Qalyń buqara zııaly qaýymǵa qarap oıyn da, boıyn da túzeıdi – Baýyrjan Ǵubaıdýllın
- Baýyrjan Faızollauly, Prezıdent Ulttyq quryltaıda sóılegen sózinde halyqtyń bereke-birligin saqtaýda zııaly qaýymnyń aıryqsha ról atqaratynyna toqtalǵan bolatyn. Osyǵan baılanysty ne aıtar edińiz ?
- Qaı ult-ulysta da qalyń buqara zııaly qaýymǵa qarap oıyn da, boıyn da túzeýge tyrysady. Mundaı qaǵıda, árıne, qazaqy qoǵamǵa da, tutastaı alǵanda, qazaqstandyq qoǵamǵa da tán qubylys. Qazirgideı halyqaralyq jaǵdaı qatty ýshyǵyp turǵan almaǵaıyp zamanda, qysyltaıań kezeńde Qadyr aqyn - abyz aqyn aıtqandaı, «Eń aldymen el qamy, Sonan keıin qalǵany...» Burynǵylar «Altaý ala bolsa, aýyzdaǵy ketetindigin, tórteý túgel bolsa, tóbedegi keletindigin» baıaǵyda-aq aıtyp ketken. Taıaýda ǵana Atyraýda ótken Ulttyq quryltaıdyń alqaly jıynynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev tilge tıek etkendeı, Shyńǵys hannyń shyqqan tegi kim ekendigine qatysty aıtys-tartystan nemese Keńes ókimetin ornatýǵa belsendi atsalysqan qazaq azamattary men Alashorda qaıratkerlerin ońdy-soldy salystyryp-salǵastyrýdan ne utamyz? «Bolar is boldy, boıaýy sińdi», endi biz bir-birimizdi ata jaýdaı kórip, qyryqpyshaq bolyp aıtysyp-tartysqannan ne ónip, ne ózgeredi? Iá, tarıhı oqıǵalar men oryn alǵan tarıhı jaǵdaılardan oı túıýge, sabaq alýǵa tıistimiz, oǵan áńgime joq. Alaıda pikir almasýdy bir-birimizdiń ar-namysymyzǵa tımeı-aq, júıkemizdi juqartyp, júregimizdi aýyrtpaı-aq baısaldy túrde parasatty júzege asyrýǵa bolmaı ma? Árıne, bolady! «Endi ne jetpeıdi onda?» deısiz ǵoı... Jetpeı qalǵan, jetpeı turǵan nárse, biz óz ultymyzdyń, óz halqymyzdyń tarıhı ýyzyna ártúrli saıası faktorlardyń saldarynan, «ánebireýlerdiń» ımperııalyq pıǵylynyń kesirinen áli kúnge deıin jarymaı kele jatqan ashqursaq jurtpyz. Bizdiń tarıhı sanamyz, tarıhı jadymyz ulttyq tarıhı-rýhanı derek-dáıekke ash, toıymsyz. Sondyqtan da tarıhı taqyrypqa kelgende, eriksiz sezimge, emotsııaǵa berilip ketemiz. «Bizdiń tarıh qatpary qalyń tarıh, Oqýlyǵy jup-juqa biraq-taǵy» dep Qadyr shaıyrdyń kúmiljýi áste tegin emes... Sóıte tura dosqa taba, dushpanǵa kúlki qylar ásire tarıhı sezimtaldyqtan arylǵanymyz abzal. Atyraý quryltaıynda Qasym-Jomart Kemeluly búginderi Qazaqstannyń jeti tomdyq jańa akademııalyq tarıhyn jazý úshin naqty jumys júrip jatqandyǵyn, bul irgeli iske 250-den astam ǵalym, sonyń ishinde 60 sheteldik maman jumyldyrylǵanyn aıtyp ótti. Óz basym Memleket basshysynyń ózi uıytqy bolyp otyrǵan memlekettik masshtabtaǵy álgindeı óte aýqymdy jumys ultymyzdyń uly tarıhyn túbegeıli júıeleıdi degen senimdemin.
