«Qanmen jazylǵan kitap»: Komandır - áskerdiń mıy, urysty uıymdastyrýshy, jeńiske jetkizýshi tulǵa
*** Baýyrjan Momyshuly. Joldastar! Bizdiń úsh saǵat ýaqytymyz bosqa ketti. Men bul áńgimeni 6-7 saǵatqa eseptep edim. Alǵashqy taqyrypty asyǵys túrde aıaqtaǵym kelmeıdi, sondyqtan búgin 3-4 saǵat ýaqytty keshegi aıtylǵan taqyrypqa bólemin. Áńgimemizdiń sońynda soldat jóninde taǵy da azdap toqtalamyn. Kelesi másele - ofıtser, komandır. Komandır, ofıtser qandaı bolýǵa tıis? Ofıtserler negizinen úsh kategorııaǵa bólinedi. Men ıyǵyna pogon taǵyp, áskerı forma kıgen qarapaıym adamdardy emes, saptaǵy ofıtserlerdi aıtyp otyrmyn. Sonymen: 1-kategorııaǵa - jaqyn qashyqtyqta urys júrgizetin ofıtserler; 2-kategorııaǵa - taktıkalyq oılaý men taktıkalyq maqsattaǵy ofıtserler; 3-kategorııaǵa - operatıvtik oılaý men operatıvtik maqsattaǵy ofıtserler (generaldar) jatady. Men paıymdaý men oılaý degen uǵymdardy aıtqan kezde, oǵan eshqandaı da túsinik berip jatýdyń qajeti joq qoı dep oılaımyn. Ofıtserlerdi bulaısha bólip qarastyrýdy sizder áskerı ádebıetten taba almaısyzdar, qalaı bolǵanda da, ózim de kezdestirmedim. Bulaı bólý tym dórekileý de bolyp kórinýi yqtımal, degenmen osylaısha shartty túrde bólýge bolatyn sııaqty. Bul toptaǵy árbir ofıtserdiń jaýyngerlik qatarda, urys kezinde óz orny, mindeti bolady. Olardyń aıyrmashylyǵy basshylyq etý masshtabyna, oılaý men qyzmetke taǵaıyndalýyna baılanysty. Ofıtser qandaı kólemdegi isterdi atqarýy tıis, onyń mindetteriniń aýqymy qandaı? Komandır - áskerdiń mıy, urysty uıymdastyrýshy, jeńiske jetkizýshi tulǵa. Komandır týraly jazyp nemese áńgime aıtyp turǵan kezimde, men komandırdiń tvorchestvo adamy ekenin dáleldegim keledi. Bizder ádebıetshilerdi, sýretshilerdi, kompozıtorlardy tvorchestvolyq eńbektiń adamdary dep esepteımiz, alaıda bizder aıtyp júrgenderimizdeı, urys pen soǵys ǵylym ǵana emes, sonymen qatar óner de ǵoı, onda nelikten bul ónerdi uıymdastyrýshy da jasampaz adam bolyp sanalmaıdy, nelikten biz ony tvorchestvolyq adam dep sanamaımyz? Shyn máninde komandır - bul tvorchestvolyq eńbektiń adamy. Komandırdiń erligi - onyń parasattylyǵyna, senimdi qaıtpas erik-jigerine baılanysty. Erik degenimiz ne? Biz oǵan keıinirek taǵy da toqtalamyz. Komandırdiń kóptegen qyrýar jumystarynyń ishindegi eń bastysy: oılaý, oılaý jáne oılaý bolyp tabylady. Ofıtser sonshama qoıan-qoltyq urystyń soldaty bolmaǵanymen, aqyl-parasattyń soldaty bola bilgen jón. Qazaq halqynyń maqaly: «Bilekpen birdi, aqylmen myńdy jyǵasyń», - deıdi. Komandırdiń urysqa deıingi negizgi mindeti - óziniń qaramaǵyndaǵy jaýyngerlerdi erlikke tárbıeleý, komandırdiń urys kezindegi mindeti - ólý emes, qol astyndaǵylardyń bárin jaǵdaıǵa qaraı únemdep jumsap, naqty kúsh pen múmkindikterdi, alǵa qoıylǵan jaýyngerlik tapsyrmany oryndap shyǵý. Komandırdiń is-áreketi barlyq ýaqytta: qyzmet jaǵdaıyna baılanysty qajettilikti, jalpy maqsatqa laıyqtylyqty (óz bóliminiń nemese bólimsheleriniń paıdasy turǵysynan ǵana emes, sonymen qatar basqa da bólimderge de paıdaly turǵydan), jeke múddelikti (men qyzmetke baılanysty múddelikti aıtyp