Kalıfornııadaǵy qazaq stýdenti: Damyǵan eldiń qoǵamynda da ózine laıyq problemalar barshylyq
- Bıbol, qazir «Bolashaq» baǵdarlamasymen Ońtústik Kalıfornııa ýnıversıtetinde doktorantýrada oqyp jatyr ekensiz. Negizgi mamandyǵyńyz - aǵylshyn tili. Biz sekildi kópshilik úshin kúrdeli mamandyq kórinetindikten, suraqty aǵylshyn tilin qalaı úırendińiz jáne «Bolashaq» baǵdarlamasymen oqýǵa qalaı tústińiz degennen bastasaq...
- Aǵylshyn tilin orta mektepten bastap úırendim. Sol bala kezden bolashaq mamandyǵymdy aǵylshyn tilimen tyǵyz baılanystyrdym. 2006 jyly Almatydaǵy Abylaı han atyndaǵy Halyqaralyq qatynastar jáne álem tilderi ýnıversıtetine aǵylshyn tili mamandyǵy boıynsha oqýǵa tústim. Magıstratýrany bitirgennen keıin aǵylshyn tili muǵalimi bolyp jumys istedim. 6-7 jyl jumys istegennen keıin bilimimniń shekteýli ekenin túsinip, oqýdy jalǵastyramyn dep sheshtim. «Bolashaq» baǵdarlamasyna erteden qyzyǵyp júretinmin. Qujattarymdy tapsyrmas buryn men sheteldik oqý ornyna onlaın túrde ótinish berip, oqýǵa tústim. Oqý ornynan shaqyrtý alǵannan keıin «Bolashaqqa» bardym.
«Bolashaqtyń» talaptary da joǵary boldy. Aǵylshyn tili mamany bolǵandyqtan shet tiline qoıylatyn talaptan ońaı óttim. Qazaq tili synaǵy da men úshin qıyn bolmady. Tilden basqa psıhologııalyq testileý, betpe-bet suhbat sııaqty birneshe basqyshtan turatyn irikteýden óttim. Іrikteý kezeńi sońǵy respýblıkalyq komıssııanyń sheshimi shyqqan ýaqytqa deıin 3 aıǵa sozyldy.
Sheshim shyqqannan keıin oqýǵa bara qoıam dep oılamaý kerek, sebebi arada taǵy sizdiń qaıtyp kelip Qazaqstan úshin qyzmet etýińizge kepil bolatyn eki jaqty kelisimshartqa qol qoıý kerek bolady. Bul da bir-eki aptany alatyn jumys. Degenmen mende bári sátti boldy. Byltyr tamyzdyń ortasynda AQSh-qa ushyp kettim.
- Qazir qazaqstandyq jastar arasynda shetelge shyǵyp oqyǵysy keletinder basym sııaqty. Ondaı otandastaryńyzǵa aıtar keńesińizdi bilsek.
- Shetelge shyǵyp oqımyn degen jastardy qos qoldap quptaımyn. Meniń baıqaǵanym AQSh, Eýropa elderinde granttar óte kóp. Tek bul granttar jaratylystaný pánderine kóp bólinedi, al gýmanıtarlyq pánderden grant tabý qıyndaý. Men qazir pedagogıka mamandyǵyn oqyp jatyrmyn. Bul salada sheteldikterge beriletin grant az, sondyqtan da men «Bolashaqpen» keldim. Eger sheteldik granttardy jeńip alǵym keledi deseńizder onda aǵylshyn tilinen basqa jaratylys pánderdi jaqsy oqyǵandaryńyz jón. Mysaly AQSh-ta sońǵy jyldary STEM (Ǵylym, tehnologııa, ınjenerııa jáne matematıka) mamandyqtaryna óte kóp granttar bólinip jatyr. Qazaqstandyq jastar óte talantty. Olardyń bul granttardy jeńip alýy qıynǵa soqpaıdy dep oılaımyn.
- Qazaqstan men AQSh-tyń JOO-y arasyndaǵy ózgeshelikterdi aıtyp berseńiz. Qandaı uqsastyq jáne uqsamastyq bar?
