«Qanmen jazylǵan kitap»: General Panfılov
***
GENERAL IVAN VASILЬEVICh PANFILOV
Panfılov týraly kóp jazylyp, kóp aıtylyp júr, biraq áli jetkize aıta alǵan joqpyz, nevrologııalyq jattandy pikirdiń aıasynan shyǵa almaı júrmiz, ıaǵnı ol jóninde jazylǵan shyǵarmalarda generaldyń beınesi jasalyna qoıǵan joq. Sondyqtan da men Ivan Vasılevıch Panfılovtyń beınesiniń A. Bektiń povesinde keńirek kórsetilýine kúsh salýǵa májbúr boldym. General Panfılovtyń erliginiń máni nede edi jáne onyń ózi komandır retinde, adam retinde qandaı jan bolǵan? Bul jóninde áli eshkim de aýyz toltyryp aıta alǵan joq. Men sizderge jazylyp jatqan povestiń ret tártibin qysqasha baıandap ótpekpin. Úshinshi povest materıalynyń 40-50 protsenti general Panfılovtyń beınesin jasaýǵa arnalady, taǵdyr jazsa, onymen keıin tanysa jatarsyzdar. Birinshi poveste Ivan Vasılevıch Panfılov urysty uıymdastyrýshy tulǵa retinde kórsetiledi. Ózderińizge málim, Ivan Vasılevıchke soǵystyń bas kezinde Almaty qalasynda Qazaqstannyń uldarynan 316-atqyshtar dıvızııasyn qurý tapsyrylǵan bolatyn. Onyń quramy basshy quramdy qospaǵanda, arnaıy áskerı daıarlyqtan ótken kadrlardan emes, jumysshy, kolhozshy jigitterden turady. Al dıvızııa ártúrli quramnan jasaqtalady. Onyń qataryna býhgalterler men muǵalimder, saýaty joq adamdar, ǵylym kandıdaty da shaqyryldy. Qatardaǵy quramda jumysshydan bastap halyq komıssaryna deıin boldy. Bular 36 ulttyń ókilderinen quraldy. Beıbit ýaqytta jas jigitter ádette eki jyldyq áskerı qyzmetke shaqyrylyp, óz mindetin óteıdi. Osy ýaqyttyń ishinde olarǵa qajetti áskerı tárbıe berilip, olardyń boıyna jaýyngerlik qasıet egiletin. Jaýyngerlerge naǵyz soldatqa tán qasıetti tárbıeleý úshin kóp ýaqyt qajet bolady. Al bizge munyń bárine nebári eki-aq aı ýaqyt berilip, urysqa attandyrdy. Tarıhta birde-bir general mundaı tolyq áskerı daıarlyqtan ótpegen, jańadan shaqyrylǵan ártúrli kurammen soǵysqa qatysqan emes. 316-atqyshtar dıvızııasy sııaqty jaýyngerlik quramany uıymdastyrý - bul úlken is. Vzvodty uıymdastyrýdyń ózi ońaı emes, al mundaı joǵary taktıkalyq maqsaty bar jaýyngerlik quramany urys júrgizýge daıarlaý, ázirleý - kez kelgen adamnyń qolynan kele bermeıtin sharýa. Sonymen, general Ivan Vasılevıchtiń eń alǵashqy sińirgen eńbegi onyń uıymdastyra bilýshilik qabiletinen kórindi. Ol jóninde qalam tartyp júrgen jazýshylar Panfılovtyń osy alǵashqy sińirgen eńbegin jazsa eken deımin. Dıvızııa buryn oıy-qyry beımálim jerge kelip jetti. Túz turǵyndary buryn eshqashan kórmegen ný ormannyń ishi men batpaqty jerge taban tiredi. Muny jergilikti jerdiń psıhologııasy, klımattyq jaǵdaıdyń psıhologııasy jáne t.b. dep ataýǵa bolady. Alǵashqy kezderde Ivan Vasılevıch: «Biz túz halqymyz, bizge ormannyń ishimen júrýdi úırenip qana qoımaı, sonymen qatar osyndaı jaǵdaıda urys júrgize bilýge daǵdylanýymyz kerek, al ýaqyt bolsa tapshy, asyǵa túsý qajet...»