Kádimgi temeki men elektrondy temekiniń aǵzaǵa tıgizetin zııany birdeı me
Álemde temeki saldarynan 8 mln adam kóz jumady
DDU-nyń sońǵy málimetteri boıynsha, temeki buıymdary jylyna tek 8 mln-nan astam adamnyń ómirine qaýip tóndirip qana qoımaı, 600 mıllıonnan astam aǵashtyń joıylýyna, 200 000 ga jer men 22 mlrd tonna sýdyń búlinýine áser etedi. Budan bólek atalǵan uıym onyń 84 mıllıon tonna CO2 shyǵaratynyn aıtyp, dabyl qaǵýda. Mine, osy sandardan-aq temeki buıymdarynyń tek adam ómirine ǵana emes, bizdi qorshaǵan ortaǵa da úlken qaýip tóndirip otyrǵanyn kóremiz.
Atalǵan uıymnyń dereginshe, temekini óndirý, óńdeý jáne tasymaldaý kezindegi ónerkásiptik kómirqyshqyl gazynyń shyǵaryndylary kommertsııalyq avıakompanııalar jyl saıyn óndiretin CO2-niń besten bir bóligine teń. Bul jaıt jahandyq jylynýǵa odan ári de yqpal etetinine basa nazar aýdarý kerek. Bıyl temekimen kúres kúni qarsańynda DDU densaýlyqty nyǵaıtý jónindegi dırektory Rýdıger Krech temekiniń zııandy saldary jaıly aıta kelip, bylaı dedi: «Temeki ónimderi bizdiń planetamyzdaǵy eń las ónimderdiń qatarynda. Olardyń quramynda 7000-nan astam ýly hımıkat bar, sondyqtan da ony óńdeý kezinde qorshaǵan ortaǵa taralady. Jyl saıyn shamamen 4,5 trıllıon temeki fıltri muhıttardy, ózenderdi, qalalardaǵy trotýarlardy, saıabaqtardy, topyraq pen jaǵajaılardy lastaıdy»,-dep atap ótken edi.
Marketıng basqasha degenimen, shynaıy ómirde fıltrdiń densaýlyqqa paıdasy bar ekenine eshqandaı dálel joq. Osy tusta Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy temeki fıltrin tyıym salýdy qarastyrýǵa shaqyryp otyr.
Álem jáne Qazaqstandaǵy temeki tartýdy azaıtý sharalary
Sarapshylar temeki ónimderiniń qorshaǵan ortany lastaýynan keletin shyǵyndy óteý ónerkásipke emes, salyq tóleýshilerge artylyp qoıǵanyn aıtady. Buǵan dálel retinde osy baǵytta eń kóp qarajat jumsaıtyn elderdiń kósh basynda halyq sany jóninen alǵashqy oryndarda turǵan memleketter turǵanyn keltirýge bolady. Máselen, Qytaı, Úndistandy qaraıtyn bolsaq. Qytaı atalǵan shyǵyndy óteýge shamamen 2,6 mlrd dollar, al Úndistan shamamen 766 mln dollar jumsaıdy eken. Brazılııa jáne Germanııanyń da shyǵyndary 200 mıllıon dollardan asyp jyǵylady.
Qazirgi tańda álem elderi temeki tutyný kólemin azaıtýǵa kóp kóńil bólip otyr. Halyqaralyq sarapshylardyń aıtýynsha, temeki ónimderin tutynýdy azaıtýǵa múmkindik beretin tıimdi quraldardyń biri – salyqty kóbeıtý. Mamandar temeki ónimderiniń baǵasy halyq tabysynan da kóp bolýy kerek dep sanaıdy. Statıstıka boıynsha, temeki ónimderiniń 10%-ǵa qymbattaýy tabys deńgeıi joǵary elderde temeki shylym shegýdiń shamamen 4%-ǵa, al tabys deńgeıi tómen jáne ortasha elderde 5%-ǵa tómendeýine ákeledi.
Máselen, Frantsııa men Ispanııa, sondaı-aq AQSh-tyń San-Frantsısko, Kalıfornııa sekildi shtattary atalǵan máselege qatysty qatań pozıtsııany ustanyp otyr. Olar qorshaǵan ortany lastaǵany úshin jaýapqa tartý kerek degen qaǵıdatyn ustanyp, temeki ónerkásibi saldarynan bolatyn lastanýdy joıý barysynda «óndirýshi jaýapkershiligi týraly keńeıtilgen zańnamany» júzege asyrýdy qolǵa aldy.
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy basqa memleketter men qalalardy joǵaryda aıtylǵan elderden úlgi alýǵa, al fermerlerge temekiniń ornyna aýyl sharýashylyǵy daqyldaryn ósirýge qoldaý kórsetýge, temeki buıymdaryna kóp salyq salýǵa jáne adamdarǵa shylymdy tastaýǵa kómektesetin qyzmetterdi usynýǵa shaqyrady.
