Kádege asqan qaldyq
Keń baıtaq qazaq jeriniń munaıy men gazy, shúıgin shóbi men asyl tuqymdy malynyń eksporttan oryn alyp, birqatar ekonomıkasy men órkenıeti damyǵan elderden de oq boıy ozyq turǵandyǵymen maqtana alamyz. Solardyń ishinde Qazaqstannyń syrttan jáne elden syrtqa qatynaıtyn qatynas joldaryn keńeıtý de qazirgi kezde ekonomıkamyzdyń ilgerileýine zor yqpaly bar ekendigi de málim. Tarıhta ózindik ataýymen oıyp oryn alatyn Uly Jibek jolynyń Syr boıy joldarynan bastaý alatyndyǵyn eskersek, sońǵy jyldardaǵy avtokólik tasymaldarynda artyp otyrǵan júk aınalymy jáne Qyzylorda oblysyndaǵy avtokólikter qozǵalysynyń aıtarlyqtaı artýy avtokólik joldaryn keńeıtýdi talap etip otyr. Avtokólikterdiń jyl saıynǵy aǵymynyń artýy avtokólik joldarynyń jabynyna, jalpy búkil jolǵa kúsh túsirip otyrǵandyǵy da jasyryn emes. Osyǵan oraı jol jabynynyń tómengi qabattaryna qaraǵanda betki asfalttybeton qabattarynyń jaǵdaıy qolaısyz ekendigin eskersek, asfalttybeton jabyndarynyń ereksheligi júkteme áseriniń ýaqytqa, onyń kólemi men temperatýrasyna jáne tózimdiligine táýeldi bolatyndyǵy da jasyryn emes.
Syrdarııa saǵasynda ornalasyp, óziniń mol shıkizatymen Qazaqstan ekonomıkasyna aıtarlyqtaı úles qosyp kele jatqan Qyzylorda oblysynyń kontınentaldy klımatyna jazǵy kezeńdegi ystyq jáne qysqy merzimde sýyq temperatýra tán. Sondyqtan klımat jaǵdaıy bizdiń kóterip otyrǵan máselemizdiń negizi bolyp otyrǵan kólik júktemesimen qosylyp asfalttybeton jabyndarynyń tózimdiligine zor áser etedi. Jabyndy bastapqy paıdalaný kezeńiniń ózinde-aq jaryqshaqtardyń paıda bolyp, plastıkalyq buzylýlardy baqylaýǵa bolady. Jabyndardyń merziminen buryn búlinýiniń basty sebebine, qoldanylatyn bıtýmdardyń uzaqqa shydamdylyǵy men paıdalaný qasıetteri jatady. Munaıdy qaıta óńdeý zaýyttary shyǵaratyn jol bıtýmdary ózderiniń qasıetteri boıynsha jabyn jumys isteıtin klımat jaǵdaılaryna sáıkes emes. Sonyń saldarynan energııany qajet etpeıtin ádister men tehnologııalardy paıdalana otyryp, asfalttybeton jabyndarynyń aıazǵa, yǵysýǵa, jaryqshaqqa tózimdiligin jáne beriktigin arttyrýǵa baǵyttalǵan tutqyrly zattar jasaý qajettiligi týyndaıdy.
Qyzylorda jeriniń munaıly ólke ekendigi belgili. Sondyqtan da atalmysh ónimniń ózin únemdeý, onyń ózin ǵana emes, qaldyqtarynan da jaramdy zattardy jasaý - kúntártibindegi ózekti máselelerdiń biri. Osyny eskersek, óndiris protsesinde de munaı óndirý salasy jol jabynynyń asfalttybetondy aralaspasynyń negizgi quramyna óziniń hımııalyq quramy boıynsha jaqyn jáne baılanystyrǵysh bolyp tabylatyn asfaltty-shaıyrly parafındi shógindi negizindegi qatty qaldyqtardyń jınaqtalyp, paıda bolýyna yqpal etedi. Jyl saıynǵy mundaı qaýipti munaı qaldyqtarynyń kóptep jınalyp, paıdaǵa asyrylyp joıylmaýy jer resýrstarynyń uzaq merzimge jaramsyzdyǵyna ákep soqtyrady. Bunyń saldarynan tabıǵat ekologııasynyń buzylyp qana qoımaı, qorshaǵan flora men faýna, adam aǵzasyna da keri áserin tıgizetindigi belgili.