otyrmyn), ushtastyra otyryp, belgili birtártipke baǵynýǵa tıis. Eger komandır qandaı da bir tapsyrmany júzege asyrýǵa múddeli bolmasa, onda bul sharýany óziniń bar jan-tánimen istemeıdi. Komandır bir jaqty, berekesiz, ustamsyz adam bolmaýǵa tıis, ol qyzmettik namysqorlyq pen menmendiktiń ne ekenin tereń túsine bilýi kerek, ol qyzmettik ózimshildikti jeke bastyń toǵysharlyǵynan ajyrata bilýi qajet. Onyń jaraǵynda qarý-jaraqpen birge óziniń shynaıylyǵymen, shyn kóńilden shyqqan qarapaıymdylyǵymen soldattyń jan dúnıesin baýraıtyn, oǵan áser etetin qarapaıym jaýyngerlik sóz bolýǵa tıis. Qazaq halqynyń: «Sóz súıekten, taıaq etten ótedi» degen maqalyn eske alyńyzdarshy. Qarapaıymdylyq eki jaqty mán-maǵyna beredi: qarapaıym degen sóz bir jaǵynan - tereńdikti, ekinshi jaǵynan - bos, qýys degen utymdy, basqasha aıtqanda qarapaıym ári aqyldy nemese qarapaıym ári aqymaq degendi bildiredi. Men bul jerde qarapaıymdy tereń degen maǵynada qoldanyp turmyn. Komandır jalpynyń múddesinen tys jeke múddeni qorǵamaı, ózine júktelgen jaýapkershilikti sezine bilgeni jón. Komandır essiz batyl da, parasatty batylsyz bolmaýǵa tıis, bir jaqtylyq - ofıtserdiń mini, kemshiligi. Komandır bul qasıetterdi úılestire bilgeni jón. Ol óziniń jeke basynyń jaqsy jaqtaryna syn kózimen qaraýy kerek. Ol erge ebedeısiz otyrǵyzylyp, azaptanyp, shaıqaqtaǵan tulyp sııaqty emes, myqtap otyrǵan kánigi shabandoz sııaqty bolǵany jón. Sizder, bálkim, Bektiń birinshi povesin oqyǵanda, ondaǵy «Lysanka at» degen taraý esterińizde bolar. Moskvada: «Adamdy jylqymen qalaı salystyrýǵa bolady?» deıtin danyshpandar tabyldy. Bir redaktor bul taraýdy basýǵa jibermeı alyp qalsa, ekinshi bir «danyshpan» (Balalar baspasynyń redaktory) múldem laqtyryp tastaǵan. Komandır jaýyngerge, onyń adamgershiligin kemitpeı, alasartpaı, kaıta sezimine, ar-ojdanyna, psıhıkasyna áser ete otyryp, barlyq yqpal etetin sharalardy sheber qoldana bilgeni jón, al munyń ózi tutas bir óner bolyp tabylady, bul ónerdi ıgerýge kez kelgen parasatty oılaı biletin komandır umtylýǵa tıis. Soldat onyń basty nazarynda turýǵa tıis, jaýyngerdiń únemi muqtajyn, soldattyń jan syryn bilgeni jón. Men muqtajdyq, qajettilik týraly aıtqan kezimde, taǵamdy, materıaldyq jaqty meńzep otyrǵan joqpyn, adamnyń jan dúnıesin - adammen til taba bilýshilikti aıtyp otyrmyn. Demek, komandır aqyl-oımen - tártipti, tabandy, júıeli ári maqsatty túrde jumys isteı bilgeni maqul. Soǵystyń qaıǵy-qasiretti sátteri komandırden kez kelgen baǵynbaýshylyq pen tártipsizdikke, jónsizdikke qatal da aıaýsyz bolýdy talap etedi. Qataldyq kináli adamdy, eger ol jazalanatyndaı qylmys jasaǵan bolsa, jaltaqtamaı ólim jazasyna deıin jetkizýge tıis. Bul aqylǵa syımaıtyn is emes, eń gýmanıstik jáne eń adamgershilik sheshim, múmkin emes nárseni búldirgen - qorqaqtyq nemese opasyzdyq jasaǵan adamnyń mańdaıynan sıpap qoıa bermeıtin bolar. Qostaı berýshilik - álsizdik. Óziń mert bolǵanyńnan góri, óltirý qıynyraq. Ózderimizdiń aramyzdan shyqqan qorqaq nemese opasyzdy atý - bul tym óte aýyr, komandırdiń - adamnyń ishki dúnıesinde sumdyq arpalys týdyratyn jaǵdaı, óıtkeni