«Qanmen jazylǵan kitap»: Áskerı bólimniń kúshi - jaýyngerlik dostyq
Otty jyldarda qan keshe júrip, qan-terin sarqyp, bolashaqqa amanat retinde qaldyrǵan jazýshynyń bul eńbegi jastardy patrıotızmge, erlik-jigerge, adamgershilikke tárbıeleıtin ónegeli ómir mektebi bolary anyq.
***
Soldattan qarapaıym jan joq. Oǵan sergek te, yqylasty ári ádil bolǵan jon. Dalalyq ýstavtyń 14-paragrafynda jaýyngerden zor jiger, barlyq kúsh-qaırat jumsaýdy talap etetindigi tegin bolmasa kerek, sondyqtan da komandır qandaı jaǵdaıda bolmasyn ol jóninde qamqorlyq jasaýy tıis. Ýstavta bylaı dep jazylǵan: «Óziniń qaramaǵyndaǵy jaýyngerlerdi jaqsy bilýi, olarmen únemi jeke qarym-qatynasta bolý, olardyń jaýyngerlik ómirine, erligi men muqtajyna kóńil bólip otyrý komandırge bólimniń (quramynyń) jaýyngerlik birligin, uıymshyldyǵyn jáne urys kezinde jeńiske jetýin qamtamasyz etedi». Tobyr jóninde kóp aıtylýda. Tobyr degenimiz ne? Tobyr armııa emes, armııa da tobyr emes. Sonymen top degenimiz - adamdardyń jıyny. Ár qıly nıet, maqsat- múddeniń ıtermeleýimen ártúrli sebeptermen jurttyń jınalýy. Adamdardyń belgili bir maqsat jáne mindetten, belgilengen tártip pen erejeni saqtaı otyryp jınalýynan uıymdasqan top, qoǵam dep ataıdy, onyń bulaı atalý sebebi - qatysýshylardyń barlyq is-áreketi josparly túrde osy jıynnyń, jınalystyń maqsat- mindetine baǵynatyndyqtan. Bereke-birliktiń, nysanaly maqsattyń, uıymshyldyqtyń joqtyǵy, tómengi psıhologııalyq nıet-múddeniń ıtermeleýimen stıhııaly túrde jınalý, qatysýshylardyń aıqyn, birtutas maqsattarynyń bolmaýy - bizdiń sanamyzǵa beıuıymshyldyqtyń sımvoly retinde ornyqqan tobyr degen uǵymnyń mán-maǵynasyn beredi.Basqarýdan, ıaǵnı uıymshyldyqtan, tártipten, demek, birlesken qımyl-árekettiń birligi men josparlyǵynan aıyrylyp qalý kez kelgen adamdardyń uıymdasqan tobyn tobyrǵa aınaldyrady, adam aqyl, erik, kúshinen aıyrylady da, adamdardyń úlken bir toby san jaǵynan áldeqaıda az uıymdasqan toptyń op-ońaı-aq jemtigine aınalady, alǵashqy soqqydan-aq mundaı qarsylyq kórsetý qabiletinen aıyrylǵan tobyr shildiń qıyndaı shashyrap, byt-shyty shyǵady. Soǵys tájirıbesi keıde jeńiliske tek kúsh pen tehnıkanyń azdyǵynan ǵana emes, kópshiliktiń kúsh-jigerin bir maqsatqa jetýge jumyldyratyn, biriktiretin uıymshyldyqtyń, basqarýshylyqtyń joqtyǵynan nemese belgili bir sebepterden basqarýdan aıyrylyp qalýshylyqtan ushyraıtynyn kórsetip júr. Tobyr beıuıymshyldyqtyń saldarynan basqarýǵa, erikke kónbeı ketedi. Uıymshyldyq birlesip ortaq mindet pen maqsatty oryndaýǵa