Islamda terrorızm degen uǵym joq - Kákimjan Bıshmanov
Terrorızm ártúrli memleketter, toptar arasyndaǵy kelispeýshilikti sheshý úshin qorqytý jáne qyryp-joıýdyń quralyna aınalyp otyr. Terrorlyq áreketter ártúrli bolýy múmkin, biraq onyń bárin biriktiretin eki túrli element bar. Birinshisi, terrorızm memlekettik bılikti kúıretýge baǵyttalǵan; ekinshisi – terrorızmdi júzege asyrý arqyly, ıaǵnı terrorısterdiń uıymdasqan, qatygezdik áreketterimen qarapaıym turǵyndardyń boıyna úreı uıalatý bolyp otyr.
Qazir búkil álem osy terrorızmen kúresip jatyr. Sonyń ishinde Qazaqstan da bar. Dinı terrorızm qaýpin boldyrmaý maqsatynda túrli is-sharalar qolǵa alyndy. Ekstremızm men terrorızmniń aldyn-alý jumystary Almatyda da qarqyndy júrip jatyr. Almaty qalalyq Qoǵamdyq damý basqarmasynda bul másele kún tártibinen túsken emes. «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy lańkestik jáne ekstremız máselelerin zertteý ortalyǵy» QQ tóraǵasy, zań ǵylymdarynyń kandıdaty, professor Kákimjan Bıshmanov elimizdegi dinı ahýal jóninde keńinen aıtyp berdi.
- Eń aldymen «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy lańkestik jáne ekstremızm máselelerin zertteý ortalyǵy» qoǵamdyq qorynyń jumysy jaıynda aıtyp berseńiz?
- Bul qoǵamdyq qordy 2012 jyly qurdyq. Sodan beri lańkestik pen ekstremızm máseleleri boıynsha júzden astam konferentsııa, myńnan astam semınar, lektsııa, trenıngter ótkizippiz. Sharalarymyzdy fleshmob, kóshpeli májilis jáne dóńgelek ústel túrinde de ótkizdik. Biz jumys istegen aýdıtorııanyń quramy san alýan. Onyń ishinde jumysshylar da, jumys istemeıtinder de, oqýshylar da, stýdentter de bar. Bazar, saýda ortalyqtary sııaqty halyq kóp júretin jerdiń bárin qamtydyq.
- Terrorızm men ekstremızmge qarsy kúres negizi quqyq qorǵaý organdarynyń jumysy emes pe?
- Bul qate pikir. Organdar qylmyskerlermen kúresedi. Halyq, qoǵam ne isteý kerek onda? Olar da tárbıege jaýapty. ıAǵnı, ata-ananyń, mekteptiń, kolledj, ıstıtýttyń, jumys istep otyrǵan mekemeniń tárbıe berý salasynda mindeti bar.
- Terrorızm men ekstremızm uǵymdarynyń aıyrmashylyǵy nede?
- Terrorızm ol eń aldymen halyqtyń úreıin ushyrý. Adam óltirý arqyly óziniń maqsatyna jetý. Maqsattary ár túrli. Mysaly, tóńkeris, mınıstr kabınetterin otstavkaǵa ketirý, túrmede otyrǵan sybaılasyn shyǵaryp alý jáne qarjy talap etý. Terrorısterdiń betin beri qaratý óte qıyn. Ol - adam emes. Ol – adam óltiretin mashına. Terrorızm bul krımınaldyq uǵym. Osyǵan baılanysty Qazaqstan Respýblıkasynyń Qylmystyq kodekstiń arnaıy baptary bar.
- Terrorızmniń ıesi kim?
- Mysaly keıbir terakt jasaǵandar istegen isin moınyna alady. Biz jasadyq deıdi. Keıbireýi taza óziniń jarnamasy úshin isteıdi. Ataǵyn shyǵarý maqsatynda. Endi naǵyz ıeleri ózderin eshqashan kórsetpeıdi. Mysaly Amerıkada 2001 jyly qyrkúıekte oryn alǵan terrorlyq aktilerdiń shyn uıymdastyrýshysy kim? Ony eshkim dóp basyp aıta almaıdy.
- Resmı derekterge súıensek, Qazaqstanda táýelsizdik alǵan jyldardan beri 30-ǵa jýyq terakt jasalypty, olar neni kózdedi?
- Bizdegi terakt AQSh-taǵy oqıǵa deńgeıine jetken joq. Olar ózderiniń jeke múdesi úshin jasady. Naqtyraq aıtsaq, ósh alyp, kegin qaıtarý úshin emotsıonaldyq jaǵdaıdan oryn alǵan teraktiler. Basqa elderdegi teraktiler múldem basqa. Olar bıilikke óz sharttaryn qoıady. «Qarjy berińder, tik ushaqpen qamtamasyz etińder» degen sııaqty. Bizde ondaı joq.
- Al, ekstremızm degen ne?