komandır jansyz, karton adam emes qoı. Іshki jáne syrtqy qıyndyqtardy jeńe otyryp, adamdy atý kerek degen qorytyndy jasaıdy - bul júzege asyrýda erjúrektilikti qajet etetin eń bir qaıǵyly sát bolyp tabylady. Komandırdiń qataldyǵy men talap qoıýshylyǵy baıyptalǵan, oılanyp istelgen bolýy kerek, al kez kelgen qurǵaq aqyl aıtýshylyq, aıqaı - qataldyq emes, esersoqtyq. Qataldyq pen talap qoıýshylyq azamattyq júris-turys normalarynan, áskerı ádepten shyǵyp ketpeıtindeı, soldattyń adamgershiligin kemsitpeıtindeı ádil bolǵany jón. Sonymen, komandır soldattardy tárbıeleýshi bolyp tabylady eken, ol ashýmen emes, aqylmen oqyt degen qaǵıdany berik ustanýǵa tıis. Bul qaǵıdany eriksiz qabyldatqan ne nárse? Ashýmen úıretetin adamdar da kezdesip qalady. Eger jaýyngerdiń isiniń bári orny-ornynda bolmasa, oǵan aıqaılaı bastaıdy, til tıgizedi. Ras, keıde oılaǵan nársege aıqaısyz qol jetkize almaısyń, biraq ta munyń bárin oılastyryp istegen oryndy. Mine, osydan kelip ashýmen emes, aqylmen úıretý kerek degen ómir qorytyndysy kelip shyǵady. Árbip soldat óziniń yjdaǵattanyp, tyrmysyp istegen isine kóńil bólip, jyly lebiz bildirgendi kútedi. Soldat degenimiz kim? Soldatqa eshqandaı da demokratııalyq pravo berilmegen, bul jerde ámir etýshi men moıynsunýshy bar. Eger moıynsunýshy adam paryzyn, buıryqty oryndaýǵa tyryssa, osyǵan baılanysty onda oryndaǵan buıryǵy úshin árbir soldat jyly lebiz kútedi. Demek, komandır jón-josyqsyz maqtama jáne kinásiz dattama degen qaǵıdany ustanǵany jón. Bul qaǵıda qaıdan shyǵyp otyr? Eger adamdy maqtasań, demek, ol ataq-dańqqa ıe bola bastaıdy, biraq ataq-dańq baryp turǵan aqymaq bolýǵa ıteredi, ol ataq-dańqty kótere almaı, aqymaqtana, esire túsedi, bul - adamnyń jaǵymsyz kóleńkeli jaǵy. Al aqyldylar úshin ataq-dańq - bul zil batpan aýyr júk. Eger adam belgili, tanymal bola bastasa, demek ol obrazǵa, óziniń jeke «meni» endi ózine tán bolmaıtyn adamǵa aınala bastaıdy. Barlyq nazardy ol paryzǵa aýdarýǵa tıis, al jeke basynyń máselesi ol úshin belgili dárejede ysyryla bastaıdy. Bılik te qaýipti. Eger bılik aqyldy adamnyń qolyna berilgen bolsa - onda aqyldy basshyǵa, al eger aqymaqqa berilgen bolsa, onda esersoqqa aınalady. Bul, ásirese, soǵysta qaýipti. Mynandaı bir oqıǵa bolǵan edi, bir aǵa leıtenant dushpannyń tylynda qımyl júrgize otyryp, ishinara tapsyrmalar oryndap turdy. Onyń famılııasy Malıarchýk, al ony joldastary laqap etip «zrobıla» dep atap ketti, sebebi ol málimet berip jatyp bylaı deıtin edi: «Zrobıly trı blındajıv». Tapsyrmany ol oryndaýyn oryndap shyqty, alaıda óziniń bólimshesiniń jartysyn jaý tylynda qaldyryp oraldy. Olardyń bir bóligi keıinnen partızandarǵa baryp qosyldy. Soldat retinde ol erlik, al komandır retinde qylmys jasady. Biraq ta bul leıtenant aqyl-oıy asa jetik adam emes-ti, sonda da bolsa ony «Erligi úshin» medalimen nagradtadyq. Eger ol naǵyz ofıtser bolǵan bolsa, men, árıne, ony aıyp batalonyna jiberer edim, al ol «Zrobıla» bolǵandyqtan, ony men keshirdim. Bizdiń «Zrobıla» nashar leıtenant boldy. Ol tipti topografııany da bilmeıtin. Ol tipti qaı jerde bolǵanyn da aıtyp bere