aqyldy, erik-jigerdi jumyldyrýǵa múmkindik jasaıdy. Bet-betimen ketken mundaı shyrǵalań beıbereketsiz kezde adam jan dalbasalap jónsiz, tııanaqsyz qımyl áreket jasaıdy, tobyrdyń arasynda sasyp, sasqalaqtap, esi shyǵyp baǵdarynan aıyrylyp qalady. Tobyrdyń is-áreketine jaýap beretin adamdy tabý múmkin emes dep túsinýshilik jaman áreket jasaýǵa sebep bolady, paryzyn umytýǵa, qylmys jasaýǵa ıtermeleıdi, tolyq jaýapsyzdyq týdyrady, al uıymdasqan qoǵamda, ortada adam mundaı beıbereketsiz áreket jasaýdan qoryqqan, tartynǵan bolar edi. Esi shyqqan top tez nanǵysh keledi ári ony op-ońaı yryqqa kóndirip alyp ketýge bolady, sondyqtan da parasatty adamnyń senimdi daýys yrǵaǵymen sózsiz, talap etý formasy túrinde berilgen jigerli de ámirli buıryǵy áp-sátte-aq tobyrdy basqarýshynyń erkine moıynsundyrady. Tobyr ádette erkinen aıyrylyp qalady da, jan dalbasalap jolbasshynyń sońynan tartyp otyrady. Basshynyń qolynda tobyrdyń aqyl-oıyn, tobyrdyń erik-jigerin, tobyrdyń sezimin jumyldyratyn, ortaq iske shoǵyrlandyratyn kúsh bar, munyń ózi qarsylyqsyz moıynsynýǵa, baǵyndyrýǵa múmkindik beredi. Basshy tobyrdyń aqyl-oıyn jáne erkin bıleıtin ortalyq sııaqty. Urys dalasynda basshy - sózdiń adamy emes, tikeleı is-qımyldyń adamy bolýy kerek. Erik - qozǵaýshy kúsh retinde adam qyzmetiniń negizin quraıdy, jeke adam erik-jigerin jalpy kúshke biriktire otyryp, qaramaǵyndaǵy adamdardyń erkin bastyqtardyń erkine, ıaǵnı moıynsynýshylardyń erkin ámir etýshilerdiń erkine tabıǵı túrde táýeldi ete otyryp damyp, kórinis tabady. Qaramaǵyndaǵy adamdardyń erkin aǵa bastyq óz erkine baǵyndyryp, ortaq maqsatqa baǵyttaıdy. Komandırdiń boıynan kórinis tabatyn jalpy myqty erik-jiger barlyǵyna birqalypty, asyp-saspaı, senimdi áreket jasaýǵa, tabandylyqty, turaqtylyqty jáne jaǵdaıǵa sáıkes kúsh-jigerdi arttyrýǵa múmkindik jasaıdy. Komandırdiń álsiz erik-jigeri qaramaǵyndaǵy adamdardy turaqtylyǵynan, ornyqtylyǵynan aıyrady, josparly bir qalypty is-qımylyn buzady, jaýyngerlerdiń rýhanı kúshin álsiretip jáne kúres júrgizýdiń materıaldyq quralynyń bólshek-bólshegin shyǵarady, tártipsizdik, berekesizdik týdyrady. Komandırdiń álsiz erik-jigeri kóbinese buıryqty jıi-jıi aýystyra berýine nemese berilgen buıryq-jarlyqtyń aıqyn, naqty emestiginen, bulyńǵyrlyǵynan jáne onyń jeke qımylynan da kórinedi. Jalpy myqty erik-jiger - jeńis serigi. Álsiz erik-jiger jeńiliske ushyraýdyń habarshysy. «Bir top arystannyń qoıdyń qol astynda bolǵanynan góri, bir qora qoıdyń arystannyń qol astynda bolǵany jaqsy» dep beker aıtylmasa kerek.
