Q. Mámı: Bizdiń mejemiz – ulttyq sot júıesine degen halyqtyń jáne qoǵamnyń senimin arttyra berý

ASTANA. QazAqparat - Ádildikti ornatý úshin ne jetpeı tur? Álde qazir ádildikti ádiletsizdikpen aıyrbastap alǵan adamdar qatary kóbeıip bara ma? Olaı desek, onda qandaı sot bolmasyn bekitilgen zań sheńberinen shyǵyp kete almaıtyndaı, ıaǵnı týra sheshim ǵana shyǵarýǵa májbúr qylatyn quqyqtyq tetikter qamtamasyz etilgen amaldar iske asatyn kún týa ma, ózi? Osy másele tóńireginde «Egemen Qazaqstan» gazetiniń tilshisi Joǵarǵy Sottyń Tóraǵasy Qaırat Mámımen ashyq áńgimelesken. Respýblıkalyq gazettiń búgingi sanynda «Sot kepili» degen taqyryppen berilgen maqalany jarııalaýdy jón kórdik.

***

Sot kepili

  

 «Qazaqstandyq sot tóreligi men quqyq tártibi júıesi ashyqtyq jáne kásibılik turǵysyndaǵy jańa sapaǵa ıe boldy. Qazaqstandyqtar men bıznes sýbektileriniń quqyqtaryn sotta qorǵaý deńgeıi endigi jerde EYDU memleketteriniń joǵary standarttaryna sáıkes keledi».

Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń
Parlamenttiń VI shaqyrylymdaǵy birinshi sessııasynyń
ashylýynda sóılegen sózinen.

Adam bireýden zorlyq, ıakı na­qaq qııanat kórip, biraq sol sátte ádil­dikke qol jetkize almaıtynyn bilgen jaǵdaıda ashynǵannan ama­ly quryp, sosyn kúpti kóńilin kón­shiter sońǵy úmiti retinde «sotqa beremin» deıdi. Osy sózdi aıtýdyń ózi qııanat kórgen adamnyń kóńi­line sál jeńildik týdyrary da anyq. Óıtkeni, «jábirlenýshini sot aqtaıdy, jábirleýshini sot sottaıdy» degen senim basym turady. Sol sııaqty, ózin laýazymdyq ja­ǵy­­­nan joǵary, áleýmettik, ıakı tur­­mystyq nemese materıaldyq jaǵy­nan baı-qýatty sanap júrgen bireý ekinshi bireýmen janjaldasyp, ony sol sátte basyp-janshyp tuqyrtyp alǵysy kelgenimen, anaý ádildigin alǵa tartyp bolmaı qoısa jáne bul oǵan esesi ket­ip utylǵanyn baıqasa, namys­tan ba, yzaqorlyqtan ba kógerip jary­lardaı bolyp: «Tura tur bálem, áli kózińdi kógertip túrmede shiri­temin, sottatamyn!» deıdi. Sóıtip, ekeýi­niń de aıtqany oryndalatyn­daı kórinedi. Biraq alǵashqyda ekin­shi mysaldaǵy adamnyń qaha­ry iske aspaıtyn kijińdeı ǵana áser qaldyrady. Óıtkeni, naqaq qııa­nat shekken adam sotqa barsa, aıt­qany júzege asatyny belgili deımiz. Sebebi, zań bizdiń sana­myz­ǵa osy ádildiktiń ǵana saltanat qu­ratynyn sińirip tastaǵan. Qalaı­da, qashanda naqaq qııanat kórgen adam japa shekpeýi qajet. Alaıda, bul qaǵaz júzindegi shyndyqtyń kó­ri­nisi ǵoı. Al naqty ómirde qalaı?

Árıne, naqty ómirde ózgeshelik kóp. Óıtkeni, kópshilik ana laýazymy joǵary, qolynda bıligi bar, aqshasy mol baıdyń degeni bo­latynyn aıtady. Rasynda, solaı ma? Olaı emes desek, oǵan qan­daı naqty dálel bar? Sol sııaqty, bu­ǵan keliser bolsaq, ony nemen dáleldeı alamyz? Jurttyń de­ni mu­nyń alǵashqysyna da, sońǵy­syna da kelispeıtindikteri sóz­siz jáne ekeýine de kelisetinder az eke­ni taǵy ras. Sonda bul adam­dar­­dyń kózin naqty aqıqatqa qalaı jet­kizýge bolady? Eger daýlas­qan eki jannyń da aıyby bolyp tur­ǵan jaǵdaıda olarǵa aqıqatty uǵyn­dyrý múmkin be?