almaıtyn. Onyń kartanyń masshtaby jóninde túsinigi joq edi, ol qubylanama (kompas) boıynsha baǵyt-baǵdardy múldem aıyra almaıtyn. Ol tapsyrmalardy oryndap, dushpandy joıatyn, biraq ózi qaı jerde bolǵanyn kartadan taýyp kórsete bilmeıtin (kartadan Rıgadan Holmǵa deıingi aralyqty sharlap dal bolatyn). Ol bul tapsyrmany qabiletine qaraı barlyq jan-tánimen oryndap shyqty, al men otan topografııany bilmeısiń dep, qubylanama boıynsha ǵana emes, sonymen birge juldyzdarǵa qarap ta bólimdi alyp shyǵa almadyń dep aıyp taǵa almadym. Sondyqtan, men bylaı dep aıttym: «Eger ol jóni túzý aǵa leıtenant bolsa, onda tártipti batalonǵa jiberýdi qajet etedi, al ol dál osy qalpyndaǵydaı bolsa, onda ol erjúrektiligi úshin soldat retinde óziniń jasaǵan erligi úshin nagradaǵa usynylýǵa laıyqty». Komandır soldattyń ar-ojdanyna yqpal ete, ony ıgilikti isterge qulshyndyra alýǵa, jaýyngerlerge úıretip jáne qaramaǵyndaǵylardan úırene de bilýge tıis. Muny erekshe aıtyp otyrǵan sebebim - kóptegen bastyqtar, tek qana áskerı adamdar tana emes, bálkim qarapaıym, áskerı emes adamdar da kópshilikten úırenýdi ózine ar sanaıdy. Komandırge óziniń bólimshesi onyń akademııasy bolyp sanalady. Meniń bólimshem, meniń polkym meniń akademııam boldy. Qalyń soldat ta - ábden qalyptasqan halyq. Soldat sózdiń oraıyn taýyp sóıleıdi, ony tyńdaı bilgen jón, ony úıretip qana qoımaı, sonymen birge odan úırene de bilý kerek. Búgingi kúnniń sátsiz tájirıbesi komandır úshin erteńgi kúngi sátti istiń habarshysy bolýǵa tıis, ıaǵnı eger sizder búgin jeńiliske ushyrasasyńdar, onda kelesi joly qatelikti qaıtalamas úshin sebep-saldaryn izdeńizder, anyqtańyzdar. Bulmáselege A. Bektiń jazyp jatqan povesiniń ekinshi bóliminde tutas bir taraý arnalady. Sátti aıaqtalǵan urystan keıin de jaǵdaıdy tekserip taldaý kerek. Komandır óziniń qaramaǵyndaǵy jaýyngerlerdi: «Ólimge asyqpaı, urys júrgizýdi úıren», «Urys júrgize júrip úıren, shyńdala, ári batyldana tús» degen qaǵıdany ustanyp tárbıeleýi qajet. Bul da basqa bir taqyryp, oǵan povestiń úshinshi jáne tórtinshi taraýlary arnalady. Osyndaı parasattylyqqa, osyndaı sezimge komandır óziniń qaramaǵyndaǵylardy tárbıeleýge tıis. Urysta jeke úlgi-ónege kórsetý. Bul másele jóninde basqalarda ǵana emes, sondaı-aq bizde, áskerı adamdar arasynda da ártúrli kózqarastar bar, sonyń saldarynan bizder ózimizdiń kóptegen kadrlarymyzdan aıyrylyp qaldyq. Bul buǵan deıingi barlyq soǵystarda da bolǵan jaı. Men komandırdiń mindeti - ólý emes, aldyna qoıǵan jaýyngerlik tapsyrmany oryndaý dep joǵaryda aıtqan edim. Bizder soǵystyń bas kezinde orynsyz shyǵynǵa jol berdik. Jeke úlgi-ónege kórsetý degenimiz ne? Bul jaýyngerler men bólimshelerdi basqarý men olarǵa yqpal etý quraly bolyp tabylady. Jeke úlgi-ónege «men istegendeı etip iste» degenge úndeıdi, shaqyrady. Buǵan tómendegideı qorytyndy jasaıyq: jeke úlgi-ónege urysta basqarý quraly bolyp tabylady, ári ol shyn máninde qajetti jaǵdaıda qoldanylǵanda ǵana aqtap alynady. Jeke úlgi-ónege jaýyngerlerdiń kóz aldynda jasalatyndyqtan, olardy qyzyqtyryp, qalaı da qalǵandardy erlik kórsetýge óziniń sońynan