Kadr tapshylyǵy: Qazaqstanǵa qandaı mamandar kerek
Dáriger men muǵalimnen jumysshyǵa deıin…
Jyl saıyn ár sala boıynsha myńdaǵan maman jetispeıtini jaıly aqparattar shyǵyp jatady. Máselen, qazir elimizge 2817 muǵalim, 3,9 myń dárigerge qajettilik bar. Degenmen bular halyq nazarynda turǵan salalar bolǵany úshin basqalary eleýsiz kórinýi múmkin. Áıtpese tehnıkalyq mamandar men jumysshylarǵa qatysty qajettilik te eselep artýda.
Bıyl “Eńbek resýrstaryn damytý ortalyǵy” AQ sarapshylary 2024-2030 jyldarǵa arnalǵan kadr tapshylyǵy jónindegi máselege zertteý júrgizip, boljam qurǵan. Atalǵan eńbektiń mátinine úńiler bolsaq, kórsetilgen kezeńde Qazaqstanǵa jalpy sany 1,8 mln kadr kerek bolady. Sonyń ishinde joǵary bilimi bar qyzmetkerler - 494 myń, tehnıkalyq jáne arnaıy bilimi bar qyzmetkerler - 1 mln (400 myńy jumysshy). Al basshylar jáne biliktiligi joq qyzmetkerlerge qajettilik shamamen 300 myń adamdy quraıdy.
Eger salalar boıynsha jiktep qarasaq, bilim berý (331 myń), saýda (228 myń), qurylys (213 myń), densaýlyq saqtaý (128 myń), ákimshilik jáne qosalqy qyzmet kórsetý (119 myń), kólik jáne qoımalaý (116 myń) salasy alǵa shyǵady. Bul qatarǵa aýyl sharýashylyǵy (114 myń), óńdeý ónerkásibin (108 myń) qosa alamyz.
Jumysshylardyń jetispeýi qurylys salasynda (111 myń) kórinis tapqan. Negizinen sylaqshy, dánekerleýshi, tas qalaýshy, syrlaýshy men beton quıýshylar tabylmaıdy. Taý-ken óndirý salasynyń ózine 32 myń adam qajet. Ózge salalarda 130 myń jumysshyǵa suranys bolmaq.
Kólik jáne qoımalaý salasynda anaǵurlym suranysqa júrgizýshiler, mashınıster, slesarlar men jóndeýshiler, traktorshylar ıe bolyp otyr.
Kranshylar da, ónerkásiptik jabdyq slesarlary, elektr monterleri, metall konstrýktsııalaryn jasaýshylar da asa suranysqa ıe. Munaı jáne gaz óndirý jónindegi operatorlar, burǵylaý qondyrǵylarynyń mashınısteri, ónerkásiptik jabdyqtardyń dánekerleýshileri men slesarlary, mamandandyrylǵan tehnıka operatorlary qajettilikten túspek emes.
Joǵary bilimi bar qyzmetkerler arasynda sol baıaǵydaı dárigerler, qurylysshylar, aqparat jáne baılanys, kásibı ǵylymı qyzmet, óńdeý ónerkásibi mamandary qajet bolady.
Mysaly, densaýlyq saqtaý salasynda terapevt, stomatolog, pedıatr, hırýrg, farmatsevt, kardıolog, sáýlelik dıagnostıka men gınekolog mamandarǵa suranys artatyny boljanǵan.
Qurylysqa negizinen sáýletshiler, ınjener-elektrıkter, ınjener-tehnologtar, ınjener-mehanıkter, jobalaýshy, taldaýshy-zertteýshiler kerek.
Kásibı jáne ǵylymı qyzmet salasynda veterınar dárigerler, ekologtar, advokattar, ónimdi jarnamalaýshy, marketıng jáne naryqty zertteý boıynsha taldaýshylar suranysqa ıe.
