Izraıldegi saıası daǵdarys: sot reformasyna qarsylyq nege kúsheıip jatyr
Osyǵan baılanysty, bul reformanyń máni nede, Izraıl halqy nelikten buǵan qarsy shyǵyp otyr, jarty jyldan astam ýaqyt ótse de, bılik pen halyq nege kelisimge kele almady degen saýaldarǵa jaýap izdep kórdik. Tolyǵyraq QazAqparat sarapshysynyń materıalynda.
Sot reformasyna qarsylyq neden bastaldy?
Sot reformasy 4 qańtarda Izraıldiń 37-úkimeti ant bergennen keıin alty kúnnen soń tanystyryldy. Onyń negizgi maqsaty – Joǵarǵy Sottyń ókilettikterin shekteý. 1948 jyly Izraıl memleket retinde negizi qalanǵaly beri Joǵarǵy Sot konstıtýtsııalyq baqylaý organynyń rólin atqardy, óıtkeni elde konstıtýtsııa da, konstıtýtsııalyq sot ta joq. Atap aıtqanda, Sot úkimettiń áreketin baqylap, zańǵa qaıshy dep sanaǵan zań jobalarynyń qabyldanýyna tosqaýyl qoıa alady.
Al úkimet Joǵarǵy Sot óz ókilettigin asyra paıdalanyp otyr - Parlament qabyldaǵan zańdardy ózgertedi, keıde múlde qabyldamaıdy dep esepteıdi. Bıliktegi Lıkýd partııasynyń málimdeýinshe, sot óz múddesi úshin áreket etip, saıasatqa aralasyp otyr. Izraıldiń jańa Ádilet mınıstri ıArıv Levınniń aıtýynsha, reforma Joǵarǵy Sottyń ókilettigin shektep, parlamenttiń quzyretin keńeıtpek.
Bul reformaǵa burynǵy premer-mınıstr ıAır Lapıd bastaǵan oppozıtsııa birden qarsylyq bildirdi. Olardyń pikirinshe, sot reformasy úkimetke bılikti óz qolynda shoǵyrlandyrýǵa múmkindik beredi. Bıleýshi koalıtsııa parlamenttegi orynnyń basym bóligin (120 orynnyń 64-i) ıelenedi jáne Joǵarǵy Sottyń quzyreti shektelse, Bınıamın Netanıahý partııasy kez kelgen zańdy erkin qabyldaýǵa múmkindik alatynyn aıtyp, dabyl qaǵýda.
Reformany jaqtaýshy tarap ne deıdi?
Eldiń premer-mınıstri Netanıahý qazirgi jaǵdaıdy antıdemokratııalyq dep sanaıdy, óıtkeni sotta halyq saılaǵan parlamenttiń áreketin shekteı alatyn múmkindik bar. Onyń aıtýynsha, qazir sot óz ókilettikterin asyra paıdalanyp, zań shyǵarýdyń quqyqtyq emes, saıası jaǵymen aınalysyp jatyr. Sońǵy jyldary Joǵarǵy Sot Knesset qabyldaǵan jıyrmaǵa jýyq erejeni ózgertken ne kúshin joıǵan.
Budan bólek ol EYDU-daǵy 36 eldiń 24-inde sýdıalardy parlament taǵaıyndaıtynyn aıtyp, halyqaralyq tájirıbeni de alǵa tartyp otyr. Osylaısha, Netanıahý jaqtastarynyń pikirinshe, reformany júzege asyrý Izraıldi damyǵan ári demokratııalyq eldermen bir qatarǵa qoıady.
Qarsy tarap: «Sot reformasy dıktatýraǵa jol ashady»
Alaıdareformany synaýshylar sot reformasy kúshine ense, dıktatýraǵa jol ashylady dep esepteıdi. Olar halyqaralyq tájirıbege júginý esh qısynǵa kelmeıtinin aıtyp otyr, sebebi Netanıahý jaqtastary mysalǵa keltirgen elderde zań shyǵarýshy jáne atqarýshy bılikke qosymsha shekteýler bar, al Izraılde mundaı tejegish tetikter joq.
Atap aıtqanda, bul elderdiń kópshiliginde parlament eki palatadan turady. Sonymen qatar olarda konstıtýtsııa bar. Ol jaqtaǵy Joǵarǵy Sottyń sýdıalary qyzmettegi sýdıalarmen keńeskennen keıin ǵana saılanatynyn alǵa tartyp otyr.
Eldegi tanymal ǵalymdar men stýdentter de sot reformasyna qarsy shyqty. Máselen, mıtıngilerdiń birinde belgili tarıhshy ıÝval Noı Hararı sóz sóılep, eldegi búgingi ahýalǵa Netanıahýdy aıyptady. Onyń aıtýynsha, memlekettik qyzmetshiler men ásker úkimetke emes, sotqa baǵynýy kerek, áıtpese, Izraıl konstıtýtsııalyq daǵdarysqa ushyraıdy. Netanıahýǵa qarata aıtqan sózinde Hararı: «2000 jyl ótse de, biz perǵaýyndy áli de umytqan joqpyz. Biz sizdi de umytpaımyz. Bolashaqta sizdiń atyńyzda kóshe, alań, tipti áýejaılar da bolmaıdy. Biraq bizdi quldyqqa salmaq bolǵan aram oıy júzege aspaı, sátsizdikke ushyraǵan adam retinde tarıhta qalasyz».