Zamanymyzdyń zańǵar jazýshysy Shyńǵys Aıtmatov qyrǵyz elinde sheteldikter shoǵyn úrlegen alapes revolıýtsııanyń ıisi shyǵa bastaǵan kezde «Biz qaıtken kúnde de, qandaı zamanda da, nendeı jaǵdaıda da memlekettilikti saqtap qalýǵa tıistimiz!» dep kesip aıtqan eken. Máselege osy turǵydan kelgende, qazaqy zııaly qaýymnyń árbir ókili qazaq eliniń Uly mártebeli Táýelsizdiginiń nyǵaıýyna, qazaq memlekettiliginiń baıandy bola túsýine únemi múddelilik tanytýy tıis. Ol úshin bizdiń árqaısysymyzdyń óremiz bıik, oılaý kókjıegimiz keń jáne árbirimiz qııadaǵyny kóretin, qııandaǵyny shalatyn saıası turǵydan suńǵyla bolýymyz shart! Bul bizdiń - elimizdiń keleshegi, Otanymyzdyń bolashaǵy aldyndaǵy tarıhı mindet-mıssııamyz.
Shyntýaıtyna kelgende, táýelsizdik úshin kúres - táýelsizdik alǵansha ǵana. Biraq sonyń ózi áldeneshe ǵasyrǵa, talaı zamanǵa, tipti, birneshe dáýirge sozylǵan jan alys, jan beris arpalystan turary haq. Al endi qol jetken táýelsizdikti nyǵaıtý jolyndaǵy jankeshti is-áreket - ol máńgi kúres, máńgi maıdan! Mine, osy máńgi maıdanda zııaly qaýym ókilderi úıde de, túzde de, jumysta da, turmysta da qalyń buqaraǵa, qaımana qazaqqa únemi jeke bastyń úlgisin hám memleketshildiktiń ónegesin kórsetýge mindetti! Adamzattyń Aıtmatovy atanǵan Shyńǵystaı alyptyń ózi ustaz tutqan Muhtar Áýezov bir sózinde «Otbasy ónegeli bolsa, Otan kemel bolady» degen eken. Endeshe, Otanymyzdyń kemeldigi úshin eń aldymen árqaısysymyz óz otbasymyzdyń ónegeli bolýyna múddelilik tanytaıyq! Eń berisi bala-shaǵamyzdyń adal eńbekpen adal tabys tabatyn adal azamat bolyp qalyptasýyna yqpal eteıik.
- Qazaq tiliniń qoldanys aıasyn keńeıte túsý úshin ne isteý kerek dep oılaısyz ?
- Óziniń aıaýly anasynyń tilin bilmeıtin ózimizdiń qarakózderge qosa, memlekettik tildi múldem meńgermegen qazaqstandyqtarǵa memlekettik tildi úırený úshin 30 jyldan astam ýaqyt berildi. Muny az ýaqyt dep eshkim de aıta almasy anyq. Endi menińshe, «Til týraly» zańnyń talaptaryn qataıtqan jón. Máselen, memlekettik tildi jetkilikti deńgeıde meńgermegen kisini ulty kim bolsa da, memlekettik qyzmetke múldem qabyldamaý kerek. Buǵan qosa, atalmysh zańǵa eldi mekenderdiń, kóshelerdiń jáne mekeme-kásiporyndardyń ataýlaryn, sondaı-aq ártúrli kórnekilik-aqparattyq-jarnamalyq sıpattaǵy málimetterdi memlekettik tilde múldem jazbaǵany nemese saýatsyz jazǵany úshin qomaqty aıyppul salatyndaı arnaıy bap engizý shart. Eń bastysy, ár qazaq ata-áje, ár qazaq áke-sheshe óz perzentteriniń úıde de, túzde de ana tilimizde sóıleýin qatań talap etýi shart. Bul úlken-kishiniń, kári men jastyń Otanymyzdyń memlekettiligin nyǵaıtýǵa qosqan tikeleı úlesi.
- Bıylǵy quryltaı qarsańynda sizdiń aýdan-aýyldardy aralap, el-jurtpen jıi júzdeskenińizden habardarmyz. Sol kezdesýler barysynda jergilikti jurt qandaı máselelerdi jıi kóterdi ?
- Iá, Atyraý quryltaıynyń qarsańynda oblys ortalyǵy Oral qalasyna qosa, Aqjaıyq, Bórli, Terekti, Shyńǵyrlaý aýdandaryna qarasty birneshe aýyldyq okrýgte bolyp, turǵyndardyń ótinish-tilekteri men ókpe-renishterine qulaq túrip qaıttym.