eliktirip alyp ketetindeı bolady. Seniń jeke úlgi-ónegeńdi jurttyń bári de kórýge tıis, sóıtip «Batyr - batyr emes, bastaǵan batyr» nemese orystardyń aıtatynyndaı: «Inıtsıatıva - batyldyqqa jol bastar» degen qaǵıdany dáleldeı túsedi. Jeke úlgi-ónege degenimiz - bul ınıtsıatıva kórsetý bolmaq. Men bul jerde azdap sheginis jasaı keteıin. Rota jer baýyrlap jatyr, adamdardy shabýyl jasaýǵa kóterý qajet. Dushpan sózsiz olardy oq borata qarsy alady. Komandır: «Alǵa, shabýylǵa bastańdar!»- dep komanda beredi. Men ázirshe komanda berile salysymen-aq, adamdardyń birden óre kóterilip shabýylǵa shyqqanyn kezdestire qoıǵan joqpyn. Munyń ózi ábden zańdy da, óıtkeni kimniń ólimge bas tikkisi keledi deısiz? Adamdardy shabýylǵa bastap kóterýden eń aýyr mindet joq. Mundaıda batyldaý bir adam ornynan umtylsa, onda barlyq rota kóterile jóneledi. Árıne, shabýylǵa shyqqan kezde búkil rota batyl, biraq ta olardyń ishinen batyldaýy kim? Alǵash bolyp kóterilgen adam ǵana batyl bolmaq. Osydan kelip, tómendegideı «ınıtsıatıva - batyldyqqa jol bastar» degen qorytyndy jasalynady. Soldatta jurt jek kóretin tobyrlyq sezim bolady. Men muny mundaı jaǵdaıda kollektıvtiń jaýyngerlik yntymaǵynyń asyl qasıeti dep bilemin. Árıne, tobyrlyq sezimniń jaman jaǵy da bar. Ólim qaýpine qaramastan shabýylǵa kim birinshi bolyp bastasa, rota jetken tabysy úshin soǵan mindetti, qaryzdar bolmaq. Bálkim, ol bul shabýylda eshkimdi de óltirmes, biraq ta ol birinshi bolyp kóterildi, ony osy úshin de nagradtaý kerek. Óıtkeni áńgime onyń bul shabýylda qansha jaýdy shanshyp óltirgendiginde emes, onyń alǵashqy bolyp ornynan kóterilip úlgi kórsetkendiginde, sóıtip óziniń sońynan qalǵandardy bastap alyp ketýinde bolyp otyr. Árıne, odan qalyp qoıý uıat, sondyqtan qalǵandar da kóterilip, shabýylǵa shyǵady. Tipti shabýyl kezinde erlik jasaǵan adam da sondaı-aq birinshi bolyp soldattardy jaýǵa qarsy kótergen jaýyngerge boryshty. Eger jeke úlgi-ónege ózine eliktire almaıdy eken, onda bul jeke úlgi-ónege bolmaǵany, onyń eshkimge de kerek bolmaý sebebi - óziniń mindetin aqtaı almaǵandyǵynan. Komandırdiń mundaı úlgi-ónege kórsetpegeni jón, oǵan táýekelge bel býýǵa bolmaıdy. Eger komandır úlgi-ónege kórsetemin dep opat bolsa, onda ony esersoqtyqtan opat boldy dep aıtýǵa bolady. Óıtkeni mundaı úlgi kórsetýdiń qajettigi joq edi, al ol bolsa qyzbalyq jasap, óz mindetin aqtaı almady. Qaıtalap aıtamyn, jeke úlgi-ónege máselesi - bul tutas bir taqyryp. Urystaǵy jeke úlgi-ónegeniń ereksheligi - komandır óte saq bolǵany jón jáne úlgi-ónegeni jurttyń kóz aldynda ári qajetti kezde ǵana kórsetkeni oryndy. Áskerlerge basshylyq etý men olardy basqarýdyń negizin (ras, bul tym qatty aıtylǵan) moıynsunbaýshylyq pen kúres quraıdy. Naǵyz soldat bolý ońaı emes, degenmen komandırge de áskerdi tártipke kóndirý ońaılyqqa túspeıdi, al soǵysý odan da qıynyraq. Sapta turǵanda moıynsunýshylyq, baǵynýshylyq urys kezindegi moıynsunbaı, baǵynbaı ketýshilik jaǵdaılarynyń bolmaýyna kepildik bere almaıdy, kedergi árbir qadam basqan saıyn ushyrasyp otyrady, sondyqtan da komandır únemi óziniń bólimin jınaqylyq