Armııa - memleketti syrtqy jáne ishki jaýlardan qorǵaýǵa arnalǵan uıymdasqan, tártipti memlekettiń qarýly kúshi, armııada adamnyń rýhanı kúshi men qajyr-qaıraty qalypty ári josparly jumys júrgizý úshin qatań tártipke baǵynady. Adamnyń aqyl-oıy, sezimi, erki armııada áskerı isti úırenip bilýdegi arnaýly (áskerı) baǵyttarda jáne arnaýly áskerı mindetterdi atqarýda damyp, jetiledi, ushtala túsedi, kórinis tabady. Uıymdasqan kúsh retinde armııadaǵy adamdardyń qımyl-áreketi, kúshtiń baǵyttalýy jáne maqsatqa umtylýshylyǵy áskerı paryzdy tereń túsinýge negizdeledi de, baǵynýǵa, komandovanııaǵa súıenedi. Armııa qaramaǵyndaǵy adamdardyń bastyqtarǵa táýeldi bolýyn tabıǵı túrde mindetteı otyryp, barlyq jeke erikti jalpy erik-jigerli kúshke biriktiredi. Qaramaǵyndaǵylardyń erik-jigerin aǵa bastyq biriktiredi. Armııada komandır arqyly kórinis tabatyn jalpy erik-jiger bar. Demek, armııa degenimiz - eń sanaly ári parasatty adamdar toby eken, áskerge joǵary, asqaq sezim, jalpy tabandy erik-jiger, tamasha uıymshyldyq, joǵary minez-qulyq tán. Endi erik pen adam boıyndaǵy basqa da psıhologııalyq elementterge toqtala keteıin. Erik - óz betinshe durys ta parasatty sheshim jasaýǵa ári ony ómirde júzege asyrýǵa qabilettilik, ıaǵnı aqyl-oıdyń sezimmen úılesimdi jumysy, sezimniń aqyl-oıǵa baǵynýy. Myqty erik qorqynyshty, urystyń aýyr jan kúızelter aýyrtpalyǵyn basady, seıiltedi, qajýdy, ashtyq pen sýyqty jáne basqa da qıynshylyq, aýyrtpalyq pen azapty jeńedi, soldattardyń erkin ózine baǵyndyryp, ózin de ózgelerdi de maqsatqa jetý jolyndaǵy qaýip-qaterge jumsaıdy. Qysqasyn aıtqanda, erik degenimiz - qozǵaýshy kúsh, maqsatqa jetý jolyndaǵy kedergilerdi jeńýshi qural. Erik-jigerdiń ártúrli kúıi bizdiń leksıkonymyzda alýan uǵymda qoldanylyp júr. Nazar - erik-jigerdiń alańdaýshylyq kúıi - óziniń barlyq bolmysymen qubylysty taný, qabyldaý jáne olardy mindetterdi aıqyndaý maqsatymen mıda qorytýǵa kóńildi aýdarý. Yntasyzdyq - ár túrli sebeptermen erik-jigerdiń bosańsýy, jınaqsyzdyǵy, turaqsyzdyǵy. Salaqtyq - isti aıaǵyna jetkizýge deıin eriktiń álsireýi, nasharlaýy, bojyraýy. Kúsh, qaırat - qajyr-qaırattyń, erik-jigerdiń tas túıindeı túıilýi, alǵa qoıǵan mindetterdi oryndap shyǵý úshin aqyl-oı, júıke, bulshyq et kúshin jumyldyrý. Tabandylyq - barlyq kúsh-qýattyń artý, shıryǵý kúıi, sátsizdiktiń taqsiretin basý, belgilengen maqsatqa qalaıda jetýge umtylý. Ózin-ózi ustaı bilý - aqyl-oıdy, erik-jigerdi, qulshynysty, sezimdi óz erkine baǵyndyrýǵa, adamnyń bul qasıetterin urys jaǵdaıyna baılanysty teń paıdalana bilýge, sabyrly ári parasatty sheshim qabyldaýǵa qabilettilik. Inıtsıatıva, bastamany qolǵa alý - árkimniń óz qalaýyna, erkine qaraı, jaýapkershilikti óz moınyna alyp, áreket etý qabileti. Batyldyq - qatań túrde atqaratyn qyzmetine, áskerı ataq-shenine, mindetterdi oryndaý maqsattaryna sáıkes urys dalasynda ózin alyp júrý qabileti.