Oblystyq ardagerler keńesiniń keńsesinde ótken kezdesýde Bókeı ordasy aýdanynyń qurmetti azamaty, zeınetker Qaırolla Sabyrov: - HH ǵasyr bel ortasynan aýa qasıetti Naryn qumyn jaılaǵan jurttyń basyna qara bult úıirildi. Qutty qonystarynyń biraz bóligi áskerı synaq polıgondaryna berilgendikten, onyń ústine «Jyǵylǵanǵa judyryq» degendeı, Orda aýdany taratylyp, 1952 jyly birneshe myń bókeıordalyq jyly ornyn sýytyp, qonys aýdarýǵa májbúr boldy. Olardyń tórt myńdaıy tipti sonaý Ońtústik Qazaqstan oblysyna májbúrlep kóshirildi. Osy «kóshke» ilikkenderdi mal tasıtyn vagondarǵa tıep jóneltken eken. Eriksiz kóshýge basqa amaldyń joqtyǵynan kóngen baıǵustar jolda barlyq stansa-razezge birneshe saǵattap toqtap, 17 táýlik júrip, Shymkent óńirine «óldim-taldym» dep áreń jetken desedi. Tabıǵaty, aýa raıy men jer bederi múldem bólek, oǵan qosa aýyz sýdyń sapasy jer men kókteı bolǵandyqtan, ol jaqty jersine almaı, kóptegen bókeıordalyq kúninen buryn marqum boldy. Kózkórgenderdiń aıtýynsha, ásirese, sábılerdiń arasynda shetineý sumdyq kóp bolǵan kórinedi. Osyndaı jan azabyn shegip, ólim aýzynan zorǵa tiri qalǵandardyń arasynda bertin kele belgili aqynǵa aınalǵan Qaırat Jumaǵalıev pen onyń anasy Jańylǵanym apa da boldy. Sol kezderi 13 jastaǵy bala Qaırat araǵa jyldar salyp aqyn retinde,
Kúıip turǵan tamyzǵa jurt shydamaı,
Aýa raıy, aýyz sýy unamaı,
Ár kún saıyn tórt-bes adam óledi,
Ordalyqtar qyryldy ǵoı qynadaı... - dep kúńirendi. Mine, Naryn jurtynyń basynan osyndaı zaýal ótkendiginen búgingi urpaq negizinen beıhabar. Esesine, káris deportatsııasy, nemis deportatsııasy, qaraıǵan kavkazdyqtardyń deportatsııasy týraly eńbektegen sábıden eńkeıgen kárige deıin biledi, - deı kele Naryn qumynan údere kóshýge májbúr bolǵan qazaq deportatsııasyn tarıh oqýlyqtaryna engizýdi usyndy.
Al QR Іshki ister mınıstrliginiń ardageri, doǵarystaǵy podpolkovnık Meńdiqul Qurmanǵalıev qazaq jastary arasynda jat dinı aǵymdarǵa arbalý áli sap tyıylmaı turǵandyǵyna alańdaýshylyq bildirse, Jahatov Kaspı aqsaqal ortaǵasyrlyq Jaıyq qalashyǵynyń jurtyn aspan asty mýzeı keshenine aınaldyrýdy jáne otandyq jeńil ónerkásip salasyna el úkimeti jedel nazar aýdarý qajettigin alǵa tarty.
Aqjaıyq aýdanynda ólketanýshy, eńbek ardageri Baqtyǵalı Qospaev el ishinde ekologııalyq mádenıet quldyrap, Aq Jaıyq atyrabynyń florasy men faýnasy kúrt kedeılenip ketkendigin qynjyla tilge tıek etti. Aqjaıyq aýdandyq jastar resýrsy ortalyǵynyń qyzmetkeri Aqbota Saparova bolsa, ózi qyzmet isteıtin taqylettes mekemelerge kelgen teolog, psıholog sekildi mamandardyń «Dıplommen aýylǵa!» baǵdarlamasy aıasyndaǵy jeńildikterden tys qalyp otyrǵandyǵyn sózine ózek etip, osy jaıtty bizden QR Ulttyq ekonomıka mınıstrine jetkizýdi ótindi.