jaǵdaıda, daıyndyqta ustaǵany jón, atty áskerler «atty jolǵa ázirleńder» demeıtin be edi? Kimde-kim óziniń qaramaǵyna tártipti adamdar keldi, ári bári de qalpynda, oıdaǵydaı dep esepteıtin bolsa, onda ol adam qatelesedi - bul munymen de bitpese kerek. Moıynsunbaýshylyqpen, baǵynbaýshylyqpen kúres týraly áńgime aıtqan kezde men qarsylyq bildirý degen sózdi «býnt» maǵynasynda emes, odan anaǵurlym keńirek maǵynada túsinemin. Bul jóninde poveste keńirek taratyńqyrap jazylady. Komandır men onyń qaramaǵyndaǵy adamdardyń ózara qarym-qatynasynda demokratızm elementteriniń bolmaǵany jón, ıaǵnı ámir etýshiler men moıynsunýshylardyń ózara qarym-qatynasynda tek jalǵan demokratızm bar, onyń armııada múldem keregi joq. Komandırdiń bergen jarlyǵy (buıryǵy) bul baǵynýǵa negiz bolady. Qyzmet barysynda qaramaǵyndaǵylarǵa álsiz túrde berilgen komandadaı eshnárse de zııandy bola qoımas. Komanda (buıryq) qalaı berilgen bolsa, solaı oryndalady da. Jaı, daýysty bolar-bolmas qana kóterip berilgen buıryq bir bólek te, adamdy ornynan qozǵaltyp jiberetin ámirli únmen berilgen buıryq bir basqa, mundaı buıryq dál, naqty oryndalady. Senimsizdeý únmen álsiz túrde berilgen komanda men jarlyq eshqandaı derlik nátıje bermeıdi. Men komanda bergen kezimde, meniń komandam, meniń buıryǵym jaýyngerdiń sana-sezimine qanshalyqty dárejede jetkenin ári buıryqtyń qalaı oryndalatynyn bilý, seziný úshin soldattyń kóz janaryna qaraıtynmyn. Soldattyń kóz janarynan men onyń komandany qalaı - jaı tana ma nemese qyzý qulshynyspen ne talpynyspen oryndaı ma sony uǵatynmyn. Meniń aıtqandarymdy «ońǵa» ne «solǵa» dep berilgen buıryq sııaqty túsinbeńizder. Men búl sózdi keń maǵynada alyp otyrmyn. Urys kezindegi búkil tabys komandırdiń ózi-ózine senimdiligine baılanysty, degenmen buıryq bermes buryn komandırdiń ózi buıryqty tereń oılanyp, onyń qanshalyqty qajet ekenin jan-jaqty zerdelep alǵany jón. Qaramaǵyndaǵy jaýyngerdiń alǵan buıryqty oryndaý kezindegi komandırdiń erik- jigeriniń qaıtpastyǵyna kózi jetýge tıis. Armııada ámir etý úshin, eń aldymen, óziń aqyl- parasatqa júgine jáne qyzmet talaptaryna moıynsuna bilýiń kerek. Komandırdiń oılanbaı aıtqan sózi keıde polkke tym qymbatqa túsedi. Myna men polkovnıkpin, polk komandırimin, «dabyl» dep aıqaı salý maǵan nege turady, al shyndyǵynda sodan keıin-aq myńnan astam adam, arbaly kerýen, attar, artıllerııa ornynan qozǵala jónelmeı me... Meniń qaramaǵymda bir batalon komandıri bolǵan edi. Sol jóninde aıta keteıin. Jaýyngerler nagrada alǵannyń aldynda ǵana qolbasshy kelip ketken edi. Basqalarmen birge biri aqyldy, ekinshisi jeńil oıly eki kombat nagradtaldy. Keshki tamaq ústinde jeńil oıly kombat qýanyshyna ishińkireıdi. Onyń tym jaqsy qyzyp qalǵanyn baıqap qalyp, men bólimshesine qaıtýǵa buıyrdym. Óziniń bólimshesine kelip, ol óziniń batalonynyń jaýyngerlik ázirligin teksergisi keledi. Ol jalǵyz-aq «Dabyl» degen sózdi aıtyp edi, báride - adamdar da, attar da, arbaly kerýender de abyr-sabyr bolyp, qozǵala bastady... Júzdegen adam ázirlikke kirisedi, al komandır bolsa... jatqan kúıi uıyqtap ketedi. Batalon jolǵa daıar bolǵan