Naqty jaǵdaıda múmkindik az. Sondyqtan, adam aıypty ma, aıyp­­syz ba, durys pa, joq pa, kináli me, kinásiz be, onyń bárin zań aı­­qyndaıdy. Zań osy daýdyń sheshi­­min taýyp, oǵan túpkilikti, áıteýir, bir núkte qoıý úshin qajet. So­­syn sot zańǵa súıenip sheshim shy­­ǵardy deıdi, bitti. Bul oraıda, osyndaı jaǵdaılarda zańdy sóz­buıdalyqqa, qaǵazbastylyqqa, sot isti qaraý­dy uzaq sergeldeńge aı­nal­­dyr­mas úshin sot júıesine de óz­gerister endi. Ózgeris tipten kóp. Bir ǵana bes satyly sot jú­ıe­si­nen birden úsh satyly sot ama­lyna aýysýdyń ózi nege turady. Ol el úshin jańalyq qana emes, eń bastysy, taraptarǵa ádil­dikke tez qol jetkizýdiń ońdy joly dep qarastyrylýda. Osyǵan oraı al­ǵashqy saty - aýdandyq sot­tyń, ekin­shi saty - oblystyq apel­lıa­tsııa­­lyq sottyń jáne úshinshi saty - Jo­­ǵarǵy Sottyń kassatsııalyq már­te­besi artyp, árqaısysynyń dár­meni kúsheıdi.

Al buryn bul salada aýdandyq sot sýdıasynyń shyǵarǵan sheshimi Joǵarǵy Sottyń sheshimderine jurt­­tyń kúmánin keltiretin jaıt­tardy týǵyzatyny bar edi. Sebe­bi, erterekte aýdandyq sot­tyń eki adamdy sottaǵan isin ob­lystyq ap­pelıatsııaly, kassatsııalyq sot­tar qoldap, biraq Joǵarǵy Sot­qa kelgende, álgi istiń shıkiligi baı­­­qalyp, eki jigittiń jazyqsyz sottalǵany anyqtalyp, aýdandyq sot sheshimi buzylyp, qaıta qaraý­ǵa oblysqa jiberilgen bolatyn. Joǵarǵy Sottyń atalǵan isti qa­raǵan qylmystyq alqa otyry­synyń qaýlysy boıynsha oblys­tyń apellıatsııaly alqasy bul isti odan ári jete tolyqqandy zert­tep, zerdeleı kele Joǵarǵy Sot al­qasynyń tapqan qateligi durys eke­nin, aýdandyq sot tek qýdalaý organynyń bir jaqty shala tekserisine saı teris úkim shyǵarǵanyn ashyp, sheshim kúshin joıdy. Odan ári ne boldy deısiz ǵoı. Odan ári naǵyz qyzyqtyń kókesi oryn aldy.

Oblystyq kassatsııalyq alqa Jo­ǵarǵy Sottyń da, oblystyq apellıatsııalyq alqasynyń sheshimin de durys emes, óıtkeni, olar aýdan­dyq sot sýdıasynyń sheshim kúshin joıý­da qatelesken dep taýyp, isti bu­rynǵy báz qalpyna túsirdi. Bu­ǵan, árıne, bári de narazy boldy, biraq bul isti qaıta qaraǵan Jo­ǵarǵy Sottyń jańa quramdaǵy qyl­­­mystyq ister boıynsha alqasy en­di isti aldynda qaraǵan oblystyq apellıatsııalyq soty da, Joǵarǵy Sottyń birneshe sýdıalary da te­ris sheshim shyǵarǵan, sondyqtan, aýdandyq sottyń úkimi ózgerissiz qaldyrylsyn dep, dáý núkte qoıdy. Sóıtip, aýdandyq sottyń toqpaǵy myqty eken, oblystyq, Joǵarǵy Sot sýdıalarynyń ýájderin qaıtaryp tastady. Bul eshteńe emes, bári­nen buryn jurt endi kimge senim artaryn bilmeı qaldy. Óıt­keni, taǵy bir jańa quramdaǵy qyl­mys­tyq ister alqasy osy isti taǵy bir márte qarar bolsa, basqa sheshim qa­byl­dan­basyna kim kepildik bere alady?

Al atalǵan iske baılanys­ty bastapqy sheshimdi shyǵarǵan aý­dan­dyq sottyń sýdıasy birden aýysyp ketken. Bul isti tergegen tergeýshiniń ózi qylmysqa sha­ty­lyp, sottalǵan deıdi. Jalpy, ja­zyq­­syz sottaýǵa «zańdy jaǵdaı» ja­saǵan quqyq qorǵaý organdary ókilderin olardyń keleńsizdiginen tas qapasqa qamalyp, taǵdyrlary tárk bolǵan eki balanyń kóz jasy jibermegen sekildi. Muny tekke mysalǵa keltirip otyrǵan joq­pyz. Bizdiń elde mundaı jaǵdaı qaıtalanbaýy tıis. Sondyqtan da, Memleket basshysy ádildik tek sottarda ǵana saltanat qurýy qajet dep atap kórsetti. Bul sózdiń máni de, mańyzy da zor. Adamnyń bári birdeı, sondyqtan da, bizdiń eldiń Ata Zańy boıynsha birde-bir adam jazyqsyz japa shekpeýi qajet. Al ony qamtamasyz ete alatyn tek sot qana.