Bórli aýdandyq qoǵamdyq keńesiniń tóraǵasy, medıtsına salasynyń ardageri Álı Bekturǵanov shekaraǵa taıaý ornalasqan aýyldardyń áli kúnge deıin otandyq radıohabarlar men telebaǵdarlamalardan maqurym qalyp otyrǵandyǵyn, sondaı-aq shekaralas aýdan-aýyldardyń mektep bitirýshi túlekterin Reseı Federatsııasyndaǵy joǵary oqý oryndary bıýdjettik baǵdarlamamen tegin oqýǵa eliktirip, sol sebepti jastardyń jyl saıyn kórshi memleketke kóptep ketip jatqandyǵy jóninde oryndy alańdaýshylyq bildirdi.
Aqsaı qalasyndaǵy «Aqbulaq» balabaqsha-mektep kesheniniń qyzmetkeri Gúlnur Tórebekova ulttyq demografııalyq dúmpý úshin Qazaqstan úkimeti Reseıdegi «Analyq kapıtal» syqyldy kóptiń kóńilinen shyǵatyn memlekettik bastama-baǵdarlamalardy júıeli jolǵa qoıyp, múddelilik tanytsa degen oıyn ortaǵa saldy. Shyńǵyrlaýlyq ardager jýrnalıst Adaq Shotpanov shekaraǵa eń taıaý aýyldardan el kóshpeýi úshin álgindeı eldi mekenderde eńbek etip, qyzmet isteıtin mamandardyń aılyq jalaqysyna shekaralyq-qarjylyq koefıtsent qosylsa degen pikir bildirdi. Sonymen qatar ol: - Turǵyndarynyń sany elýden kem aýyldardy resmı túrde eldi meken sanatynan shyǵarý qaǵıdasy shekara shebindegi aýyldarǵa qoldanylmaýy tıis. Shekara mańyndaǵy aýyldardyń mektepterine qatysty da álgindeı erekshe kózqaras kerek. Alda-jalda «Turǵyndary elýden kem eken dep, oqýshylar sany standartqa jetpeıdi» dep eldiń shetindegi, jeldiń ótindegi aýyldardy sanattan shyǵaryp, bilim oshaqtaryn jaba bersek, shekaranyń tóńireginde el qala ma?..», dep kóptiń kókeıindegi kókeıkesti máseleni kóldeneń tartty. Jaıyq jurtyn tolǵandyrǵan álgindeı qadaý-qadaý problemalardy men Atyraýdaǵy alqaly jıynnyń aldynda Ulttyq quryltaıdyń hatshylyǵyna jazbasha joldadym jáne quryltaıdyń sektsııalyq jınalysynda sóılegen sózimde de aıttym. Ári «Oral óńiri» gazeti arqyly oblys basshylyǵynyń jáne respýblıkalyq «Qazaq ádebıeti» gazeti arqyly memleket basshylyǵy men el zııalylarynyń nazaryna usyndym.
- Ulttyq kitap kúnin belgileý týraly usynysqa qalaı qaraısyz ?
- El ishinde, halyq arasynda kitap oqý mádenıetin qaıtadan jandandyrý qajettigine Qasym-Jomart Kemeluly byltyr Túrkistanda ótken quryltaıda da aıryqsha toqtalǵan bolatyn. Memleket basshysy úshbý taqyrypqa bıylǵy quryltaıda da arnaıy «at basyn» burdy.
Bizdiń bárimiz jibi túzý, tútini túzý ushqan, gýmanıstik ıdeıalardy murat tutqan parasatty qoǵamda ómir súrgimiz keledi. Parasatty qoǵamdy parasatty halyq qana qalyptastyrady. Bul eshqandaı dáleldeýdi qajet etpeıtin aqıqat-aksıoma. Al kitapsyz, ıaǵnı, kórkem ádebıetsiz parasatty halyqty da, parasatty qoǵamdy da qalyptastyrý múmkin emes!
Áıtpese, bizdiń dáýirimizdiń áýlıesi retinde tanylǵan jazýshy Ábish Kekilbaev «Adamdy adam qylǵan - kitap, adamzat qoǵamy retinde qalyptastyrǵan - kitaphana» dep aıtpas edi ǵoı. Árıne, men Ulttyq kitap kúnin belgileýdi quptaımyn. Sóıte tura, biz mynany myqtap eskerýimiz kerek, bizdiń halqymyz qaıtadan kitap oqıtyn jurtqa aınalýy úshin ár ata men áje hám ár áke men sheshe óz otbasy, oshaq qasynda kórkem shyǵarmalardy, ıaǵnı, ádebı kitap oqýdy kúndelikti ádetke aınaldyrýy shart. Sonda ǵana bizdiń perzentterimiz «Uıada ne kórse, ushqanda sony iledi».