- deıtin. Mine, qysqa ýaqyt ishinde, nebári bir-aq aıda, ol pedagog ári komandır retinde óziniń jaýyngerlik quramyn ormannyń ishimen júrýge de, sondaı-aq soǵysa bilýge de úıretti. Eger siz ádebıetten aǵylshyndardyń otary japon jáne basqa da shetel áskerleri jóninde oqyp, tanys bolsańyz, onda klımattyq jáne basqa da jaǵdaılardy ıgerýge, beıimdelýge olarǵa eki-úsh jyl ýaqyt beriletinin bilesiz, al bizge nebári bir aı ǵana ýaqyt bólindi. Sondyqtan da meniń osynshalyqty qysqa ýaqyt ishinde áskerlerge psıhologııalyq jáne basqa da yqpal etetin mańyzdy tabıǵı faktorlardy ıgerý, jeńý birde-bir generaldyń qolynan kelgen emes dep aıtýyma ábden negiz bar. Bul Panfılovtyń sińirgen ekinshi eńbegi bolatyn. Onyń urys kezindegi jaýyngerlik eńbegin keıinirek aıtyp beremin. Men bir taraýdy tastap ketemin.General Ivan Vasılevıch birtýar áskerı oıshyldardyń biri bolatyn. Birtýar qolbasshy adam bolý úshin ójet, batyl, taktıka men áskerı strategııada jańashyl bolý qajet. Ol áskerı oılaýda artyqshylyqqa, basymdylyqqa ıe boldy ári óziniń dushpanyna qaraǵanda taktıkalyq jaǵynan áldeqaıda ıkemdi boldy. Ózi engizgen jáne birsypyra aýyr urystardy jeńispen aıaqtaýǵa kómektesken onyń jańashyldyǵy - bul jurt atap ketkendeı Panfılov serippesi bolatyn. Eger general Panfılovty sıpattaýǵa talpynys jasasaq, onda shamamen bylaı keskindegen bolar edik: ol parasatty general aqylgóı general, naqty esep júrgize biletin general, sabyrly general, tabandy da qaısar general, maqsatty general boldy. Ivan Vasılevıch shynaıy orys edi, ol óz halqynyń ótken shaǵy men qazirgisin, bolashaǵyn jaqsy biletin. Sonymen qatar ol naǵyz ınternatsıonalıst edi, osyndaı qasıetiniń arqasynda ol ártúrli ulttardan tatý áskerı quram uıymdastyra aldy. Parasatty general... ol shyn máninde parasatty general, aqylgóı general, áıteýir bir kartotekany esepteıtin emes, naqty eseptiń generaly boldy, ol qatal, ábden oılanyp baryp sheshim jasaıtyn qatal general boldy, ol tabandy general, maqsatty general boldy. Mine, general Panfılovtyń basty qasıetteri - osylar. Eger de jazýshylardyń arasynan ol jóninde bir nárse jazǵysy keletin adam bolsa, onda Panfılovtyń osy qasıetterin eskersin. General Panfılov týraly óte kóp áńgime aıtyp berýge bolar edi, alaıda qazir men otan qysqa ǵana minezdeme berip otyrmyn. Panfılov jańashyldyǵy nede boldy? Buryn bizder belgili dárejede lınııalyq taktıkany ustanatynbyz, al ol alǵashqylardyń biri bolyp Moskva túbindegi urystardyń erekshelikterin kóre bildi. Bul manevrli qorǵanys jaǵdaıynda tas joldar úshin, basty baǵyttar úshin júrgizilgen urystar bolatyn. Ol artyna qashýǵa jol izdeý úshin emes, shabýyl jasaý úshin burylatyn. Ádette adamdar artyna qashý úshin jaltaqtap qaraıdy emes pe, al Ivan Vasılevıch artyna shabýyl jasaý úshin, aldyńǵy jaqta qandaı qareket jasalyp jatqanyn bilý úshin qaraıtyn. Ol sheginýge esh ýaqytta kesh bolmaıdy dep jıi qaıtalaıtyn, ıaǵnı bunysymen ol qorshaýdyń qaýiptiligin eskeretin. Alǵashynda biz qorshaýdan qatty qoryqtyq, búl jóninde de keıinirek áńgimelep beremin. Onyń sheshiminshe, bizder «sylbyrlaý», «asyqqan tárizdimiz». «Sabyrly jeter muratqa, sabyrsyz qalar uıatqa» degen maqal da bar toı. Aıyrylyp qalǵan shepti qaıtadan alýǵa bolady, biraq aıyrylǵan adamdardy qaıtara almaısyń. Osyndaı oı-pikirdi, umytpasam, feldmarshal Kýtýzov ta aıtqan, ol «Moskvadan aıyrylý - bul Rossııadan aıyrylý emes» degen. Ol dushpannyń kúshin joıa otyryp, adam kúshin - bizdiń soldattardy saqtap qalýǵa