Elbasy bul týraly aıtýdaı-aq aıtyp keledi. Biraq, ádildik aýy­ly­nyń tóbesi qashan kórinedi dep kópshilik áli alańdaýly. Óıtkeni, qazir adam bitkenniń kózi ashyq: tarıhtan ta, saıasattan da, quqyqtan da habary men aqparaty mol. Jaman men jaqsyny qalaı tez aıyrsa, durys pen burysty da tez ajyratady. Demek, eshkim eshteńege aldana qoımaıdy. Biraq, qandaı ozyq qoǵam bolmasyn, adamdar arasynda joǵarydaǵydaı daý týyndamaı turmaıdy. Al daý sheshimin tabýy tıis deımiz. Onda da álgi kókiregi oıaý, kózi ashyq jandardyń kózin jetkizý úshin daýdyń núktesine esh­kim shúbá keltirmeýi kerek. Alaı­d­a, oǵan qol jetkizý ońaı emes. Óıt­­keni, árkim ózinikin ǵana jón deıdi. Biraq, shyndyǵyna kelgende, olardyń biriniń ǵana aqıqaty basym ekeni daýsyz. Sonda ony qaıtkende, qalaı aıyrýǵa bolady? Jáne ekinshi taraptyń kózin oǵan qalaı jetkizýge bolady? Demek, qaıtkende, qalaı ǵana qara qyldy qaq jaratyn ádildikti ornata alýǵa bolady deımiz, biz de. Munyń qazirgi kúni bir amaly tabyldy ma?

Joǵaryda aıtqanymyzdaı, ádildiktiń sottarda saltanat qura­ty­nyn Elbasymyz shegelep aıtyp berdi. Endi sol ádildikti ornatý úshin ne jetpeı tur? Álde qazir ádildikti ádiletsizdikpen aıyrbastap alǵan adamdar qatary kóbeıip bara ma? Olaı desek, onda qandaı sot bolmasyn bekitilgen zań sheńberinen shyǵyp kete almaıtyndaı, ıaǵnı týra sheshim ǵana shyǵarýǵa májbúr qylatyn quqyqtyq tetikter qamtamasyz etilgen amaldar iske asatyn kún týa ma, ózi? Osy shetin másele tóńireginde reti kelgende biz Joǵarǵy Sottyń Tóraǵasy Qaırat Mámımen ashyq áńgimelesken edik. Ol bizdiń kókeıimizde júrgen kúpti máselege oraı: «Mine, qazir sol kúnge, sol sátke de kelip jettik. Qazir­gi ýaqytta zań ústemdigin qam­tama­syz etý úshin naqty is-shara­lardy júzege asyrý kezeńi bastaldy. Al ondaı sharalar Ult Josparynda kórsetilgeni barshaǵa aıan. Ózińiz aıtqandaı, adam­dar keıde sot isti zańdy qara­ǵan joq, zańsyzdyq oryn al­dy deıdi. Olar ony nege aıtady? Zańsyzdyqtar oryn alatyn jaǵdaılar bolýy múmkin ǵoı. Mine, endi baıqasańyzdar, osyndaı zańsyzdyqtarǵa jol berilmeýi úshin qajetti tetikter jappaı qaras­tyrylyp otyr», dedi.

Rasynda, baıqar bolsaq, Ult Josparyna saı qazir taraptarǵa sotqa júginý men sýdıalarǵa sot isin qaraý ońtaıly bolýy úshin sot júıesinde kúrdeli jańalyqtar paıda bolǵany anyq baıqalady. Mundaǵy alǵa tartylyp otyrǵan 11 qadamnyń barlyǵy da zańdy túrde retteldi. Jáne ony azamattar quqynyń talapqa saı qor­ǵalýyn ońtaılandyrý úshin kóp­tegen zańdarǵa ózgerister men tolyq­tyrýlar engizildi. Sóıtip, ýaqyt talabyna tolyq sáıkes kele­tin jańa Azamattyq protsestik kodeks pen «Joǵary Sot keńesi týraly» jańa zań qoldanysqa endi. «Sot júıesi jáne sýdıalardyń mártebesi týraly» Konstıtýtsııalyq zańǵa, Qylmystyq-protsestik kodeks pen Ákimshilik quqyq buzýshylyqtar týraly kodekske tıisti ózgerister engizildi. Osylaısha, búginde barlyq deńgeıdegi sottar jańa qylmystyq jáne qylmystyq-protsestik zań­nama boıynsha jumys isteýge kiristi. Al mundaı jańalyqtar bu­ryn bolmady ma dersiz. Boldy. Biraq zaman aǵysy bir orynda turmaıdy ǵoı, damý úrdisi zor. «Sol damýǵa saı bizdiń de negizgi maq­satymyz - ádildik. Endeshe, myna zańdarymyz da zaman aǵy­my­na saı paıda bolǵan kedergilerdi joıyp, tek sot ádildigin júzege asyrýdy ǵana údete túsedi. Bul, bizdiń kóp­ten bergi mejemiz - ulttyq sot júıesine degen halyqtyń jáne qoǵamnyń senimin arttyra berý», deıdi Tóraǵa.