Qazaqstan da budan tys qalyp jatqan joq. Osydan birer kún buryn Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev salyq kodeksine ózgerister engizý týraly Jarlyqqa qol qoıdy. Osylaısha, temeki buıymdarynyń basqa da túrlerine, onyń ishinde qyzdyrylǵan temeki ónimderine aktsızderdi kezeń-kezeńimen arttyrý engizildi. 2023 jyly qyzdyrylǵan temeki ónimderine aktsız 1000 danasyna - 9870 teńge, 2024 jyly 1000 danasy - 11 130 teńge, 2025 jyly 1000 danasy - 11 130 teńge bolmaq. Mamandar temeki buıymdaryna baǵa artqan saıyn, tutyný kólemi de azaıatynyn aıtyp otyr.
DDU-nyń dereginshe, álemde 1,3 mıllıard adam temeki tartady, onyń 80%-y tabysy tómen jáne ortasha elderde turady eken.
Ortalyq Azııa men EAEO elderindegi temeki tutyný
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń 2021 jylǵy jahandyq temeki indeti týraly esebi boıynsha, Ortalyq Azııa men EAEO elderi arasynda Túrikmenstan men Ózbekstan turǵyndary eń az temeki shegetinder qatarynda. Atalǵan uıymnyń esebi 2021 jyly jarııalanǵanymen, olar 2019 jylǵy statıstıkany paıdalanǵan. Oǵan sáıkes, Túrikmenstan men Ózbekstandaǵy kúndelikti temeki shegetin eresekterdiń úlesi - 4% jáne 9%-dy quraıdy.
Al Qazaqstan aımaqtaǵy jeti eldiń arasynda 3-orynǵa ıe bolǵan. Elimizde kúndelikti temeki shegetin eresekterdiń úlesi - 16%. Bul rette respýblıkadaǵy jaǵdaı birshama jaqsarǵanyn aıta ketý kerek. Máselen, onyń aldyndaǵy DDU esebinde elimizdegi temeki shegýshilerdiń úlesi 17% bolǵan edi.
Al Qyrǵyzstanda eresekter arasynda kúndelikti temeki shegetinder úlesi - 22%, Belarýs elinde - 23%, Armenııada - 25% boldy. Reseı Ortalyq Azııa (OA) men EAEO elderi arasynda eń kóp temeki shegetin el atandy. Munda temeki shegýshilerdiń úlesi 27% bolǵan.
Temeki adam aǵzasyna qalaı áser etedi?
Mamandar temeki shegetin adamnyń ómiri orta eseppen 14 jylǵa qysqaratynyn aıtyp otyr. Óıtkeni temeki tútininiń quramynda kóp mólsherde bolatyn hımııalyq zattar adamnyń barlyq dene múshesine teris, sonyń ishinde kantserogendi áser etedi. Pýlmonolog-dáriger, respýblıkalyq aımaqaralyq pýlmonologııalyq komıssııasynyń tóraǵasy Konstantın Garkalovtiń sózinshe, temeki shegý kezinde temeki tútini tynys alý joldaryna áser etedi, bul epıtelıı túginiń ólýine, shyryshty qabatynyń birtindep buzylýyna ákelip soǵady.
«Bul protsester jóteldiń paıda bolýyna yqpal etedi. Ýaqyt óte kele jótel sozylmaly aýrýǵa aınalady. Kóptegen hımııalyq zat ókpe arqyly qanǵa enedi. Al kómirtegi totyǵy qandaǵy otteginiń bir bóligin almastyrady. Bul barlyq organda, sonyń ishinde mıǵa otteginiń jetispeýine ákeledi. Qanǵa túsip, ýly zattar qan aınalymy júıesiniń tamyrlaryna jáne birqatar organǵa áser etip, adamnyń mezgilsiz kóz jumýyna ákelip soǵady. Birtindep onkologııalyq aýrý kez kelgen múshede, eń aldymen ókpede, bronhta, aýyz qýysynda jáne kómeıde, sondaı-aq óńeshte, asqazanda, baýyrda, búırekte damıdy. Tynys alý qıyndap, sozylmaly ókpe aýrýy sekildi dertterdi odan ári jetildiredi. Ýly zattar men nıkotın áseri júrek-qantamyr júıesine áser etedi, bul ınfarktqa, sondaı-aq ınsýltke, perıferııalyq arterııalardyń zaqymdalýyna ákelip soǵady, bul kezde adamnyń aıaǵy aýyrǵandyqtan, júrýi de qıyndaıdy»,-dedi maman.