tyrysty. Panfılov aldyńǵy qatarly orys áskerı oıshyldary muragerleriniń biri boldy. Panfılov Panfılov retinde tarıhymyzda qalady, ony kýtýzovshylarǵa, sývorovshylarǵa jatqyzý kerek. Eger shepti úlken shyǵyn shyǵaryp qorǵaý qajettigi bolmasa, onda Panfılov ony jaýǵa berýden qoryqpady, bir-aq shepti bergende de dushpandy ábden tıtyqtatyp, shyǵynǵa ushyratyp baryp beretin. Onyń qaǵıdasy - uryssyz sheginbe bolatyn. Birde onyń bizge kelip, meniń baıandaýymdy tyńdap: «Momyshuly, nemister myna selo úshin eń kemi bir jarym polkyn jer jastandyratyn bolsyn»,- degeni esimde. Panfılov taktıkasynyń negizgi maqsaty - dushpannyń adam kúshin joıý. Ol shep lınııasyn baıypsyz ustap turmaıtyn. Ivan Vasılevıch dushpannyń adam kúshin joıý taktıkasyn qoldaný nemisterdi jeńiske jetkize otyryp, jeńiliske ushyratýǵa alyp keletinin, olardyń jeńisteriniń qoınaýynda olardyń jeńilisteriniń túp tamyry jatqanyn túsindi.Bektiń ekinshi povesinde sheginý urys júrgizýdiń eń aýyr túri bolyp tabylatyndyǵy aıtylady. Óıtkeni urystyń túrleri óte kóp, dushpandy oısyrata shyǵynǵa ushyrata otyryp sheginý de jeńis bolyp tabylady. Shegingende de, keıinnen jaý shabýylǵa shyǵa almaıtyndaı etip eptilikpen sheginý qajet, al bizge dushpanǵa qarsy soqqy beretin kúsh bolsa bolǵany. Basqa taqyryptardy taratyńqyrap aıtqan kezimizde biz áli Ivan Vasılevıchtiń beınesine áldeneshe ret oralatyn bolamyz. (Panfılov týraly óleńdi oqıdy). Qolbasshydan ne paıda, Qoldyń qulqyn bilmese. Shenge mas bop semirip, Ózgeni kózge ilmese. Oılamastan qol qamyn, Qamqorsyz tastap ár janyn, Jigerdi súıtip jerlese, Jaý aılasyn ańǵarmaı, Salmaqtap kúshin boljamaı, Aram ter bolyp terlese. Aqylsyz ataq izdegen, Mansapqorlyq bılegen, Esep bilmes esirik, Shel basyp kózi kórmese. Prıkaz ettim orynda, Jarlyǵymdy buljytpaı, Men ǵanamyn men dese, Odan basqa sózi joq, Qıyn jerde ózi joq, Qatersiz jerde ersinip, Qylyshyn bosqa sermese. Qan sorǵalar kezeńde, Tastaı túıip qanatyn, Qoldaýǵa ózi kelmese, Jaqyndatyp alysty, Jalyndatyp namysty, Erlerge qýat bermese. Eger jeńis bolmasa, Súmireıip surlanyp, Tez aırylyp erlikten, Qysylyp jany terlese. Baqyraýyq topas mı Qolbasshydan ne paıda? Qol basqarý ońaı ma, Qoldyń qulqyn bilmese, Taıǵaq keshý tar jolda, Serkedeı bastap júrmese. Aqylǵa salyp aıla istep, Kóp oılanyp tolǵanyp, Aqyryn oılap tuıyqty, Іste dep buıryq bermese, Aqyl aıtyp úıretip, Er oıyna oı qosyp, Túsindirip maqsatqa, Qol tamyryn bilmeseń. Kórgende seni soldattar, Medet etse pirindeı, Aýzyńnan shyqqan jarlyqty, Oryndaı bilse nıetpen, Erligińnen úlgi alyp, Aqylyńdy qadirlep, Ádil sýdıa jomart er, Kúnáni keshpes qatal dep, Meıirimdi qamqor atam dep, Senip saǵan taǵdyryn, Qyzmet etse soldattar, Sondaı batyr qolbasshy, Er erlerin bastaǵan, Qandaı qıyn bolsa da Qaýipke qarsy mert turyp, Jaýapkerlikten qashpaǵan. Alystan sermep joryqtan, Jaǵdaıdy bilip tolyqtan, Myń arystan el úshin, Quz qııadan ótkizip, Qurysh bolattaı jandyryp, Qyzmet úshin, halyq úshin, Neshe azapqa kóndirip, Pysyqtyryp shıratyp, Qarshyǵadaı, qyrandaı, Dushpanǵa tıip urandaı, Tý kóterip maıdanda, El namysyn qorǵaǵan, Er namysyn qolǵa alǵan, Qırata joıǵan dushpandy, Kidirmesten bastaǵan. Abyroıǵa