Joǵaryda atalǵan mysalǵa baı­­lanysty Tóraǵa úsh satyly sot­tyń basymdyqtaryna keńinen toq­talyp ótti. Qandaı ózgeris bolsa da, qandaı zań shyqsa da, onyń bári tek halyq múddesine saı qyzmet etýge tıis. Sol aıtylǵandaı, sot júıemiz bes satyly ma, úsh satyly bola ma, másele, o da emes. Halyqqa eń bastysy quqynyń talapqa saı qorǵalǵany, daýdyń joǵarydaǵy zańdarǵa saı ádil sheshilgeni kerek. Demek, úsh satyly degende adamdar odan ne utady degen zańdy suraq týyndaıdy? «Iá, ne jasalsa da, ol aldymen halyqtyń ıgiligine asýy qajet. Sotta ádildikke jetýdiń bir-aq joly bar - ádil sheshim. Al mundaı joldyń tarıhy áriden bastalatyn, ábden tájirıbeden ótken kórnekti baǵyty ómirde qol­danylyp jatyr. Sonyń biri - úsh býyndy sot júıesi. Úsh býyndy sot júıesi Eýropanyń kóptegen damyǵan elderinde qalyptasqan úrdis. Demek, bul - bárimiz óte kóp aıtatyn, ıaǵnı ádildikke jetýdegi óte qajetti qurylym bolyp tabylady. Osy qurylym arqyly bizdiń oılaǵan basty maqsatymyz ne? Basty maqsat - sot satylaryn meılinshe azaıtý arqyly azamattardy áýre-sarsańǵa salmaı, sot ádildigine qoljetimdilikti arttyrý! Demek, úsh satyly sot júıesi is boıynsha sot sheshiminiń jedel qabyldanýyna negiz qalaıdy. Endeshe, budan bylaı sotqa tús­ken isterdiń basym kópshiligi birinshi jáne ekinshi satydaǵy, ıaǵnı, aýdan­dyq, oblystyq jáne oǵan teńestirilgen sottarda óziniń túp­kilikti sheshimin taba bermek. Buryn oblysta adamdardy árli-berli sabyltyp qoıatyn, ıaǵnı biriniń sheshimin biri qaıtalaıtyn appelıatsııa men kassatsııa qatar jumys istegen edi. Endi bul kemshilik qaı­talanbaıdy.

Osylaısha, apellıatsııalyq saty oblystyq sotta qalyp, al kassa­tsııa­lyq saty Joǵarǵy Sottyń quzy­ryna berildi. Munyń paıdasy sol, ol sot sheshimderiniń jedel ári sapaly oryndalýyna mol múmkindik týdyrady. Іsti negizsiz sozý, túrli bultaqqa salý sııaqty keleńsizdikti joıyp, keıde sottardyń atyna aıtylatyn álgi «is zańsyz qaraldy» degen sekildi nebir alypqashpa sózderge tusaý salǵyzady. Sóıtip, bul atalǵan qurylym búgingi zaman talabynan týyndaǵan ońtaıly ustanym ekendigin halyqtyń razy­lyǵyna bólený arqyly dálel­deıtini anyq. Óıtkeni, osy jańa­lyqtyń arqasynda birinshi jáne apellıatsııalyq satydaǵy sottardyń róli kúsheıedi. Іsti qaraýda tara­zy­nyń ádildik basy ǵana tartady, demek, onyń mańyz-dylyǵy men mártebesi de arta túsedi» deıdi Qaırat Ábdirazaquly.

Demek, qazirgi ýaqytta zań­dary­myzdyń áleýeti artyp, mańyzy kúsheıdi. Qylmystyq saıasatqa baı­lanysty tórt birdeı Kodekske ózgertýler men tolyqtyrýlar da endi. Soǵan saı, mine, sot júıesin reformalaýǵa baılanysty birneshe qadamnan turatyn naqty amaldar da kórsetildi. Biraq bular qansha jerden «altynmen aptalyp, kúmispen kúptelgenmen» olardy júzege asyra alatyn maman­dar bolmasa, áli de biraz ýaqytymyzdy joǵaltatynymyz ras-aý. Osyǵan oraı sýdıalyq laýazymǵa úmitkerlerge aldymen qatań talap qoıylatyny beker emes. Bul óte mańyzdy másele. Keıin barmaq tistep, san soqpas úshin sýdıalyqqa birden durys adamdy iriktep, tańdap alǵan jón. Kópshilik kútetindeı, sýdıalyqqa sotqa júgingen ár tarapqa mynaý aq, mynaý qara dep aqıqatty týra aıtyp bere alatyn bilikti de, bilimdi jan taǵaıyndalǵany kerek. Bul maqsatta keń kólemdi jumystar júrgizildi. Mysaly, joǵary zańgerlik bilimi bar, adamgershilik ustanymy berik, keminde bes jyl sot otyrystarynyń hatshysy, sýdıanyń, prokýrordyń, advokattyń konsýltanty (kómekshisi) nemese zańgerlik mamandyǵy boıynsha keminde on jyl jumys ótili bar úmitkerler sýdıalyq qyzmetke tańdalynady. Úmitkerler úsh kezeńnen turatyn biliktilik emtıhandaryn tapsyrady. Birinshi kezeńde elimizdiń zańdaryn bilýge arnalǵan kompıýterlik testileýden ótedi. Ekinshisinde, sot praktıkasyna qatysty suraqtarǵa jaýap beredi. Sodan keıin psıhologııalyq testileý júrgiziledi. Kórdińiz be, mundaı talaptar tek sýdıa bolatyn úmitkerlerge qoıylatyn synaqtar. Ol osy talaptarǵa saı kelmese, sýdıa bola almaıdy.