Syr jerindegi 80 jyldyq tarıhy bar irgeli bilim ordasy Qorqyt Ata atyndaǵy Qyzylorda memlekettik ýnıversıtetiniń professory Q.A. Bısenovtyń jetekshiligimen birneshe jyldardan beri tynymsyz ǵylymı zertteý jumystaryn júrgizip júrgen bir top ǵalymdar Qyzylorda oblysy aımaǵyndaǵy munaı kenishterinde ıgerilmeı jatqan qatty munaı qaldyqtaryn ekinshi retti óńdeý nátıjesinde qurylys materıaldary óndirisine jańalyqtar engizdi. ıAǵnı, munaı kenishterindegi qorshaǵan ortaǵa zııanyn tıgizip jatqan organıkalyq qatty munaı qaldyqtaryn jol qurylysy salasynda bastapqy shıkizat ornyna paıdalanýǵa jaramdy ekinshi retti materıaldyq resýrstarǵa jatatyndyǵyn ǵylymı túrde dáleldep shyqty. Zertteý nátıjeleri negizinde asfalttybetonnyń quramyndaǵy qymbat qospa standartty bıtýmdy organıkalyq qatty munaı qaldyǵymen almastyrýdyń qorúnemdeýshi tehnologııasyn jasap, óndiriske usyndy.
Professor Q.A. Bısenov jáne ýnıversıtet ǵalymdary L.B. Arýova, S.J. Ibadýllaeva, N.T. Daýjanov, G.E. Dıamýrshaeva, R.A. Narmanova, S.S. Úderbaevtardyń «Qurylys jáne munaı salalarynda qýat jáne resýrsúnemdeýshi tehnologııalardy ázirleý jáne engizý» taqyrybyndaǵy ǵylymı jumystarynyń negizgi ıdeıasy qurylys materıaldaryn óndirý salasyndaǵy qatty munaı qaldyqtaryn iske asyrý arqyly uzaqqa shydamdy asfalttybeton óndirisiniń shıkizat qoryn ulǵaıtyp, ken oryndaryndaǵy munaı qaldyqtarynyń kólemin azaıtý ekendigin de aıtyp ótkim keledi.
Ǵalymdardyń usynyp otyrǵan jumysynyń negizinde zertteý nysany Qyzylorda oblysyndaǵy Qumkól ken ornynyń qaldyqtary bolsa, zertteý aıasy etip asfalttybeton daıyndaý úderisinde qospa quramyna negizgi baılanystyrǵysh retinde qosylatyn asfaltty-shaıyrly parafındi munaı qaldyqtary alyndy. Jumysqa baılanysty ǵalymdar aldyna birneshe mindetter qoıdy. Onyń birnesheýi - ken orny málimetteri negizinde qatty munaı qaldyqtarynyń túzilý sebepterin aıqyndaý, shıkizat materıaldarynyń fızıka-hımııalyq qasıetterin zertteý, asfalt-shaıyrly parafın baılanystyrǵyshy negizinde asfalttybetonnyń ońtaıly quramyn anyqtaý. Mine, birneshe tájirıbe jasaý arqyly zertteýshi top jol qurylysy óndirisinde organıkalyq baılanystyrǵysh qurylys materıaly retinde asfaltty-shaıyrly parafındi shógindilerdi qoldanýdyń tájirıbelik-synamalyq jumystaryn júrgizip, asfaltty-shaıyrly parafındi shógindilerdi asfalttybeton aralaspasyna paıdalanýdyń ekonomıkalyq tıimdiligin eseptep shyǵardy.
Zertteý jumysynyń alǵashqy satysynda munaı qaldyqtaryn jol qurylysy salasynda paıdalanýdy zertteýge arnalǵan ádebıetterge, patentterge taldaý jasalyp, óndiriste túzilgen tehnogendik qaldyqtarǵa arnaıy zerthanada fızıka-hımııalyq zertteýler jasalyp, ekologııalyq-ekonomıkalyq taldaýlar men analıtıkalyq, zerthanalyq jáne asfaltty beton aralaspasyna arnalǵan tájirıbelik-ónerkásiptik synaqtar jumystary yjdahattylyqpen júrgizildi.