- Altyn ordadan beri qaraıǵy tarıhymyzdy túgendeý baǵytynda qandaı sharalardy qolǵa alý kerek ?
- Bıyl Joshy ulysynyń qurylǵanyna 800 jyl. Prezıdentimiz atap ótkendeı, dúnıejúzine Altyn orda degen atpen tanylǵan Joshy ulysy keń baıtaq Ortalyq Eýrazııa keńistigine eń qýatty memlekettik qurylym retinde moıyndalǵan derjava. Al bizdiń Qazaqstanymyz - Uly daladaǵy kóshpendiler órkenıetiniń tikeleı murageri. Joǵaryda sóz bolǵan Qazaqstannyń jeti tomdyq jańa akademııalyq tarıhynyń tutas bir tomy Joshy ulysyna arnalmaq. Muny Ulttyq quryltaıdyń Atyraýdaǵy alqaly jıynynda Memleket basshysynyń ózi aıtty. Aıtpaqshy, retti jerinde Prezıdenttiń bastamasymen Joshy ulysyn zertteıtin ınstıtýt qurylǵanyn da aıta ketken jón.
Jalpy, ortaǵasyrlyq dáýirde qazirgi zamanǵy Qazaqstannyń aýmaǵynda gúldengen, órkenıet qanat jaıǵan, ilim-bilimniń shamyn jaqqan shaharlar az bolmaǵan. Mysaly, tym áriden alǵanda Almaty, Taraz, berirek keler bolsaq, Otyrar, Syǵanaq, Saýran, Aqmeshit, Saraıshyq... bizdiń Jaıyq qalashyǵyn da osy tizim-tizbekke qosýǵa ábden bolady. Ókinishke oraı, atalmysh qalalardyń birazy shapqynshylyqtyń qurbanyna aınalǵan. Áıtpese, áıgili Oljas Súleımenovtyń ózi barmaǵyn shaınap otyryp,
«O, my ne zabýdem,
Svoı tysıacheletnıe obıdy
Velıkıe sjıgalı goroda,
Nevedaıa chto letopısets vıdıt...», - dep jyr jazar ma edi...
Osydan on shaqty jyl buryn Saraıshyqtyń jurtyn baryp kórgenim bar. Biz barǵanda arheologtar men tarıhshylardyń ekpedıtsııasy qazba jumystaryn júrgizip jatyr eken. Eni bir metrdeı, uzyndyǵy áldeneshe metr bolatyn ordyń qos qaptaly birdeı qat-qabat adamnyń súıekteri... Sony kórip tóbe quıqam shymyrlap, aza boıym qaza boldy. Aýzy túkti kápirdiń esaýyl-jasaýyldary sary altyndaı Saraıshyqtyń úlken-kishisin, kári-jasyn, emshektegi sábıden eńkeıgen kárisine deıin túgel aıaýsyz qyryp tastaǵan...
Menińshe, biz dalamyzdaǵy kóne qalalardyń jurtynyń bárin aspan asty mýzeılik keshenge aınaldyrýymyz kerek. Solaı istegen jaǵdaıda birinshiden, keń baıtaq elimizdiń ólke-óńirleriniń týrıstik tartymdylyǵy kúrt artady.
Ekinshiden, jańaǵyndaı tarıhı-týrıstik nysandar bizdiń san ǵasyrlyq memlekettilik tarıhymyzdy pash etedi de, qazirgi kezde «Qazaqstannyń ana jeri bizdiki, myna jeri bizdiki» dep kókip júrgen aýzy túkti kápirlerdiń aýzyna birjola qum quıady.
- Baýyrjan Faızollauly, jahandaný dáýirinde túrli jat dinı aǵymdardyń elimizge dendep enip, jas urpaqtyń sanasyn ýlap jatqany belgili. Osyǵan tosqaýyl qoıý kerektigin ózińiz de aıtyp kelesiz. Qazir qandaı oı qosar edińiz ?