Sýdıalyqqa kandıdat úshin buryn eńbek ótili eki jyl ǵana bolatyn. Qazir olaı emes, aldynda aıtqanymyzdaı, talap kúsheıdi. Demek, endi bes jyl merzim qajet etiledi. Al taǵylymdamadan ótý bir jyl boldy. Ol turaqty túrdegi jáne eńbekaqy tólenetin taǵylymdama. ıAǵnı, kandıdat óziniń jumysynan bosatylyp, taǵylymdamadan ótýge tıisti. Jańadan taǵaıyndalǵan jas sýdıalar úshin bulaısha bir jyldyq synaq merzimin engizý - sot salasyndaǵy mańyzdy jańalyq. Olar synaq merzimi kezeńinde ákimshilik, kúrdeli emes qylmystyq jáne azamattyq isterdi qaraıdy. Synaq merzimi aıaqtalǵan soń, onyń nátıjeleri oblystyq sottyń jalpy otyrysynda talqylanady. Oń qorytyndy alǵan jaǵdaıda, kásibı deńgeıine qaraı Sot jıýrıiniń biliktilik komıssııasy baǵa beredi.

Demek, biliksiz, tájirıbesi joq, týra sheshim shyǵara almaıtyn adam sýdıalyqqa kele almaıdy. Oǵan jol joq eken. Óıtkeni, sapaly sot tóreligin júzege asyrý - osynaý aýyr eńbekti tańdaǵan adamnyń kásibı deńgeıine jáne adamı qasıetterine tikeleı baılanysty bolyp otyr. Ár daýdyń artynda adam taǵdyry turady. Ony eshýaqytta esten shyǵarmaǵan jón. «Sondyqtan, bizder damyǵan elderdiń osy baǵyttaǵy tájirıbesin tereń zerdelep, úlken taldaý jasa­dyq. Sóıtip, aqyr aıaǵynda sýdıa laýazymyna kadrlardy irikteý máseleleri boıynsha osyndaı máni zor, mazmuny erekshe ózgerister engizildi», deıdi Q.Mámı.

Alaıda, kemshiliksiz adam joq degenimizben, sýdıalardyń bilmeı qalyp qatelesýi múmkin emes. Demek, olar qate sheshim shyǵarsa ne biliksizdikten, ne sybaılastyq jemqorlyq jeteginde ketkendikten dep túsinemiz. Bul senimge selkeý túsiredi. Oǵan jol bermeý maqsatynda, deıdi Tóraǵa, Elbasy tapsyrmasyna sáıkes, Joǵarǵy Sottyń jalpy otyrysynda Sot jıýrıiniń jańa quramy bekitilgen. Mundaı júıe Sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl jónindegi Ystambul jos­paryn oryndaý maqsatynda iske asyrylyp otyr. Bul qurylym qazirgi tańda jumys istep júrgen sýdıalardyń kásibı qyzmetine baǵa beredi. Sonymen qatar, sýdıanyń ornynan túsý quqyǵyn rastaý, ony toqtatý máselelerin jáne olarǵa qatysty tártiptik isterdi qaraıdy. Bul ne degen sóz? Muny tarqatyp aıtar bolsaq, ıaǵnı Sot jıýrıiniń quramy biliktilik jáne tártiptik komıssııalardan turady. Olar jumys istep júrgen sýdıanyń kásibı qyz­metine baǵa beredi. Biliktilik komıssııasy 7 sýdıadan turady, olar­dyń quramynda oblystyq sot­tar­dyń eki sýdıasy, Joǵarǵy Sottyń eki sýdıasy jáne doǵarysta júrgen burynǵy úsh sýdıa bolady.

Endi osy biliktilik alqasy álgi sýdıalyqqa úmitkerler bir jyl taǵy­lymdamadan ótkennen keıin, olardan biliktilik emtıhanyn qa­byl­daıdy. Al sýdıalyq qyzmetke ta­­ǵa­ıyndalǵandar bes jyldan keıin osy biliktilik alqasynda taǵy da em­tıhan tapsyrady. Sondaı-aq, aýdan­dyq sottardyń tóraǵalaryna, oblystyq sottardyń alqalyq tór­aǵa­laryna jáne oblystyq sottar­dyń tóraǵalary laýazymdaryna taǵaıyndalatyn adamnyń da osy biliktilik alqasynda emtıhan tapsyrýy qarastyrylyp otyr. Demek, sýdıalardyń kásiptik deńgeıi únemi baqylaýda degen sóz.