- Terrorızm krımınal bolsa, ektremızmge saıası turǵydan qaraýǵa bolady. Ońaltý jumystary arqyly ekstremısti raıynan qaıtarýǵa múmkindik bar. Jaman aýrý bar emes pa? «Rak» degen. Metostaza ketti ma, ketpedi ma dep tekseredi ǵoı. Sol sııaqty munda da ekstremızmniń túbin anyqtaý qajet. Jańadan aıaq basqan adam bolsa, ońaltý jumystary arqyly, mamandardyń kómegimen raıynan qaıtarýǵa bolady.
- Estýmizshe, ektremızm de birneshe bólikten turady eken?
- Saıası, dinı, ulttyq ekstremızm bar. Bizdiń qarastyryp jatqanymyz dinı ekstremızm. Bul negizi durys emes. Eger sen dinı ekstremıst bolsań, árıne, sen saıası jáne ulttyq ekstremıssiń. Árqaısysyn bólek qaraý durys emes. Ekstremızm ereýil, lozýngtan bastalyp úkimetti qulataıyq degenge deıin barady. Osy maqsatqa jetýdiń kelesi qadamy ol lańkestik. Adam óltirip úkimetti tize búktirý. Lańkestik degen adam óltirý. Qorqytyp, jurttyń úreıin ushyryp ózińniń degenińe jetý. Biraq, ol jerde mindetti túrde adam ólimi bolý kerek.
- Qazir qoǵamda radıkalızm, lańkestik, ekstremızm degenderiń bárin dinmen baılanystyryp jatyr. Bul qanshalyqty shyndyqqa janasady?
– Lańkestikti dinmen baılanystyrýǵa ózim qarsymyn. Dinde lańkestik bolýy múmkin emes. Ózimizge ózimiz jamandyqtyń bárin jaýyp otyrmyz ǵoı sonda. Bizdiń paıǵambarymyz «kimde-kim jazyqsyz bir adamdy óltirgen bolsa, ol búkil adamzatty óltirgenmen teń» deıdi. Al, biz ıslamda lańkestik bar deý arqyly ıslamǵa qarsy shyǵyp otyrmyz. Lańkestikte din, ult degen uǵym joq. Lańkes degenniń ózi qylmysker. Bizde ózin-ózi óltirgen adam zıratqa qoıylmaıdy, janazasy shyǵarylmaıdy. Onyń baratyn jeri – tozaq. Bul kóp dinde solaı. Sony bile otyryp ol qalaı ıslamnyń perdesin jamylyp, lańkestik akt jasaýy múmkin.
- Adamzatqa qaýpti qylmystyń aldyn-alý bizde qalaı júrip jatyr dep oılaısyz?
- Aldyn-alýmen quqyq qorǵaý organdary aınalysyp jatyr. Nátıjesi de bar. «Ana jerde, myna jerde lańkester» ustalypty degen habarlardy jıi estip, oqyp, kórip jatamyz. ıAǵnı, meniń oıymsha quqyq qorǵaý organdary jaqsy jumys jasaǵanymen, qoǵam bul úrdiske durys atsalyspaı otyr. Lańkes degen aspannan salbyrap túsken joq. Qasymyzda júrgen, bir aýlada turatyn, bizben birge jumys isteıtin adam. Biz ony qashan joǵaltyp aldyq, menińshe, eń aldymen soǵan nazar aýdarý kerek. Eger bireý kúdikti adamdarmen aralasyp júrse, jaman qylyqpen aınalysyp júrgen bolsa ony kórip, bilseńiz quzyrly organdarǵa habarlaýdyń eshqandaı uıaty joq.
- Qarapaıym adam nege nazar aýdarý kerek?
- Ár adam birinshi sátte-aq eń aldymen ózińizdiń, bala-shaǵańyz ben aınalańyzdaǵy ózge de adamdardyń qaýipsizdigin oılaýy kerek. Sonda ǵana belsendilik oıanady.
- Kákimjan Muratjanuly, siz AQSh-ta lańkestikke qarsy baǵdarlamasy boıynsha akademııada bilim aldyńyz, shetelde bul jumystar qalaı júrgiziledi eken? Aıyrmashylyq baıqadyńyz ba?
– Aıyrmashylyqty baıqadym. Kózge kórinetin birinshi erekshelik AQSh-ta lańkestik pen ekstremızmge dindi qospaıdy. Sodan keıin onymen kúres shamaly jeńildeý. Al, bizde munda problema kóp. Birinshiden, bizdiń sana-sezimimizge óte jaqyn qundylyqtarymyzdyń birin jaǵymsyz etip kórsetip qoıdy. Ol – ıslamıst degen sóz. Mysaly gıtarada oınasań gıtarıssiń, pıanınoda oınasań pıanoshysyń degen sııaqty, eger ıslam dinin ustanatyn bolsań sen ıslamshylsyń ǵoı. Qazir biz bul sózdi óz maǵynasynda paıdalana almaımyz. Ony túzetý úshin endi bizge birtalaı ýaqyt pen qarajat kerek bolady. Bizde osyǵan uqsas bir jaǵdaı boldy. Osydan 7-8 jyl buryn memlekettik qyzmetker týraly – qazynany tonaýshy, korrýptsıoner, bıýrokrat, qaǵaz kemirýshi degen kózqaras qalyptasqan bolatyn. Ony aqtap alý úshin memlekettiń qansha qarajaty ketti. Qazir memlekettik qyzmetker dese jaman oıdyń bári qalyp, qaıta olardy músirkeıtin boldy. Biz tarıhty tez umytamyz. Mynaý da sondaı. Eń bolmasa ózimiz ıslam degen qasıetti sózdi osylaı burmalap, musylmandyqty – lańkes, qylmysker, ekstremıstermen baılanystyrmaı aıtsaq bolady ǵoı.