Temeki áıelderdiń reprodýktıvti densaýlyǵyna keri áser etedi
Sonymen birge dáriger temeki shegetin áıelder de kóptegen aýrýǵa shaldyǵatynyn, ásirese olardyń reprodýktıvti densaýlyǵyna keri áser etetinin atap ótti. Naqtyraq aıtqanda, bala týý qabiletiniń tómendeýi, etekkirdiń kelý ýaqytynyń buzylýy, sonymen qosa jatyrdan tys júktilik qaýpiniń joǵarylaýyna ákelip soǵady. «Al júktilik kezinde temeki shegý ártúrli dárejedegi uryqtyń gıpoksııasyna, qursaqishilik ınfektsııaǵa, ımmýn tapshylyǵyna, náresteniń ólimine ákeledi»,-dedi dáriger.
Kádimgi temekige qaraǵanda elektrondy temekiniń zııany az ba?
Qazirgi tańda elektrondy temekiniń túr-túri keńinen tarala bastady. Kópshilik elektrondy temekiniń kádimgi temekige qaraǵanda zııany azdaý dep oılaıdy. Bul saýaldy mamanǵa qoıyp kórgen edik. Onyń aıtýynsha, temekiniń zııansyz nemese dozasy az túri bolmaıdy.
«Kópshilik oılaıtyndaı, elektrondy temeki shylym shegýdi tastap ketýge kómektespeıdi. Bul týraly tipti temeki ónimderin óndirýshilerdiń ózi aıtpaıdy. Olar temeki shegýdi qoıa almaıtyndar týraly «alańdaýshylyq» keıip tanytyp, olarǵa «zııansyz» temeki ónimderine aýysýdy usynady. Buryn bul dozasy azyraq jińishke temeki bolsa, qazir olar – elektrondy. Biraq temekiniń zııansyz nemese dozasy az túri joq. DDU nıkotın jetkizýdiń elektrondy júıelerin, onyń ishinde elektrondy temekini densaýlyqqa qaýipti dep sanaıdy. Óndirýshilerdiń ózderi elektrondy temekide kádimgi temekiniń quramyndaǵy kantserogendi zattardyń barlyǵy joq ekenin alǵa tartyp, adamǵa teris áser etetin basqa da zııandy zattardyń paıda bolatyny jóninde jaq ashpaıdy. Degenmen qazirdiń ózinde olardyń zııany týraly ǵylymı dálelder bar»,-dedi Konstantın Garkalov.
Temekiniń aǵzaǵa zııandy áserin ǵylymı turǵyda dáleldeý úshin de birneshe jyl ketti. Qazir ǵalymdar elektrondy temekiniń de aǵzaǵa zııan ekenin aıtyp, dáleldeýge tyrysyp jatyr. Alaıda dárigerdiń sózinshe, dástúrli qoldanystaǵy temekige qaraǵanda elektrondy temekige táýeldi bolý qaýpi joǵary. Keıin qazir elektrondy temeki shegip júrgen jastar ýaqyt óte qoıǵysy kelse de, qoıa almaýy múmkin ekenin basa aıtyp ótti.
Temekiniń zııandy saldaryn qalaı aldyn alýǵa bolady?
Sóz sońynda pýlmonolog-dáriger temeki shegetin adamdar sanyn azaıtý maqsatynda qazir qolǵa alý kerek sharalarǵa toqtaldy. Onyń sózinshe, temeki ónimderin jasóspirimderge satatyn jeke tulǵalar men uıymdardyń jaýapkershiligin arttyryp, temeki ónimderin satý erejelerin qatańdatý qajet. ıAǵnı, dúkenge jaı nan nemese balmuzdaq alýǵa kelgenderdiń kózine túsip turmaýy kerek.
«Burynǵydaı «Temeki shegý zııan!» dep qana urandatpaı, turǵyndarǵa, ásirese mektep oqýshylarynyń ata-anasyna shylym shegýdiń zııany týraly aqparattyq turǵydan áser etý kerek. Temekini tastaǵysy keletinderge kómektesý úshin medıtsınalyq uıymdarda keńseler ashylýy tıis. Medıtsına qyzmetkerleri temeki shegýshilermen únemi jumys istep, árbir kezdesýde temekini tastaý qajettiligi týraly aıtýy kerek. Óıtkeni tájirıbe kórsetkendeı, temekini tastaýǵa kómektesetin qanshalyqty tamasha tehnologııalar bolsa da, eń bastysy - motıvatsııa, shylym shegetin adamnyń temekini tastaýǵa degen umtylysy bolmasa, olar - tıimsiz»,-dep sózin túıindedi maman.
Jalpy temekiniń zııany men saldary jaıly az jazylyp jatqan joq. Soǵan qaramastan, mamandar temeki shegetinder qatarynyń kóbeıip jatqanyn aıtyp, dabyl qaǵyp otyr. Ásirese, jastar arasynda keń taralǵan elektrondy temekini tutynýshylar kóp. Sondyqtan da onyń aldyn alý úshin memlekettik deńgeıde ǵana emes, álemdik deńgeıde júıeli sharalar qabyldanýy qajet.
Foto: ehonami.blob.core.windows.ne