Sonymen qatar, sýdıalardyń kásibı qyzmetine baǵa tuńǵysh ret sýdıa laýazymyn atqarǵan alǵashqy jylǵy jumys nátıjeleri boıynsha beriledi. Mundaı baǵa berý árbir bes jyl saıyn ótedi. Sýdıalyq ótili jıyrma jylǵa tolǵan sýdıa kásibı qyzmetin merzimdik baǵa­laýdan bosatylady. Buǵan qosa tártiptik komıssııa degen bar. Tártiptik komıssııa 9 sýdıadan turady. Onyń quramyna aýdandyq jáne oǵan teńestirilgen sottardyń úsh sýdıasy, oblystyq jáne oǵan teńestirilgen sottardyń 3 sýdıasy jáne Joǵarǵy Sottyń 3 sýdıasy engen. Tártiptik komıssııa sýdıanyń ornynan túsý quqyǵyn rastaý, sýdıaǵa qatysty tártiptik is qozǵaý máselelerin qarastyrady. Sýdıaǵa qatysty materıaldardy tártiptik komıssııada qaraýǵa oblystyq sot pen Joǵarǵy Sottyń jalpy otyrysy tóralqasynyń sheshimderi negiz bolyp tabylady. Al Sot jıýrıi sýdıaǵa qatysty materıaldardy jeke jáne zańdy tulǵalardyń ótinishteri negizinde qaraıdy.

Sol sııaqty, sýdıalardyń ádeptiligin de baqylaıtyn jańa Ádep kodeksiniń jobasy qazirgi ýaqytta daıyn. Bul Kodekstiń bir ereksheligi, azamattar sýdıanyń is-áreketterine kóńilderi tolmaǵan jaǵdaıda, Joǵarǵy Sot janyndaǵy Sot jıýrıine shaǵymdanýǵa quqyly. Muny az deseńiz, osylarǵa qosa Sýdıalardyń etıkalyq kodeksinde sýdıalarǵa Prezıdent, halyq tarapynan qoıylǵan talaptardyń barlyǵy eskerildi. Kodeks jobasy Bangalor qaǵıdaty men eń úzdik halyqaralyq tájirıbeniń negizinde jasaldy. Osy jańa kodeks sýdıalardyń kezekten tys jetinshi sezinde qabyldanady dep kútilýde. Kórdińiz ǵoı, sýdıalarǵa tik turyp, týra qyzmet isteýden basqa bultarýǵa shama joq. Óıtkeni, tap osylaı sýdıalar eseptiligin kúsheıtý, jumys istep júrgen sýdıalardyń biliktiligin merzimdik baǵalaý, azamattarǵa sýdıalardyń áreketine qatysty Sot jıýrıine shaǵymdaný múmkindiginiń berilýi - olardyń kásibı tártibin nyǵaıtady.

Buǵan qosa, Sot tóreligi ıns­tıtýtyn derbes oqý orny retinde Memlekettik basqarý akademııa­synan bólý sot júıesi úshin bilikti kadrlardy daıarlaýǵa jáne qyzmettegi sýdıalardyń biliktiligin arttyrýǵa múmkindik beretindigi ábden zerdelengen eken. Atalǵan ınstıtýt Joǵarǵy Sot janynan qaıta qurylyp, sýdıalardyń bilik­tiligin arttyrýda turaqty ju­mys isteýdi qamtamasyz etedi. Aka­demııa túrinde joǵary oqý ornyn qaı­ta qurý elimizdiń «Bilim týraly» Zańynyń talaptaryna sáıkes kele­di. Akademııa qyzmetiniń negizgi baǵyty - mamandandyrylǵan magıstratýrada joǵary bilimnen keıin­gi baǵdarlamany júzege asyrý, sýdıalar men sot júıesi qyz­metkerleriniń kásibı deńgeıin art­tyrý, sot qyzmeti salasynda ǵy­­ly­mı zertteýlerdi júrgizý. Osy maq­satqa oraı, Akademııany úsh ınstıtýttyń: Zań ınstıtýty (mamandandyrylǵan magıstratýra), Sýdıalar men sot júıesi qyzmetkerleriniń biliktiligin arttyrý ınstıtýty jáne Ǵylymı-zertteý ınstıtýty bazasynda qurý kózdelingen. Bilim berý meke­mesi­niń mundaı modelin qurý respýb­lıkamyzda sýdıalar korpýsyn daıarlaý jáne qaıta daıarlaýdy jetildirýge tyń serpin beredi dep esepteımiz. Ol tek jańadan qyz­met­ke kirisetin sýdıalardy ǵana daıyn­dap qoımaıdy, búgingi kúni jumys istep júrgen sýdıalardyń da kásibı deńgeıin kóterýmen aınalysady. Sondyqtan, Sot tóreligi akademııasynyń Joǵarǵy Sottyń janynan ashylǵany tıimdi bolmaq.