- Almaty qalalyq Qoǵamdyq damý basqarmasynyń málimetine sáıkes, megopolıste 17 konfesııanyń 180 dinı birlestigi jumys isteıdi. Sondaı-aq, Almatyda dinı birlestikter basshylarynyń klýby qurylypty. Siz sol klýbtyń basshysy ekensiz?
– Ras. Bul klýbtyń qurylǵanyna bıyl 3 jyl toldy. Oǵan dinı birlestikterdiń bári múshe bop kirdi. Biz ony Elbasynyń bastamasymen Astanada qurylǵan Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylary seziniń úlgisi boıynsha qurǵanbyz. Mundaı klýb Almatydan basqa eshbir jerde joq. Alǵash kezdeskende olar bir-birin jatyrqap, asa unatpaı otyratyn. Qazir keıbiri birin-biri kórgende qushaqtasyp kórisedi. Óıtkeni, bizdiń klýb beıresmı jumys jasaıdy. Bir-birimizge qonaqqa baryp, jınalyp kontsert, kıno da tamashalaımyz. Men olardy Qurban aıtta Ortalyq meshitke apardym. Bul buryn-sońdy bolmaǵan nárse. Sosyn Almaty qalalyq mýzeıine apardym. 2 metr jer astyndaǵy áınekpen jabylǵan qubyr jelisin kórsettim. Zertteýshilerdiń anyqtaýynsha, onyń kem degende 2,5 myń tarıhy bar eken. Keıbir dinı uıymdardyń basshylary shet elden kelgen adamdar ǵoı. «Biz muny bilmedik» dep qatty tań qaldy. Sosyn jyl saıyn 31 mamyrda 1931–1933 jyldardaǵy asharshylyq pen qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan eskertkishke barýdy dástúrge aınaldyrdyq. Oǵan bári baryp, gúl qoıyp, árqaısysy óz dinı rásimi boıynsha duǵa jasaıdy.
- Dinge bet burǵan adamdy ústindegi kıim úlgisinen-aq baıqaýǵa bolady. Jalpy, sizdiń hıdjabqa kóz qarasyńyz qandaı?
- Qoǵamda hıdjabqa qatysty pikirler ártúrli. Qazaqstan Zaıyrly memleket sondyqtan, memlekettiń múdessin ustaný qajet. Men óz basym kishkentaı qyzdaryn mektepke hıdjab kıgizip jiberetin ata-analardy túsinbeımin. Ol bala, ol óziniń qatarlastaryna qarap ósedi. Bilim mınıstrligi bekitken arnaıy mektep formasy bar. Sony kııý kerek. Qazaqstanda barlyq dinniń ókilderi turady. Erteń provoslavtar, krıshnaIttar, býddalar ózimizdiń dinı kıimizben júremiz dese ne bolady. Mine osyny oılaý kerek. Zańǵa baǵyný qajet.
- «Jýsan» operatsııasynyń jat dindi qoldaıtyndardy raıynan qaıtarýǵa yqpaly jete me?
- Yqpaly bolady. Sırııa men basqa da qaqtyǵys aımaqtaryna ketkenderdiń basym bóligi sheteldik «ǵulamalardyń» arbaýyna túsip qalǵandar. Onda musylmandar musylmandarǵa qarsy soǵysyp jatyr. ıAǵnı, ártúrli toptar bir-birimen qyrylysýda. Ol jaqqa bir barǵannan keıin qaıta shyǵý múmkin emes dese de bolady. Óıtkeni ondaı áreket baıqalǵan jaǵdaıda adamdar ólim jazasyna deıin jazalanady. Sırııaǵa jastar dinı saýaty tómen bolǵandyqtan, arbaýǵa túsip ketip qalady. Sol jaqtan otanyna oralǵan adamdarmen arnaıy mamandar jumys istep jatyr. Ásirese, analar men balalarǵa psıhologııalyq qoldaý jáne ońaltý jumystaryn jaqsylyp júrgizý kerek. Qýanatyn jáıt, sońǵy eki jylda el aýmaǵynan Sırııa baǵytyna qaraı birde bir adam shyqpapty. Munyń ózi úlken jetistik. Bul osy elimizde atqarylyp jatqan jumystardyń nátıjıesi. Ońaltý, túsindirýdiń jemisi desek te bolady.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!
Foto: ult.kz