- Qazaqtyń ult retinde dinı ala-qulalyqqa urynýy memlekettilik úshin óte qaýipti jaǵdaı! Muny Atyraý quryltaıynda Prezıdenttiń ózi de aıtyp ótti.
Meniń oıymsha, jasóspirim-kókórim jetkinshek, jas adam jat dinı aǵymǵa arbalmaýy úshin onyń ata-babamyz qabyldaǵan ıslamnyń sýnnıttik baǵyttaǵy hanafı mázhaby jónindegi bastapqy tanym-túsinigi otbasynda qalyptasýy shart. Demek, bul - qazirgi zamanǵy ata-anaǵa bastapqy dinı saýattylyq aýadaı qajet degen sóz. Qazaqy orta osy jaıtqa áli kúnge deıin jetkilikti mán bermeı, tyńǵylyqty kóńil bólmeı keledi. Al onyń zardaptaryn alystan izdeýdiń esh qajeti joq...
- Jańa eltańbany jasaý jónindegi máselege pikirińiz qandaı ?
- Óz basym «Qazirgi eltańbamyz maǵan unamaıdy» dep aıta almaımyn. Ózime elimizdiń qoldanystaǵy gerbisiniń mazmuny baı, ári ár bólshegi ornynda turǵandaı kórinedi. Alaıda «Handa qyryq kisiniń aqyly bar» degenge saısaq, Prezıdent úshbý taqyrypty jaıdan-jaı qozǵamaǵany kámil. Sirá, kúni keshegi quryltaıda Memleket basshysynyń elimizdiń gerbi týraly pikirin kózbe-kóz otyryp tyńdaǵandyqtan bolar, tipti, maǵan ol kisi eltańbanyń birdi-ekili moıny ozyq úlgisin óz kózimen kórgendeı áser qaldyrdy. «Sabyr túbi - sary altyn» degen bar ǵoı, áliptiń artyn baqqanymyz jón sekildi...
- Uly Jeńistiń 80 jyldyǵy qarsańynda óńirlerde jáne ózińiz basshylyq etetin «Oral óńiri» gazetinde qandaı jobalardy júzege asyrýǵa bolady ?
- Jeńistiń kezekti mereıtoıyn otandastarymyzdyń birligin bekemdep, berekesin eseleı túsetin mańyzdy shara dep qaraǵan jón shyǵar. Oǵan qosa, fashıstik Germanııamen soǵysta jeńiske jetkenimizdiń 80 jyldyǵy Qazaqstannyń, qazaq halqynyń tyldaǵy jankeshti eńbegi men maıdandaǵy janqııarlyq erligin óz jadymyzda jańǵyrtyp, ári aıdaı álemge pash etýdiń jáne bir múmkindigi. Belarýs jazýshysy Svetlana Aleksıevıchtiń «Soǵysty únemi eske alýǵa bolmaıdy, sondaı-aq ony múldem umytýǵa da bolmaıdy. Soǵysty jıi eske alý júıkeni juqartyp, júrekti aýyrtady. Al soǵysty birjola umytsa, ol qaıtalanady» degen kózqarasy bar. Negizi, osy jany bar sóz...
«Oral óńiri» gazetinde ádettegideı «Jeńimpazdar», «Maıdan men tyl», «Sarǵaıǵan hattar» aıdarlary aıasynda maqala-materıaldar men fotosýretter beriletin bolady. Sonymen qatar «Soǵys qasireti» aıdarymen kúni búginge deıin beımálim bolyp kelgen jaıttar men málimetter, «Jeńis pen joryq jyrlary» aıdary boıynsha maıdanger aqyndardyń óleń-jyrlary el-jurttyń nazaryna usynylmaq. Eger eldi eleń etkizip, jurtty jalt qaratatyn tyń málimet-maǵlumattar qolymyzǵa tıip jatsa, ondaı dúnıelerdi de, árıne, oqyrman qaýymnyń nazaryna jedel usynatyn bolamyz. Osy oraıda jergilikti tarıhshy ǵalymdar men ózimizdiń ólketanýshylardan belsendilik kútetinimiz beseneden belgili jaıt. Al óńirimizdiń úlkendi-kishili eldi mekenderinde Jeńistiń 80 jyldyq mereıtoıyna daıarlyqty qazirden bastaı bergen artyq bola qoımas.
- Áńgimeńizge rahmet.