- Maǵan eń anyq baıqalǵany ınfraqurylym jaǵy. AQSh ýnıversıtetterinde oqý men zertteýge barlyq jaǵdaı jasalǵan. Bir ǵana kitaphanany alyp aıtaıyq. Biz oqyǵan ýnıversıtettiń ózinde 4-5 kitaphana bar. Budan basqa túrli ǵylymı jýrnaldardyń elektrondy nusqalaryn da kitaphananyń qorynan tabýǵa bolady. Jáne de, ýnıversıtet halyqaralyq derekter qorymen, Jstore sııaqty túrli jýrnaldar, jarııalanymdar bazasymen baılanys ornatqan. Men jobalar jazǵanda, tapsyrma oryndaǵanda túrli ádebıetterdi qaraý kerek bolady. Sol kezde úıden shyqpaı-aq bar materıaldy ýnıversıtettiń portaly arqyly taýyp alamyn.
Qazaqstan osy jaǵynan kóp kúsh salsa eken deımin. Men qyzmettegi kezimde ýnıversıtet bizge ǵylymı maqala jazyp jarııalaýdy jıi aıtatyn. Biraq, bizde joǵaryda aıtylǵandaı ǵylymǵa ınfraqurylym jasalmaǵan. Sondyqtan qınalatynbyz.
Adamı kapıtal jaǵynan Qazaqstan esh elden kem emes dep bilemin. Tek sol bilimdi adamdar óz ornyn tappaı, bilgenin ysyrap etip júr. Ǵylym men bilimge joǵary deńgeıde kóńil bólinse, durys uıymdastyrylsa qazaq ǵylymy 5-10 jylda sharyqtap shyǵa keletinine kúmánim joq.
- Siz qazir ómir súrip jatqan óńirdiń (shtattyń) áleýmettik jaǵdaıy qalaı? Eger jaqsy bolsa adamdardyń kóńil-kúıi de kóterińki shyǵar. Sonymen qatar, adamdardyń bilim alýǵa, ǵylymǵa degen kózqarasy týraly aıta ketseńiz...
- Men Kalıfornııa shtatynda turamyn. Bul AQSh-tyń eń baı shtattarynyń biri. Degenmen bunda kedeıler de kóp. Los-Andjeles qalasynda úısiz-kúısiz júrgen adamdar óte kóp. Shetelden kelgen mıgranttar da eń jıi shoǵyrlanǵan. Sondyqtan baılary óte baı, al kedeıleri tym kedeı turady. Jalpy AQSh halqy bilim men ǵylymdy óte joǵary baǵalaıdy. JOO-da oqý aqyly bolsa da kóp adam oqýǵa túskisi keledi. Sebebi bilimdi adam ǵana jaqsy eńbekaqy alyp, jaqsy ómir súredi. Joǵary bilimi bar adamdar basqalarǵa qaraǵanda edáýir joǵary tabys tabatyny túrli statıstıkalarda dáleldengen. Al adamdardyń kóńil-kúıine baılanysty aıtar bolsaq, ár adamnyń óz aldyna bas aýyrtatyn túrli problemalary bolady, sondyqtan kimniń qýanyshty, kimniń jabyrqaý ekenin aıtýdyń ózi qıyn.
Qazirgi kúni bolyp jatqan tolqýlar halyqtyń kóńil-kúıine qalaı áser etti?
Osy jolǵy ereýilder men zań buzýshylyqtar AQSh qoǵamyndaǵy baı men kedeı, aq násilder men basqa toptar arasyndaǵy qalyptasqan biraz teńsizdikti kórsetkendeı. Árıne, bundaı teńsizdik halyqtyń kóńil-kúıine tikeleı áser etetini belgili. Óz basym baı memlekette halyqtyń bári kóńildi ómir súredi degenge senbeımin. Meıli baı bolsyn, kedeı bolsyn, árkim óz qotyryn ózi qasyp kún kóredi. Múmkin Qazaqstan sııaqty damýshy eldiń halqyna batys elderindegi ómir sondaı tamasha, kóńildi kórinetin shyǵar, biraq bul jaqta da halyqtyń júıkesin juqartatyn problemalar jetkilikti.
- Endigi suraqty kúlli álemge ózekti másele bolyp turǵan koronavırýs jaıynan qoısaq. Siz turatyn qala Los-Andjeleste, Kalıfornııa shtatyndaǵy jaǵdaı (vırýstyń taralýy) qalaı? Ondaǵylar vırýstan qalaı saqtanady? Siz turǵan qalada, shtatta tótenshe jaǵdaı rejımi nemese karantın sharasy boldy ma? Eger bundaı sharalar qabyldanǵan bolsa, halyqtyń áleýmettik, ekonomıkalyq jaǵdaıyna áseri qanshalyqty boldy?