Iá, biz «Súrinbeıtin tuıaq joq» degenimizben, jyǵylǵanǵa judy­ryq ta jumsamaıtyn halyq eken­digimiz ras. Biraq, joǵaryda kelti­ril­gen mysalǵa saı qylmystyq istegi alǵashqy tergeý kezinde talaı dórekilik pen zańsyzdyqtyń oryn alyp jatatynyn jurttyń bári biledi. Sondaıda, sotqa deıingi aıyptaý kezeńinde azamattardyń quqyn qorǵaý qalaı júzege asy­ryl­maq? Ustaýdyń, kúshtep qamaý­dyń aq-qarasyn kim aıyryp bermek dep jurt jarysa suraıdy. Endi, Qaı­rat Ábdirazaqulynyń aıtýyna qara­ǵanda, muny tergeý sýdıasy júze­ge asyrady. Ult Josparynyń 22-qadamynda adam­nyń jáne azamat­tardyń kons­tı­týtsııalyq quqyn shekteıtin bar­lyq tergeý qyzmeti jó­nin­degi ókilettikti tergeý sýdıasyna bir­tindep aýystyrý kózdelgen. Son­dyqtan, tergeý sýdıasy kúzetpen ustaýǵa sanktsııa berý, úı qamaqqa otyr­ǵyzý, medıtsınalyq mekemege kúshpen qamaý jáne taǵy bas­qa shara­lardyń zańdylyǵyn tek­seredi. Buǵan qosa, ol tekserý, tintý, alý jáne jeke adam­dy tin­tý áreketterin júzege asy­rýǵa qu­­­qyly. Prokýrorlar­­men bir­ge aza­­­mat­­­tarymyzdyń quqyq­­­­taryn qor­­ǵaýdy qadaǵalaıdy ári aýyr nemese asa aýyr qylmystardan bólek ister boıynsha kepilzat kólemin anyqtaıdy. Osylaısha, ol sotta aıyptalýshy men qorǵaýshy arasyndaǵy teńgerimdi qamtamasyz etip, tergeý protsesi kezin­degi zań­­­dyq negizder men quqyq­tar­dyń saq­­­talýyn júzege asyrýy tıis. So­ny­­men qatar, sot aldy­na bar­­ǵan­da keı­bireýlerdiń bu­ryn bergen jaýaby­nan bas tarta­ty­ny bar. Osyndaı dá­lel­siz derekterdi azaıtyp, istiń sot­qa bultartpas aıǵaqtar negi­zin­de jetýin qamtamasyz etý - tergeý sýdıalarynyń basty mindeti kórinedi.

Ádildiktiń naq sotta ǵana sal­ta­nat qurý úrdisin keńeıtý maq­satymen kezinde alqabıler soty da qurylǵany ras. Degenmen, qazirgi kúni osy alqabıler soty talap deń­geıinen tabylyp kele me degen suraq ta kópshilikti mazalaıtyn sekildi. Múmkin, alqabılerden ózge, máselen, óz ultymyzdyń erek­sheligine laıyqty etip sot úlgisin jasaý kerek pe edi? Óıtkeni, sonaý burynǵy bıler sotynyń ádildigine orys sharýalary da júgingeni tarıhtan belgili ǵoı. Endeshe, qaısybir adamdardy ejelden qalyptasqan elimizdiń dástúrli quqyq normalaryn saqtaı otyryp, qazaq sotyn qurý múmkindigi eskerilmeı qalǵan joq pa degen oı da mazalaıdy eken. Bul oraıda Tóraǵa: «Burynǵy bıler sotynyń quramyn qazirgi qoǵamǵa alyp keleıik deý - aıtýǵa ǵana ońaı. Ol búgingi sot júıesine sol qalpynda kirige almaıdy. «Alaıda, bizdiń sot bıler salǵan sara joldy, ádilettikti tý etken týrashyldyqty, adaldyq pen shynshyldyqty berik ustanǵan, ımandylyǵy basym senimderinen rýhanı qýat alamyz. Qazirgi sýdıalar uly bılerimizdiń ádil sotta kórsetken úlgi-ónegesinen mol taǵylym alýyna esh kedergi joq. Biz qaı jaǵynan da Tóle bı, Qazybek bı, Áıteke bıdiń ádil bıliginen taımaýy­myz kerek. Bizge eń bastysy - osy uly bıler qaldyryp ketken ádil bıliktiń ónegeli joly. Degenmen, qazaq eliniń dástúrli quqyǵynyń keıbir erejeleri jańǵyryp keledi. Aıtalyq, HH ǵasyrdyń basyna deıin kelip jetken «Eselep aıyp tólettirý» - elimizdiń jańasha ja­sal­ǵan Qylmystyq kodeksinen oryn aldy dep aıta alamyn. Kodeks­tegi memlekettik qyzmet pen mem­lekettik basqarý múddelerine qarsy jemqorlyq jáne ózge de qylmystyq quqyq buzýshylyqtar, sonyń ishinde paraqorlyqqa deldal bolý, para berý, para alý qylmystary úshin laýazymdy tulǵa on eseden seksen esege deıingi teńge mólsherinde aıyp tartady. Mine, munyń ózi dástúrli quqyqtyń keıbir normalary búgingi zańnamadan oryn alǵanyn kórsetpeı me?!» deıdi.