kezde - bul tańǵy saǵat tórt shamasynda (soldat uıqysynyń eń bir tátti kezinde) ony túrtip oıatady. Ol uıqyly-oıaý «tym uzaq jınalasyńdar» dep mińgirlegen kúıi qaıta uıyqtap ketedi. Men ony batalon komandıri qyzmetinen (ol komandır buıryǵynyń kúshin túsine almady, demek komandırlik ete almaǵan) bosattym. Kelesi kúni men batalonǵa demalys berýge májbúr boldym. Demek oılanbaı aıtylǵan bir sóziń ózi áskerı qyzmetke úlken zııan tıgizedi. Munyń bárin esepteı otyryp, buıryqqa tómendegideı talap qoıylady: buıryq barlyq kezde tereń oılanyp, tolǵanyp baryp berilýge tıis. Eger adamnyń aqymaqtyq jasaǵan isinen óziniń ǵana basy ketse meıli, al eger de onyń esalańdyǵynan júzdegen adam qazaǵa ushyrasa, onda bul qylmys bolǵany, keıde osynyń zardabynan kóptegen jazyqsyz adamdar qaıǵyly jaǵdaıǵa, taǵdyr tálkegine ushyraıdy. Sonymen buıryqqa qoıylatyn talaptardy aıtyp óteıin: 1. Komanda nemese buıryq degenimiz - komandırdiń erik-jigeriniń kórinisi, onyń jasaǵan sheshiminiń qorytyndysy. Basqa emes, tap osyndaı buıryq berýge qanshalyqty qyzmettik mindet talap etetinin túsine bilý kerek. Bul buıryqty júzege asyrýǵa kerekti nárseniń bári birdeı bar ma, sony bilgen jón. 2. Bul buıryqty, osyndaı jaǵdaıda oryndap shyǵýǵa bola ma? Komandır buıryq berer, sheshim qabyldar aldynda oılanyp tolǵanyp alatyn basty másele, mine, osy bolmaq. 3. Buıryqty oryndaýǵa qajetti kúshpen jáne quraldarmen qamtamasyz etildi me, joq pa, sony anyqtap alý qajet. 4. Ýaqytty esepteý - buıryqty oryndaý úshin qansha ýaqyt qajet. Esep bes mınýttyń ishinde mynany isteı sal deıtindeı emes, naqty bolǵany durys. Bul mindetti oryndaý kimge tapsyrylady? Kez kelgen adamǵa buıryqty oryndaýdy tapsyrýǵa bolmaıdy. Buıryqtyń oryndalýy adamdardyń taǵdyryn sheshetinine, bul adamnyń buıryqty oryndap shyǵatynyna, oǵan buıryqty tapsyrýǵa bolatynyna kóz jetkizgennen keıin baryp qana tapsyrýǵa bolady. Árbir qaramaǵyndaǵy jaýynger kez kelgen buıryqty oryndaýǵa qabiletti emes. Qol qoıa salatyn, jedel qurtyp jiberer Famýsov ádisimen buıryq bermeý kerek. Komandır Famýsovtyń elikteýshisi bolmaýǵa kerek. 5. Buıryq oryndaýshylarǵa jeterlikteı dál, túsinikti túrde berildi me? Jattalǵan keńse tilimen «tap solaı» dep keletin jaýapqa sene bermegin. 6. Sondaı-aq, buıryqtyń oryndalýynyń ádis-tásili de oılastyrylýy qajet. Kelesi pýnktimiz - baqylaý. Buıryqtyń oryndalýyn, onyń burmalanyp ketpesin nemese oılaǵandaı etip júzege asyrylýyn mindetti túrde tekserý kerek. Óıtkeni urys kezinde barlyq nárse oılaǵandaı bolyp shyǵa bermeıdi. Sondyqtan buıryqty bere otyryp, onyń oryndalýyn kóre, ony túzete bilgen jón, sonda ǵana onyń naǵyz buıryq bolǵany, al eger buıryqtyń oryndalatyn pýnktteri saqtalynbasa ne oılastyrylmaǵan bolsa, onda bos dalbasa bolǵany. Meniń tájirıbemde komandırlerdiń buıryqty oılanbaı bergen jaǵdaılary ushyrasty, demek mundaı buıryq barlyq kezde oryndala bermeıdi, tártip boıynsha buıryqty oryndamaǵandyǵy úshin qaramaǵyndaǵy soldat jazalanady, al men bolsam mundaı jaǵdaıda soldatty emes, buıryq bergen komandırdi jazalaıtynmyn. Komandır óz bólimshesi men óz bólimindegi soldattardyń