Qazaqstan úshin aýyl sharýashylyǵy mańyzdy sanalatyny jasyryn emes. Munda ásirese joǵary bilimi bar agronomdar, ınjener-mehanıkter, bıologtar, meteorologtar, botanıkter, óndiristi uıymdastyrý jónindegi ınjenerler jetpeıdi.
Al jumysshy retinde traktorshylar, kókónis, egis daqyldaryn ósirý, jem-shóp daıyndaý, kombaın jabdyqtarynyń operatorlary qajet.
Osy tusta keleshekte elimizde suranysta bolatyn top-5 jumysshy mamandar tizimin usynamyz.
AES te suranysty arttyrmaq
Bıyl elimizde ótken AES qurylysy boıynsha referendýmnyń nátıjesinde halyqtyń basym bóligi ony salýǵa kelisim berdi. Endi kóp uzamaı qurylys bastalýǵa tıis. Qýaty shamamen 1,2 GVt bolatyn atom elektr stantsııasynyń boljamdy qurylysy kezinde 3 myńnan 5 myńǵa deıin jumys ornyn ashý kózdelip otyr. Al qurylys bitip, paıdalanýǵa berilgen ýaqytta turaqty túrde 1-1,5 myńǵa jýyq maman kerek bolady.
Halyqaralyq tájirıbe boıynsha, ásirese ınjener-qurylysshylar, elektrotehnıkalyq ınjenerler, mehanıkalyq ınjenerler, ıadrolyq tehnologııa jónindegi ınjenerler, sapany baqylaý jónindegi ınspektorlar, ınjener-ekologtar, geologtar, geodezıster suranystan túspeıdi.
Buǵan reaktor operatorlaryn, radıatsııalyq qorǵaý jónindegi mamandardy, tehnık-dıspetcherlerdi, mehanıkterdi, qaýipsizdik jónindegi qyzmetkerlerdi, hımıkterdi, tehnıkalyq personaldy qosamyz. Onyń ústine qaýipsizdikti qamtamasyz etý úshin 400-700 shamasynda qyzmetker jaldaýǵa týra keledi.
Bul tusta Eńbek resýrstaryn damytý ortalyǵy qazir Qazaqstanda ıadrolyq tehnologııalar boıynsha mamandar daıarlaý júzege asyrylmaı jatqanyn atap ótken eken. Osyǵan baılanysty bilim berý júıesine oqytýshylardy aldyn ala iriktep, jańa bilim berý baǵdarlamasyn ázirleý kerek bolady.
Tehnofobııa eńbek naryǵyna áser etip jatyr ma?
Keıingi jyldary adamdar jańa tehnologııalardy meńgerip, myqty maman atanbasa, jumyssyzdar qatary kóbeıe beretini aıtylyp júr. Sebebi adam isteıtin jumysty avtomattandyrý arqyly júzege asyra berýge bolatyny kórindi. Jańa tehnologııalar adamzatty jumyssyz qaldyratyndaı tehnofobııa paıda boldy. Qazaqstanda bul úrdis qatty baıqalmaǵan edi, alaıda jasandy ıntellekt damyǵan saıyn aqyryndap qorqynysh kúsheıip kele jatqany bilinedi.
Qazir álemdegi alpaýyt kompanııalar óndiriske avtomatıtsazııany engizip úlgerdi. Eger osylaı jalǵasa berse, «adamdar jumyssyz qalýy múmkin» degen oı aıtylady. Qazaqstanda da keıbir alpaýyt kásiporyndar buryn birneshe adam atqaratyn jumysty avtomattandyrý arqyly ońaı júzege asyra bastaǵanyn estip jatamyz. ıAǵnı, keleshekte Qazaqstannyń eńbek naryǵy qubylýy múmkin. Biraq Brıstol ýnıversıtetiniń túlegi, robototehnıka mamany Ǵızat Mahanovtyń aıtýynsha, tehnofobııa kóbinde negizsiz úreı sanalady.