Iá, sonymen halyq qazir ádil­dik­ti sottan ǵana izdeıdi. Sot qana sońǵy sózdi aıta alady. Sondyqtan da, Elbasy jurt izdegen ádildik sotta ǵana tabylatynyn basa aıtty. Bul oraıda elimizdiń Joǵarǵy Soty ózge sottarymyz bastaý ala­­tyn ádildiktiń shyn mánindegi qaı­naryna aınaldy desek, artyq aıt­qandyq emes shyǵar. Oǵan sońǵy jyldary sot júıesinde atqarylǵan orasan jumystar kýá. Joǵarǵy Sottyń qazirgi Tóraǵasy Qaırat Ábdirazaquly kezinde elimizdiń Bas Prokýrory, Parlament Sena­ty­nyń Tóraǵasy sekildi bedeldi qyzmetterdi atqarýda halyq pen memleket múddesiniń abyroıyn asqaqtata túsken bilikti basshy, memleketshil abzal azamat. Onyń otandyq sot salasynda kóptegen reformalardyń júzege asýyna belsene atsalysqany dúıim jurtqa belgili jáne áli de at ústinen túspeı keledi.

Al endi bıyl elimizdiń Táýelsiz­di­gine 25 jyl tolǵaly otyr. Osy táýelsizdik jyldaryndaǵy eli­miz­diń sot júıesiniń basty jetistikteri qandaı ekendigi týrasynda ol: «Álbette, dúnıejúzinde, qaı memlekette bolmasyn ádildikti júzege asyratyn sot oryndary ǵana. Biz­diń elde ádildik aıtý baǵzy zaman­nan, óziń aıtqandaı, sonaý suń­ǵy­la da sheshen bılerimizden beri qaraı jalǵasyp keledi. Demek, sottardyń ádildikti ornatý qaǵı­daty eshýaqytta úzilmeıdi. Ol sol úshin de sot. Bizdiń bárimizdiń úlken maqsatymyz bar, ol - halyq pen eldiń ıgiligin arttyrý. Sol arqyly elimizdi qýatty memleketke aınaldyra alý. Biraq bul ońaı emes. Óıtkeni, el táýelsizdiginiń osy jyldar ishinde belin jazǵan ekonomıkamyz tórt aıaǵyn teń basyp tura alýy kerek. Ol úshin bar sala, bar adam bir kisideı bir baǵytta jumys isteýi tıis. Memleket basshysy sot júıesine erekshe kóńil bólýiniń arqasynda, shırek ǵasyrǵa jýyq ýaqytta aıtarlyqtaı jetistikterge qol jetkizdik. Aldymen sot júıe­si óz aldyna táýelsiz boldy. Táýel­siz­digimizdi baıandy etken osy ýa­qy­t­tan beri elimizdiń quqyqtyq jú­ıesi, sonyń ishinde eń ózektisi - sot tóre­ligin zaman talabyna saı jań­ǵyr­tý jyldar boıy júrgizildi», dedi.

Iá, rasynda Elbasynyń udaıy syn­darly tapsyrmasynyń ar­qa­­synda, otandyq sot júıesi ha­lyq­aralyq standarttarǵa saı damyp keledi. Ǵalamdyq básekege qabilettilik ındeksiniń «Sottardyń táýelsizdigi» ındıkatory boıynsha Qazaqstannyń reıtıngisi jyl saıyn jaqsarýda. Máselen, 2015 jylǵy derek boıynsha, elimizdiń osy reıtıngtegi kórsetkishi 86 orynnan 72 orynǵa kóterilip, 14 pozıtsııaǵa jaqsardy. 140 eldiń sot júıesi sy­n­ǵa túsken álemdik reıtıng bo­ıyn­­sha, bul - jaqsy kórsetkish. Taǵy bir mysal. Dúnıejúzilik Bank­­tiń reıtıngisinde sottardyń ju­mysy «Kelisimsharttardyń oryn­dalýyn qamtamasyz etý» ındı­katory boıynsha baǵalanady. Osy ındıkator boıynsha ótken jyly Qazaqstan óz kórsetkishin 5 po­zı­tsııaǵa jaqsartyp, 189 eldiń ishinde 9-shy oryndy ıemdendi.

Qazaqstandyq sot korpýsynyń biliktiligi men kásibıligin 2015 jyly Birikken Ulttar Uıymynyń Damý Baǵdarlamasy júrgizgen táýelsiz áleýmettik zertteý ná­tı­­jeleri de rastap otyr. Saýalda­maǵa jaýap bergenderdiń 71,3 paıy­zy sýdıalar jumysyna qana­ǵat­tanýshylyq bildirgen. Bul - elimizde zań ústemdigin qamtamasyz etýdegi mańyzdy kórsetkishterdiń biri. Memleket basshysynyń bastamasymen jasalyp jatqan sot júıesindegi reformalardyń nátıjesinde sot­tar­dyń jumysy jańa sapaly deń­geıge kóterildi. Osylaısha, ne­ǵurlym kásibı, ashyq, qoljetimdi, sapaly jáne táýelsiz sot júıesi nyǵaıyp, elimizdiń kez kelgen azamaty zańdy múddelerin qorǵaý úshin sotqa nyq senimmen júginýine mol múmkindik týǵyzylǵanyn kórdik. Bul jetistikter ádildikke jetýdegi naqty sot kepili ekendigin taǵy da dáleldeı túsedi.