Bınıamın Netanıahýdyń ústinen birneshe qylmystyq is qozǵaldy
Sot reformasyna qarsy taraptyń alǵa tartyp otyrǵan taǵy bir ýáji - Bınıamın Netanıahýǵa birneshe qylmystyq iske qatysy bar degen aıyp taǵylyp otyr jáne reforma sátti júzege assa, premer-mınıstr sot protsesine aralasa alady. Bınıamın Netanıahý 2017 jyldan beri alaıaqtyq, jemqorlyq faktilerine qatysty jáne senimdi asyra paıdalandy degen kúdikke ilinip, tergeý amaldary júrgen. Alaıda ol ózine taǵylǵan barlyq aıypty teriske shyǵaryp otyr. Biraq sot protsesi áli aıaqtalǵan joq. Eger sot ony jemqorlyq qylmysyna qatysy bar dep tapsa, onda Izraıl zańnamasyna sáıkes Netanıahý 10 jylǵa bas bostandyǵynan aırylýy múmkin. Al aıyptyń qalǵan tarmaqtary boıynsha jazanyń eń aýyr túri 3 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrýdy kózdeıdi.
Eske salaıyq, Izraıl premer-mınıstri 15 shilde kúni tústen keıin aýrýhanaǵa jatqyzyldy. Osyǵan baılanysty onyń tóraǵalyǵymen ótetin mınıstrler kabınetiniń apta saıynǵy jeksenbilik otyrysy dúısenbige aýystyryldy. Netanıahý dárigerlerdiń baqylaýynda.
Izraıl tarıhyndaǵy eń aýqymdy narazylyq sharalarynyń biri
Bul sot reformasyna qarsylyq 7 qańtardan beri ótip jatyr. Tel-Avıvtegi alǵashqy mıtıngige 20 myńǵa jýyq adam jınalǵan. Bir aıdan keıin búkil Izraılde mıtıngiler ótip, narazylyq bildirýshilerdiń sany, uıymdastyrýshylardyń aıtýynsha, 230 myńnan asty. Sonymen qatar 13 aqpanda elde ereýilder bastalyp, búkil Izraılde narazylyq belgisi retinde dárigerler men ınjenerler jumysqa shyqqan joq.
Narazylyq sherýleri 26 naýryzda Netanıahý Izraıl qorǵanys mınıstri Ioav Galantty qyzmetinen bosatqannan keıin kúsheıip ketti. Ol sot reformasyna qarsy shyqqan birinshi úkimet múşesi boldy. Narazylyq bildirýshiler mınıstrdiń otstavkaǵa ketýine birden reaktsııa tanytyp, 26 naýryz kúni keshke qaraı el boıynsha 600 myńnan astam adam kóshege shyqty. Tel-Avıvte demonstranttar qalanyń basty tas joly Aıalondy jaýyp tastady. Ierýsalımde sherýshiler úkimet basshysynyń rezıdentsııasyna basyp kirdi. Adamdardy taratý úshin polıtseıler sýatqysh qurylǵylardy paıdalandy.
27 naýryzda tańerteń jappaı ereýilder bastalyp, Izraıldiń eń úlken áýejaıy Ben Gýrıon jumysyn tolyǵymen toqtatty, al dárigerler kásipodaǵy búkil densaýlyq saqtaý júıesi jumysyn toqtatqanyn jarııalady. Ereýilge saýda ortalyqtary, meıramhanalar, sondaı-aq aýdan, qala ákimshilikteri qoldaý kórsetti. Osy naýryzdyń sońynda bolǵan mıtıng el tarıhyndaǵy eń aýqymdy ereýilderdiń biri atandy.
Shilde aıy bastalǵaly da eldegi narazylyq kúsheımese, azaıǵan joq. Máselen, 11 shilde kúni tańerteńnen bastap sot reformasyna qarsy jurt Ierýsalım, Haıfa jáne Tel-Avıvke kire beristegi qalaaralyq tas joldardy jaýyp tastady, sonymen qatar Ben Gýrıon áýejaıynyń kelý zalynda sherý ótkizdi.
Shildeniń 10-y kúni keshke Knessette reforma týraly zań jobalarynyń biri birinshi oqylymda maquldanǵany habarlanǵan edi.
Sherýshiler joldardy jaýyp, qalada demonstratsııalar da uıymdastyrdy. Kúni boıy Ierýsalım, Tel-Avıv, Rıshon-Lezıon, Eılat jáne basqa ondaǵan qalalarda taǵy da narazylyq sherýleri ótti. El boıynsha barlyǵy 42 demonstrant ustaldy.
Izraılde 2023 jyldyń basynan beri jalǵasyp kele jatqan sot reformasyna qarsy narazylyqtarǵa qaramastan, úkimet ony ótkizý sheshiminen bas tartpaı otyr.