da, alǵa da, Erlerdiń eri qolbasshy, Eldiń uly qolbasshy, Ásker kórki qolbasshy, Jigit kelip qolbasshy, Qazynasy aqyldyń, Jetekshisi batyrdyń, Arystandaı aıbatty, Qyryq shiltendeı kelbetti, Aýyr minez salmaqty, Bolyp ed bizdiń qolbasshy. Qolbasshy bolsań sondaı bol, Josylyp jatqan joldaı bol, Qaırat eter mezgilde Júk kótergen nardaı bol. Aqyl aıtar mezgilde Myń jasaǵan shaldaı bol. Qatal bolar mezgilde Jarqyraǵan jaıdaı bol, Meıirim túser mezgilde Aǵaryp atar tańdaı bol. Jaýdy bóger kezinde Kóldeneń jatqan ordaı bol. Jaýǵa tóner mezgilde Basatyn aýyr sordaı bol. Sensiń qolyń baladaı, Súısin seni anadaı, Otqa tússeń, bir tússin, Ólemin dep qaramaı. Sýǵa tússeń, bir tússin, Shybyn janyn aıamaı. Maıdanǵa birin kirgizbe, Bireýin myńǵa balamaı. Qolym bar dep oılama, Mıllıonǵa myńyn sanamaı, Keshegi ótken Panfılov Qolbasshy edi osyndaı, Zamanǵa týǵan danadaı. Berekeniń ketkeni Túbińe seniń jetkeni, Sóngen qolyń serpilip, Toǵytylyp bógelse, Toǵysýǵa jaramaı. Men kim edim, men edim, Men de myńnyń biri edim, Qyzyqpaı baqqa, ataqqa, Adal eńbek quly edim. Qyzmet etken halyqqa, Aq nıet myńnyń biri edim, Ataqsyz soldat biri edim Ata arýaǵy qoldady, Adal eńbek etken soń, Panfılovtan bata alyp, Artyma erdi myń soldat, Taǵdyryn maǵan tapsyryp, Rýzaǵa jetken soń, El uldary myń soldat, Belýardan qan keship, Synǵa tústi beketip, Otqa túsip, sý keship, Júzden asa soǵysta Bes -alty ret qorshaýda, Bal ornyna ý iship, Qan maıdanda halyq úshin, Namys týyn kóterdik. Qaýipke qarsy bel baılap, Bes ret kúshti fashıspen, Jaǵalasa alysyp, Aıqasqan jerde qarysyp, Taban tireı kúrestik, Halyq úshin qan tógip, Qımyldady myń batyr, Ata arýaǵy medet bop, Myńǵa tatyp bir batyr, Ata meken jeri úshin, Qasıetti el úshin Bolmaı qalar kim batyr. Áziz ata, aqsaqal Qul bolmasyn qorlyqta, Alpystaǵy qart ana, Teńergen janǵa jan jarym, Bota kóz sulý qaryndas, Kúń bolmasyn zorlyqta. Degen namys oıdaǵy, Jasady myńnan shyn batyr. Tireskenniń tizesin Búktirip talaı maıdanda, Beldeskenniń belderin Syndyryp qan maıdanda. Jaǵalasqan jendettiń Jahannamǵa tapsyryp, Janyn salyp dozaqqa, Seskenbesten semserden, Sheginbesten ajaldan, Qan soqqy berdik haıýanǵa. Serigim, dosym myń soldat, Talmaýshy edi talyqsyp, Josyltyp jaýdy aıdaýǵa, Qazyǵyna elimniń Qarystyryp baılaýǵa. Kimder dep solar surasań, Mine, aıtatyn jaýabym - Kóre ber óziń qatardan Gaýhardan soqqan asyl tas. Qaınap bitken qurysh bolat, Aqquba sary tegi orys, Ejelden er bop atalǵan, Qaratory móldir kóz, Tegi qazaq atamnan, Alataýdyń suńqary, Atasynan bata alǵan, Qyrǵyz, ózbek, túrikpen, Bostandyqpen týysyp, El qorǵaýǵa birikken, Bas tartpaǵan sapardan Qazaqstan uldary, Ar -namysyn oılasa, Qar jaýǵyzǵan qahardan. Maqtanbaımyn mastanyp, Bundaı abyroı tabysqa, Qoıan emes tyǵylar Jaý kórgende qamysqa. Arystan emes aqyrǵan, Danyshpan emes aqyldan, Qara qazaq ulymyn, Jalpy jatqan eldegi, Buqaranyń birimin. Baıandalǵan isterdi Men istedim demeımin, Men istedim degenshe, Myń istedi degeımin. Myń istedi degenshe, Er istedi degeımin. Er istedi degenshe, El istedi degeımin. Men myńdiki bolmasam, Er eldiki bolmasa, Kim istedi der ediń.
Shyǵarma Ádebı KZ portalynan alyndy. Jalǵasy bar