Ádette, batyldyq degende nerv júıesi qyzmetiniń erekshe kúsheıe túsýin, qajyr-qaırat pen rýhanı kúshtiń qanattanýyn uǵynamyz, maqsatqa jetý úshin, aıtalyq, jeke basty ólimge tigip jetý, menińshe, onsha, barlyq ýaqytta, barlyq jerde durys emes. Mundaı qımyldar kóbinese sheshimdilik uǵymyna saıady. Aqyl-oı, erik-jiger, kúsh-qýat, ózin-ózi ustaı bilýshilik, sheshim qabyldaýshylyq - bul qasıetterdiń jıyntyǵy erlik degen uǵymdy beredi. Qorqaqtyq - erik-jigerdiń jáne ózin-ózi ustaı bilýdiń joqtyǵy, sonyń saldarynan áskerı paryzdy, jeke basynyń abyroıyn tárk etedi, ózin-ózi saqtaý ınstınktiniń jaǵymsyz jaǵynyń kórinis tabýy. Sheshimsizdik - asyp-sasýǵa, abyrjý men áreketsizdik kúıge deıin jetkizetin erik kúshiniń tolqýy. Ýstav eshqandaı áreketsiz otyrǵannan áıteýir bir sheshim qabyldaýdy mindetteıdi. Kiná jaýdy joıýǵa umtylyp maqsatyna jete almaǵan adamǵa emes, jaýapkershilikten qorqyp, taısaqtap, is-áreketsiz qarap otyryp qalǵan, qajetti sátte jeńiske jetý úshin barlyq kúsh-qýat pen qarýdy qoldana almaǵan janǵa artylady. Minez - jeke adamnyń ózindik ereksheligi jáne onyń ózine uqsaǵandardan aıyrmashylyǵy, qabilettiligi - onyń qyzmetiniń kórinisi. Minezsizdik - oılaýdyń aıqyn emestigi. Temperament - minez-qulyqtyń fızıologııalyq negizi, ıaǵnı qabyldaý dárejesi men nerv júıesi jumysynyń shapshańdyǵy. Áskerı qurmet - áskerı erligi úshin halyq atynan bildiretin alǵys. Naǵyz jaýyngerlerdi tárbıeleýde dástúrdiń alatyn orny zor. Dástúr - áskerdiń ótken tarıhy týraly dokýmentti, aýyzsha ańyz-áńgime (ańyz) túrinde aıtylatyn, búginde belgili bir belimde qoldanylatyn ańyz. Áskerge jańadan alynǵandar óte tez qabyldaǵysh, ári ásershil keledi, olarǵa burynnan áskerı qyzmet atqaryp kele jatqandardyń úlgisi, sóılegen sózderi, aıtqan áńgimeleri, beıneleri jáne nandyrýy óte qatty áser etedi. Kez kelgen adamǵa batyrdaı bolsam degen nıet, elikteý tán. Ótken tarıhymyzdaǵy jáne qazirgi kezdegi batyrlardyń erlik isterine elikteý, solarǵa uqsap baǵý prıntsıpinde tárbıeleý áskerge jańadan alynǵan jaýyngerlerdiń boıynda áskerı aıbyndylyq týraly dástúrli túsinik pen uǵymdy jáne rızashylyqpen eske alyp, erlik isterin ańyz ǵyp aıtyp, jyrta qosyp asqaqtatyp júrgen óziniń aldyndaǵy jaýyngerlerden kem bolmaýǵa, áskerı qyzmetti olardan nashar atqarmaýǵa umtylýshylyq qasıet qalyptastyrady. Dástúrdi saqtaý, nyǵaıtyp otyrý jáne damytý - komandırdiń jaýyngerlik týdy qan tógip, ómirin qıyp, qulatpaı joǵary qadap, qaza bolǵan qarýlas joldastarynyń rýhynyń aldyndaǵy qasıetti paryzy men mindeti. Áskerı aıbyndylyq - eshnársemen de eseptespeı, jan aıamaı batyldyqpen jeńip shyǵý. Áskerı aıbyndylyq tártip pen erlikten (kúsh-qýat, ózin-ózi ustaý, tabandylyq jáne qaharmandyq) eptilik, densaýlyq, kúsh-qýat, sergektikten turady. Komandırler adam kúshi men materıaldyq quraldardy, ıaǵnı az shyǵyndarmen jaýyngerlik mindetterdi oryndaǵan kezde moraldyq, materıaldyq jáne urysa bilý, jaýyngerlik qabiletti saqtaı bilýge umtylýǵa tıis. Tártip - qaramaǵyndaǵylardyń barlyq kúsh-qýatyn ortaq paryz negizinde biriktirý. Jaýyngerlik sezimdi sanaly túrde túsinýge soldattyń boıynda qyzmettik mindetterin óte jaqsy oryndap shytyp kózge tússem degen yntalylyqty ishki jınaqylyqtyń belgisi bolyp tabylatyn jaıdarylyǵymen, sergektiligimen, kúsh-qýatynyń artýymen, uqyptylyǵymen ar-namysty, abyroıdy joǵary ustaýdyń belgisi bolyp tabylatyn, syrttaı muntazdaılyǵymen, paryzǵa adaldyqtyń belgisi bolyp tabylatyn tártiptiligimen, iltıpattylyqtyń belgisi bolyp tabylatyn bııazylyǵymen, sheshimtaldylyqtyń belgisi bolyp tabylatyn qyzbalyǵymen, batyldyqtyń belgisi bolyp tabylatyn albyrttylyǵymen, erik-jigerliligi men tabandylyǵynyń belgisi bolyp tabylatyn qaısarlyǵymen, súıispenshilik pen abyroılylyqtyń belgisi bolyp tabylatyn namysqoılyǵymen ushtastyra, jetildire tárbıeleý shart.