– Jańa tehnologııalar adamzatqa ylǵı úreı týdyrady. HH ǵasyrdyń basynda, Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin osyndaı úreı boldy. Jasandy ıntellekt, robotızatsııa bastalǵannan keıin adamdar taǵy da «jumyssyzdyq bolady» dep alańdap júr. Máselege pessımıstik kózqaraspen qarasaq, kemshilik bar. Biraq jumyssyzdyq pen tehnologııaǵa kelgende esh boljam dál oryndalmaǵan. Al realıstik turǵydan qarar bolsaq, avtomatızatsııa, robotızatsııa jumyssyzdyq týdyrmaıdy. Eńbek naryǵy jáne ekonomıka óte kúrdeli. Eńbek naryǵynda jumys shekteýli emes. Mysaly, 100 jumys orny bar, onyń 50-in robot alyp qoısa, qalǵan 50 adam jumyssyz qalmaıdy. Kerisinshe, 50 nemese 100 jumys orny paıda bolady. Nege? Bir zaýyt robotty óndiris protsesine engizse, sol zaýyttan shyqqan ónim naryqta arzan baǵamen satylady. Bul qarjy jaǵynan halyqqa tıimdi. Artylǵan aqshasyn el basqa qyzmetke jumsaıdy. Máselen, bireýdiń qaltasynda 15 myń teńge artylsa, ol ony balasyn oqytýǵa jumsaýy múmkin. Demek, kelesi jaǵynan pedagogterge suranys artady, – deıdi maman.
Mahanovtyń aıtýynsha, jańa tehnologııalardan eńbek naryǵyna baılanysty qorqynysh bolmaýǵa tıis. AQSh-ta jasandy ıntellekt pen robotıtsazııa ózge eldermen salystyrǵanda az da bolsa kósh ilgeri. Biraq sonyń ózinde protsess álsiz. Biraq Japonııa men Ońtústik Koreıada robotızatsııa keremet damydy. Robottar barlyq salany jaılaǵan. Degenmen jumys oryndary kerisinshe kóbeıip, mamandarǵa suranys artqan. Mysal retinde ondaǵan myń qazaqstandyq joǵaryda aty atalǵan Ońtústik Koreıada jumys istep júrgenin aıtsaq bolady. Robotızatsııa damyǵan elde jumys kúshine suranys kóp. Demek, robotızatsııadan qorqý – paıdasyz nárse.
– Al Qazaqstanda robotızatsııa óte qymbat. Ony jasaý, engizý, kúrdeli bıznes protsesterinde qoldaný qıyn ári shyǵyny mol. Іri ónerkásipter bolmasa, jańa tehnologııaǵa orta jáne kishi kásiptiń tisi batpaıdy. Sondyqtan elimizde búgin-erteń salalar men mamandyqtarǵa baılanysty ózgerister bolatynyna senbeımin. Onyń ústine, pandemııa kezinde álem elderindegi bıznes jańa ınvestıtsııalardy kidirtip qoıdy. Jańa jobalarǵa aqsha quıý azaıdy. Al robotızatsııa – sondaı jobanyń biri. Bıznester tek baryn saqtap qalyp, shyǵyn shyǵarmaýǵa tyrysyp júr. Biraq ár adam, ár maman ózgeristerge daıyn bolýy qajet. Eger robotızatsııa úderisi beleń alsa, adamdardy jańa bir salaǵa beıimdeý memleket pen kompanııalarǵa artylady. Jalpy, bul - jeke bastyń máselesi emes, – deıdi Ǵızat Mahanov.
Qorytyndylar bolsaq, elimizdiń eńbek naryǵynda suranys azaımaıdy. Tek halyq naryq talabyna qaraı ýaqytynda beıimdele alǵany jón. Al robotıtsazııa bálkim 30 nemese 40 jyldan keıin kún tártibine shyǵatyn másele bolýy múmkin.