteıdi». Eger bizdi qorshaǵan tabıǵat pen janýarlar álemine til bitken bolsa, onda olar múldem ádil túrde daýyspen: «Adamnyń qolyna qyrýar bılik berilgen, odan kóbirek suraǵyn, jaratýshym!» - degen bolar edi. 40 Ádebı KZ Áskerı qyzmet áskerı qyzmetshilerge biz áskerı paryz dep aıtatyn erekshe spetsıfıkalyq mindet júkteıdi. Memleketti qolyna qarý alyp syrtqy jáne ishki jaýlardan qorǵaý -- armııanyń basty mindeti men maqsaty. Armııanyń negizgi maqsaty - urys júrgizý, bul áskerı maqsatqa jetý jolyndaǵy birden-bir qural. Kez kelgen urystyń mindet-maqsaty dushpanǵa qaqyrata soqqy berý, demek áskerı paryz degenimizdiń ózi - bul jeńisti seziný, jeńiske jetý jolynda qaýip-qaterden taısalmaı, namys pen abyroıdy joǵary ustap, ólimge táýekel etip, jaýdy jeńgen kezdegi maqtanysh sezimi degen sóz. Áskerı paryzdyń ózegi - áskerı rýh, áskerlerdiń moraldyq-adamgershilik beınesi joǵary ıdeıalyq pen patrıotızm bolyp tabylady. Áskerı rýhtyń - paryzdyń mán- mańyzy ólimge bas tikseń de, dushpannyń erkine moıynsunbaý. 1 Áskerı rýhtyń kórinisi - ózin barlyq kezde sergek te kóńildi ustaýdan, óz mindetin dál, minsiz atqarýdan, uqyptylyq, tııanaqtylyq tanytýdan, ústi-basyn taza, muntazdaı etip ustaýdan tártip pen qyzmettik mindetterdi durys oryndaýdan, polktyń týyn qasıetti tý etip joǵary ustaı bilýden kórinedi. Adamnyń jan-tánine túsetin jónsiz syn men aýyrtpalyqtan aryp-ashý men qajýdan múmkindiginshe aýlaq bolǵan jón, áskerdiń kúsh-qýaty men rýhyn túsirmeı, qaıta kóterip, jaýyngerdiń sanasyna birtindep qyzmet etýdiń qajettigine jetkizý kerek. Paryz - óziniń maǵynalyq aıasyna aqyl, sezim, erik, abyroı, ar-ojdan, ádildik, shyndyq, mahabbat taǵy basqa da máselelerdi qamtyp, olarǵa adamnyń qyzmet aıasyndaǵy qaıshy qubylystardy qarama-qarsy qoıatyn eń joǵarǵy ıntellektýaldyq uǵym. Tómenirekte paryz týraly tolyǵyraq aıtý úshin aldymen mynandaı anyqtamalarǵa toqtala ketýdi qajet dep sanaımyn: paryzdy túsiný ar-uıat dep aıtylady. Ar - jaqsylyq pen zulymdyqty, shyndyq pen jalǵandyqty, ádildik pen ádiletsizdikti jáne basqalardy anyqtaıtyn adamgershilik uǵymy. Bul adamnyń qyzmetin onyń aqıqat, shyndyq pen ádildik jónindegi uǵym-túsinigine baılanysty retteıtin paryzdyń qanshalyqty oryndalǵan nemese oryndalmaǵanyn (osydan kelip birde sergektik, birde jasýshylyq) anyqtaıtyn, neni istep, neden bas tartýǵa týra keletinin kórsetetin, kóńil- kúıdiń jaıbaraqattyǵyn bildiretin sezim. Qysqasyn aıtqanda ar - paryzdyń baqylaýshysy, adam qyzmetin rettep otyrýshy. Abyroı - jeke adamnyń ar-namysyn uǵyný degen sóz. Abyroıdy, joǵary moraldyq rýhty saqtaý jolynda óz ómirin qııýǵa deıin barýǵa nıet etý - namys dep atalady. Uıat - jasaǵan áreketiniń jónsizdigin túsinýshilik. Namysqa kir keltirýshilik, moraldyq rýhtyń asqaqtyǵyn qorlaý - masqara bolýshylyq senimdilik, soǵys pen urystaǵy senimdilik - dushpannan basym túsý sezimi, óziniń jeke basynyń ar-namysyn seziný. Senimdilikke isti bilý men jaýyngerlik rýhty kóterý arqyly qol jetedi. Jigerlendirý degenimiz - rýhanı kúsh berý, kúsh-qýattyń tasýy, sergektik kúı. Áskerdi jigerlendirýdiń quraldary mynalar: ınabattylyqpen, kishipeıildilikpen yqpal etý, adamnyń adamgershiligin qurmetteý, bastyqtyń jeke ónegesi, aqyl-keńes berý, aıtqanyn túsinikti etip uǵyndyrý, kóńilden shyqqan qarapaıym sóz, tapqyrlyq, sheshendik, oryndy aıtylǵan ázil-qaljyń, oıyn-kúlki, án-kúı, jaýyngerlik jáne basqa da ánderdi aıtý, bı bıleý men bólimshelerdegi basqa da kórkemónerpazdyq jatady. Kórkemónerpazdyqqa erekshe kóńil bólgen jón, óıtkeni, soldat ózin báribir kóbinese kórermen retinde sezinetin, ári artısterge tek qana kásipqoılar dep qana qaraıtyn naǵyz artısterdiń kórsetken ónerine qaraǵanda, ol birge qyzmet etetin joldastarynyń qoıǵan oıyn-saýyǵynda kóńili kóbirek kóterilip, shabyttanyp, ózin áldeqaıda jeńil sezinedi. Akterler men aktrısalardyń grımderi soldattyń boıynda maskaǵa degen jekkórýshilik sezimin týdyrady: «Myna beıtanys adamdar kelip, ózderiniń qylymsyǵan, bálsingen, shyn júrekten shyqpaǵan jalǵan oıyn-saýyǵymen bulardyń kóńil-kúıin kótermek». Soldat dalalyq jaǵdaıda shyn mánindegi tosyn óner kórsetken kezde naǵyz óner ókilderinen góri, kóbinese shalaǵaı ónerpazdar (haltýrşıkter) oıyn-saýyq qoıatynyn anyq sezedi. Shalaǵaı artısti ol rahattana qolyna vıntovka ustatyp, aýystyrmaı, bir táýlik boıy kúzetke qoıyp ári bul qyr jalqaýdyń qınalǵanyn kórip tabalaǵan da bolar edi.
Shyǵarma Ádebı KZ portalynan alyndy
Jalǵasy bar