- Karantın sharasy vırýs órshı bastaǵan naýryz, sáýir aılarynda engizilgen. Degenmen Qazaqstandaǵydaı barlyq adam úıden shyqpaý kerek degen qatań shara, tótenshe jaǵdaı bolmady. Karantın kezinde AQSh azamattary men osynda turaqty jumys istep salyq tólegen sheteldikterge de aı saıyn 2000 dollar qarajat berildi. Sebebi kóp oryndar jabylyp adamdar jumyssyz qaldy. Árıne qazaqstandyqtarǵa 2000 dollar kóp kórinetin shyǵar, biraq ol myna jaqta túk te emes. Sebebi bul jaqta ortasha eńbekaqy shamamen 4500 dollar. Sondyqtan da salystyrmaly túrde alsaq, bul amerıkalyqtar úshin tym az. Aı saıyn eńbekaqynyń jartysyna jetpeıtin aqshaǵa kóp adam uzaq ómir súre almaıdy da. Sondyqtan da karantındi jeńildetip halyqty jumysyna jiberý kerek boldy.
Mamyr aıyna qaraı karantın sharalary jeńildetildi. Ekonomıka da birtindep qalpyna kele bastady. Kóp oryndar qaıtadan jumysyn bastady. Restoran, kafeler de ashyldy. Tek onda otyryp tamaqtanýǵa bolmaıdy.
Qazirgi jaǵdaı boıynsha AQSh-taǵy jumyssyzdyq 13%-dan asyp ketken. Bul óte joǵary kórsetkish. Endi ekonomıka ońalyp ketse jumyssyzdyq ta birtindep azaıady degen senim bar.
- Siz turatyn qalada qazaqstandyqtar bar ma? Ózińiz elge qashan oralasyz?
- Men bul jaqta oqyp júrgen jáne qyzmet istep júrgen qazaqtardy kezdestirdim. Mundaǵy qandastar óte eńbekqor, stýdentter de sabaǵyn jaqsy oqyp júr.
Meniń oqýym 2022 jyldyń jazynda aıaqtalady. Sol kezde dıplom alyp elge qaıtamyn dep josparlap otyrmyn.
- AQSh nemese amerıkalyqtar qandaı qundyqtarymen tań qaldyrady?
- Buryn túrli aqparat kózderinen AQSh-ta ındıvıdýalızm qatty damyǵan dep oqyǵanmyn. Alaıda qazirgi AQSh qoǵamy komandalyq rýhty, selbese jumys jasaý moralin óte joǵary baǵalaıtyn qoǵam ekenin baıqadym. Bul men úshin tańqalarlyq jaıt boldy.
Taǵy bir jaǵdaı: qazirgi kóp qazaqstandyqtar oılaıtyny sııaqty men de damyǵan elde adamdardyń barlyǵy óte baqytty, qýanyshty ómir súredi dep oılaıtynmyn. Al shyndyǵynda damyǵan eldiń qoǵamynda da ózine laıyq problemalar jeterlik eken. Qazaqtyń «qaıda barsań da qazannyń qulaǵy tórteý» degen maqaly osyndaı jaǵdaıǵa dál aıtylǵan sııaqty.
- Olardyń bizge qaraǵanda kemshin tustary bar dep aıta alasyz ba? Ol jaqtaǵy adamdardy ne nárse kóbirek tolǵandyrady?
- Tamaqtaný jaǵyn aıtar em. Sebebi bunda adamdardyń barlyǵy jumysbasty. Tamaqqa kóp ýaqytyn jumsaǵysy kelmeıdi. Sondyqtan jyldam daıyndalatyn fastfýdty tym kóp tutynady. Adamnyń jumys istep aqsha tabýy sol jaqsy tamaqtanyp, jaqsy ómir súrý úshin emes pe? Al jumys úshin tamaq lázzatyn qurban etseńiz onda jumysyńyzdan ne paıda?
Meniń tóńiregimdegi adamdardy kóbirek tolǵandyratyn ol AQSh-taǵy násilshildik máselesi. Onyń qandaı jaǵdaıda ekenin jańalyqtardan da kórip jatqan bolarsyzdar. Násilshildik pen baı-kedeı teńsizdigi aralasyp qoǵamǵa aýyr dert bolyp tur. Degenmen adamdar bul isti ashyq talqylaıdy, sheshý joldaryn da ózderi birlesip izdeıdi. Mine, osynyń ózi jetilgen qoǵamnyń beınesi dep oılaımyn.
- Altyndaı ýaqytyńyzdy qıyp, suraqtaryma jaýap bergenińizge raqmet!
Suhbattasqan Beısen Sultanuly