Syr jeri - Alashtyń anasy. Ol óziniń ónimin búkil elge syılap, sonyń arqasynda aıaýly atyn álemge máshhúr etip otyr. Qarap otyrsaq, kúrishi men munaı-gazy arqyly ekonomıkamyzǵa oń áserin tıgizip otyrǵan Qyzylorda ólkesiniń sol atalmysh ónimderiniń qaldyqtarynyń ózi de óndiriske jaramdylyǵymen tań qaldyrýda. Kıeli Syr jerindegi Qorqyt Ata atyndaǵy Qyzylorda memlekettik ýnıversıtetiniń ǵalymdary usynǵan ǵylymı jumystyń tehnıkalyq-ekonomıkalyq baǵasy qymbat turatyn bıtýmdy AShPSh túrindegi munaı qaldyǵymen almastyrý esebinen qol jetkizilgen ekonomıkalyq tıimdilik 1 km jol jabyny úshin 1,3 mln teńgeni qurady. Ǵalymdardyń óz tájirıbeleri men oqý-zertteýler nátıjesinde ekonomıkaǵa oń áser etetin ǵylymı qaǵıdalar dep tómendegideı usynystardy aıtýǵa ábden bolady. Mysaly, asfalttybeton aralaspasyn daıarlaý protsesin arzandatýǵa, jeńildetýge jáne qorshaǵan ortaǵa ekologııalyq áserin azaıtýǵa yqpal etetin tehnogendik shógindilerdi paıdalaný jolymen taýarly bıtýmnyń ornyn almastyrý arqyly asfalttybeton aralaspasyn alý. Al eń bastysy, júrgizilgen jumystardyń ǵylymı jańalyǵy - ken oryndarynda ıgerýsiz jatqan asfaltty-shaıyrly parafındi munaı qaldyǵyn qurylys materıaly retinde qaıta kádege asyryp, asfalttybetonnyń quramynda bıtýmnyń ornyna paıdalaný múmkindigin ǵylymı zertteý arqyly dáleldeý.
Qyzylorda oblysynyń munaı óndiretin aımaqtaryna júrgizilgen ǵalymdardyń keshendi zertteýleri negizinde munaı qaldyqtaryn qaıtarma shıkizat qory retinde paıdalanyp, jol qurylysy salasynda asfalttybeton aralaspasynyń quramyna paıdalanýdyń múmkindigi kórsetildi. Qumkól ken ornynyń joǵary parafındi munaıynan alynatyn asfaltty shaıyrly parafındi shógindini asfalttybeton aralaspasy quramynda jol bıtýmynyń ornyna qoldanýdyń zerttelgen tehnologııasy boıynsha buryn-sońdy buǵan uqsas tehnologııa bolmaǵandyǵy da ǵylymı jumystyń mańyzdylyǵyn kórsetse kerek. Sondyqtan, professor Q.A. Bısenov jáne ǵalymdar L.B. Arýova, S.J. Ibadýllaeva, N.T. Daýjanov, G.E. Dıamýrshaeva, R.A. Narmanova, S.S. Úderbaevtardyń «Qurylys jáne munaı salalarynda qýat jáne resýrs únemdeýshi tehnologııalardy ázirleý jáne engizý» taqyrybyndaǵy ǵylymı jumysy maqsatty túrde tolyqqandy zerttelgen óndiristik mańyzǵa ıe qundy eńbek dep baǵalaımyn. Atalǵan jumystyń avtorlar ujymyn ǵylym jáne tehnıka salasyndaǵy Ál-Farabı atyndaǵy Memlekettik syılyǵyn ıelenýge ábden laıyq dep zor senimmen aıta alamyn.
Narıman JALǴASULY, D.A.Qonaev atyndaǵy Taý-ken ınstıtýty
«Mıneraldy shıkizattardy fızıko-hımııalyq ádispen qaıta óńdeý»
zerthanasynyń jetekshisi,
tehnıka ǵylymdarynyń doktory, professor,
Memlekettik syılyqtyń laýreaty