súıispenshiligine bólene bilgeni jón. Soldat bolsa, komandırin jaqsy kórip, ony kórgen kezde odan ımenip turýǵa, qurmet kórsetip, qaýip-qaterden qorǵap qalýǵa tıis. Qara qyldy qaq jarar ádil komandırdiń qataldyǵy jaýyngerler arasynda tanymal bolýyna negiz bolady. Buıryq ábden oılastyrylǵan bolýy kerek. Soldatty tek istegen isi úshin onyń adamgershilik abyroıyna til tıgizbeı, tımeı jazalaý qajet, mundaı jazalaý zulymdyqqa jol bermeıdi jáne komandırdiń ataq-bedeline, abyroıyna da nuqsan keltirmeıdi, soldat ádil jazalaýǵa tózedi. Ádiletsizdik ashý-yza týǵyzady, buqara kópshilik oǵan tóze almaıdy. Ádil komandır artyna jaltaqtamasa kerek. Óz jaýyngerlerinen seskenýshilik, qorqýshylyq - bul baryp turǵan baqytsyzdyq, sorlylyq, óz adamdaryńnan qoryqpaý úshin ádil bolǵan jón. Komandırdiń qamqorlyq jasaýy neden kórinedi? Ras, onyń qolynda jemshóp te, jabdyqtar da, kıim-keshekter de bar, biraq onyń basty qamqorlyq jasaıtyn máselesi - qarý-jaraqty jáne ózine senip tapsyrylǵan adamdardy saqtaý. Al qalǵan qamqorlyq jasaıtyn máseleler -- adamdardy saqtaýǵa qatysty jasalynady. Komandır soldatqa ónegeliligimen yqpal jasaı bilgeni jón, al jaýyngerdiń kóńilin taýyp, qarapaıym da uǵynyqty tilmen sóılese, onyń júregine jol taba bilgeni jaqsy. Al soldattyń júregine jol tabý ońaı emes. Komandırdi qaramaǵyndaǵy jaýyngerler barlyq ýaqytta, barlyq kezde jáne barlyq jaǵynan da úlgi-ónege tutatyn bolsyn; sonda ǵana ol ádil túrde óziniń áskerı mýndırine, shen-shekpenine maqtana almaq. Sonda ǵana komandırdiń ıyǵyndaǵy pogony men omyraýyna taǵylǵan jarqyraǵan ordenderi soldattardyń kózine jaǵymsyz kórinbeı, qaıta kún sáýlesindeı jarq-jurq etip erekshe áser etpek. Soldat mundaı komandırdi qurmettep, maqtan etedi. Komandır jaqsy, ataqty, bedeldi bolsa, soldattarǵa da unamdy, súıkimdi. Jaqsy da emes, kóp ataǵy shyqpaǵan komandırdiń soldattarǵa da onsha súıkimi bola bermeıdi. Komandır baıqaǵysh, kórgenin qalt jibermeıtin qyraǵy, psıholog, jaýyngerdiń jan júıesine úńile alatyn qabiletti basshy bolýǵa tıis, soldattarmen jaqsy qarym-qatynasta bolýǵa, olardyń ishki jan dúnıesin túsinýge aqyl-oımen ǵana qol jetkizbeı, taza aq jarqyn kóńilmen jáne soldattardyń ıyǵyna túsken aýyr júkti bólise bilýimen de qol jetkiziledi. Qarym-qatynasta ózin tym joǵary ustaýshylyq soldattardyń namysyna tıedi. Sýbordınatsııa, ıaǵnı kishi qyzmetkerlerdiń ózinen joǵary qyzmetkerlerge baǵynýy degen uǵym bar. Bul uǵym eki túrli maǵynany bildiredi: shen-shekpeni, áskerı ataǵy joǵary adam ózinen ataq dárejesi, shen-shekpeni tómen adamǵa kekireıip, mensinbeı qaramaı, óziniń qandy kóılek qarýlas joldasy, otandasy, er azamat, adam retinde qarap, onyń barlyq jaqsy qasıetterin syılaýǵa tıis, áskerı tárbıelilik pen ofıtserdiń ózin-ózi ustaý mádenıetiniń máni de osynda. Joǵaryda aıtylǵandardyń bárinen shyǵatyn qorytyndy: komandır tvorchestvolyq aqyl- oı men is-árekettiń adamy bolýǵa tıis, onyń ofıtserlik abyroıy men namysy da osyǵan baılanysty. Ofıtser jóninde áńgimeniń sońynda taǵy da qosymsha toqtalarmyn, al ázirshe osymenen shektelmekpin. Shyǵarma «Ádebı KZ» portalynan alyndy. Jalǵasy bar