* * *
Jurttyń kóbine aqyl berilgenimen, júrek bárine birdeı berilmegen. Soǵys kóptegen adamdardyń jastyq armanyn qıyp, baqytty, jasampaz, tvorchestvolyq ómirdiń dańǵyl jolyna shyǵýyna múmkindik bermegenin, aldymen óziń baıyptap, sodan keıin basqalarǵa uǵynyńqy túrde, eger jaǵdaı muny talap etetin bolsa oılanyp-tolǵanyp jatpaı, erinbeı kez kelgen sátte erlik jasaýǵa, ózin qurbandyqqa qııýǵa ázir turatyndaı, árbir jaýyngerdiń boıynda namys oty tutanatyndaı etip túsindire bilgen jón. Komandır soldattarymen ózara tyǵyz qarym-qatynasta bolady, sondyqtan da ol olarǵa eń aldymen óziniń jaýynger joldastaryna qaraǵandaı qaraýy kerek, olardyń basshysy, jany jaısań, erik-jigeri myqty, júregi taza jaýynger serigi bolǵany abzal. Jaýyngerlik dostyqtaǵy basty nárse - ózara túsinistik, adamnyń adamgershiligin qurmettep syılaı bilýshilik, joldasyńnyń erligin ádil túrde madaqtaı, kótere bilýge umtylý, sóıtip ózińniń de iri qaharmandyq ister jasaýǵa qulshyna bilýshiligiń bolmaq. Komandırdiń atqaratyn mindetteri qyrýar. Olardyń ishindegi eń mańyzdysy - jaýyngerlerdi dostyqqa tárbıeleý men dostyq qarym-qatynasty ornyqtyrý jáne joldastyq baılanystardy, bólimshelerdiń birligin nyǵaıtý. Áskerı bólimniń kúshi - jaýyngerlik dostyq pen joldastyq birlikte, yntymaqta. Maıdanda jaýyngerlik ómirdiń barlyq qıyndyqtary men qýanyshyn birge bólisken ári jaýyngerge tán qyzý júrektilikpen úndeýime ún qatqan, meni túsinip, maǵan sengen panfılovshylardyń arasynda ózimdi erekshe bir rýhanı jaǵynan baı ári baqytty sezindim, muny ózimniń tyldaǵy joldastaryma qatysty aıta almaımyn. Bizdiń kúshimiz - dostyqta. Joldasyńdy urysta qaýipti jaǵdaıdan saqtaı bil. Men bul qarapaıym uǵymdardyń bárine qysqasha anyqtama berdim. Aldaǵy bolatyn áńgimelerimizde biz bul uǵymdarǵa áli talaı oralatyn bolamyz. Bul uǵymdar jaýyngerlik ómirdiń mysaldarymen tolyqtyrylyp otyrady jáne qajet bolǵan jaǵdaıda túsiniktemeler beriledi. Al ázirshe joǵaryda aıtylǵan barlyq máseleler jóninde qysqasha qorytyndy jasaımyn. 1. Aqyl - tanıdy, anyqtaıdy, tapsyrma beredi, josparlaıdy, is-qımyldyń ádis- tásilderin jáne maqsatqa jetý joldaryn kórsetedi. 2. Erik - quraldardy is-áreketke, qımylǵa keltiredi, buıryq, jarlyqty oryndaıdy, kúsh- qýatty demeıdi, ıaǵnı erik degenimiz - óz betinshe sheshim qabyldaý qabilettiligi men qabyldaǵan sheshimdi tájirıbe júzinde júzege asyrý qabilettiliginiń úılesimdiligi. 3. Sezim - paıdaly qyzmetti arttyrady, eńbek ónimdiligin joǵary shegine nemese quldyraýǵa, is-áreketsizdikke deıin kóteredi nemese tómendetedi. 4. Ar - paryzdyń qanshalyqty dárejede oryndalǵanyn tarazyǵa salady, kóńil kúıi men adamnyń qyzmetine qozǵaý salyp, oıatady - sonyń áserinen boıdaǵy kúsh-qýat artypnemese kemıdi, sergektik (maqtanysh), oryndalǵan paryz nemese oryndalmaı qalǵan paryz úshin jandy jegideı jegen uıattan azap shegip, muń basyp, unjyrǵasynyń túsýin sanaly túrde túsinedi.
2 kún 20 ıanvar, 1944 jyl. Saǵat 12.00-den 17.00-ge deıin
Shyǵarma Ádebı KZ portalynan alyndy.
Jalǵasy bar