Islam - birlik, beıbitshilik jáne qaıyrymdylyq dini - Qaırat Lama Shárip

TANA. 10 tamyz. QazAqparat - Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev Qazaqstan hal­qy Assambleıasynyń HV sessııasynda sóılegen sózinde Din isteri jónindegi agenttik qurý týraly ıdeıany alǵa tartqan bolatyn. Bul qurylymnyń mindetterin belgileı kelip, Prezıdent «bizdiń sheshýshi konfessııalarymyz memlekettik organdarmen yntymaqtastyq barysynda dinge senýshi jastarmen belsendi jumys júrgizip, olardyń shynaıy dinı bilim alýyna kómektese alar edi» dep atap kórsetti.

Osyǵan baılanysty biz respýblıkamyzdaǵy búgingi dinı ahýal, dinı konfessııalardyń bılikpen jáne ózara qarym-qatynasy týraly, óskeleń urpaqtyń sanasyna iritki salatyn dinı aǵymdardyń yqpal etýiniń aldyn alý máseleleri haqynda agenttik tóraǵasy, belgili dıplomat jáne arabtanýshy Qaırat Lama ShÁRІPTІ áńgimege tartqan edik.

- Eń aldymen, áńgime­lesýdiń sáti túsken osy aıdyń qasıetti Ramazan aıy ekendigin atap ótkim keledi. Islam qaǵıdat­taryna sáıkes naq osy aıda paı­ǵambarymyz Muhammedke qasıetti Quran túse bastady. On bir aı boıy óziniń qulqyny jáne nápsisimen turaqty kúres júrgizip kelgen adamdar úshin naq osy Ramazan aıynda olardy jeńý múmkindigi qalyptasatyn máre ornyǵady. Ramazan aıyn­da aınalanyń bári izgilik pen qaıyrymdylyqqa tolady. Ár­bir dinge senýshi musylman kú­náli jáne jaǵymsyz isterge barynsha tyıym salýǵa talpynady.

Búginde Qazaqstanda ulttyq dinı qaıta órleý kezeńi beleń alýda. Din halyqtyń mádenı dástúrlerin saqtaýshy jáne rýhanı-adamgershilik ıdealdar­dyń qozǵaýshy kúshi retinde biz­diń otandastarymyzdyń kóz aldynda zor qundylyqtarǵa ıe. Osyǵan baılanysty dinı etı­kanyń kúshi óskeleń urpaqtyń adamgershilik jáne rýhanı dú­nıetanymyn qalyptastyrýda barynsha belsendi qolda­ny­lý­da. Dástúrli dinı tanymdardyń senim úderisteri ǵasyrlar boıy adamdardyń óz urpaqtaryn tár­bıeleýine, ólikterin jerleýine, eńbek etýine, kitap jazyp, uly óner týyndylaryn jasaýyna yqpal etip keldi. Basqasha aıtsaq, dástúrli dinder qoǵamdyq ómirdiń jáne mádenıettiń ajyraǵysyz bir bólshegine aınaldy.

Prezıdent Nursultan Nazarbaev óziniń Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylary­nyń ІІ sezinde sóılegen sózinde: «Myńdaǵan jyldar boıy dinge negizdelgen mádenıet tarıhta óziniń jandy sózin saqtap keldi. Bir jaǵynan oılap qarasaq, óziniń dinı rýhyn saqtaý tarıhta tutas bir halyqtyń saqtalýynyń kepili bolyp keldi».

Musylmandyq Shyǵys mádenıetine tarıhı jaqyndasý Qazaqstanda ǵylym men mádenıet­tiń damýyna barynsha zor qozǵaý saldy. Bir jaǵynan, kóne dinı nanymdardyń ornyna kelgen ıslam qazaq halqynyń adamgershilik jaǵynan ósýine ıntel­lek­týaldyq jáne mádenı damýyna erekshe yqpal etti. Ekinshi jaǵy­nan alǵanda, memleketti­liktiń, et­nostyq jáne mádenı erekshe­lik­terdiń saqtalyp qalýy­nyń sheshýshi faktorlarynyń biri de ıslam boldy. Kóptegen dáýir­lerdegi túr­ki dúnıesi jáne qazaq oıshyldary elıtasynyń uly ókilderi - Qoja Ahmet ıAsaýı jáne Asan Qaıǵydan bastap Abaı men Shákárimge deıin - ıslam rýhanı qundylyqtaryn taratýshy­lar boldy.

Islam jáne pravoslavıe qazaq jáne orys halyqtarynyń ómirin­degi basty mádenıet jasaýshy negiz bolyp tabylady. Memleketimizdiń arnaıy resmı mereke retinde demalys kúni dep Qurban aıt pen Rojdestvony moıyndaýy da tegin emes.

Qazaqstan búginde búkil álem úshin konfes­sııaaralyq kelisimniń úlgisi retinde tanyldy. Ǵasyrlar boıy ıslam jáne hrıstıan dininiń, birinshi kezekte pravoslavıeniń beıbitqatar ómir súrýdegi tájirıbesi bizdiń respýblıka­myzdy mekendeıtin qazaq, orys jáne basqa da halyqtardyń baýyrlastyǵynyń úlgisi boldy. Árbir din óziniń ýaǵyzdarymen adamdarǵa jalpy adamgershilik qundylyqtardy ákeledi, qoǵamdaǵy tanym, túsinik normalaryn bekitedi, halyqtardyń ǵasyrlar boıǵy rýhanı qundy­lyq­tarynyń saqtaýshysy retinde róli atqarady.

Búgingi tańda Qazaqstan - dinı toleranttylyq ıdeıasyn taratý jóninde talassyz kóshbasshy. Bizdiń elimizdiń konfessııaaralyq únqatysýdaǵy tájirıbesi búkil álemdegi dinı jetekshilerdiń qoldaýy men moıyndaýyna ıe bolyp otyr. Elimiz óziniń naqty isterimen halyqtar jáne dinder arasyndaǵy kelisim men túsinistikke tolyq qol jetkizýge bolatyndyǵyn dáleldep keledi. Prezıdent Nursultan Nazar­baev­tyń sara saıasatynyń arqasynda memleket ártúrli etnostar men konfessııalardyń beıbitqatar ómir súrýiniń ózindik modelin jasady.

Bizdiń elimizde musylmandar jáne pravoslavıelikter, katolıkter jáne protestanttar, býddıster jáne ıýdeıler - barlyǵy bir-birine qurmetpen qaraıdy. Óıtkeni árbir adam basqa azamattardyń quqyqtaryna nuqsan keltirmeı-aq óziniń dinı kózqarasyn tańdaýǵa quqyly. Mine, sondyqtan da Qazaqstanda qazirdiń ózinde Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshy­larynyń úsh sezi ótkizildi. Osy sezderde ártúrli memleketterdiń jáne halyqtardyń dinı ıerarhııasy ártúrli mádenıetter men dinderdiń únqatysýyna, barlyq jerde birdeı qabyl­danǵan tózimdilik pen erkindik qundylyqtaryna negizdelgen biryńǵaı órkenıettilikke umty­latyndyqtaryn rastady.

- Qaırat Qaıyrbekuly, Qazaqstan Kons­tı­týtsııasynda ózin din bılikten bólingen zaıyrly memleket retinde jarııalaǵan. Mine, osyǵan baılanysty siz basqaryp otyr­ǵan agenttik dinı birlestiktermen qalaı qa­rym-qatynas jasaıdy?

- Árbir zaıyrly memlekette naqty belgilengen zaıyrly ıdeologııa bolýy mindetti. Eger mundaı jaǵdaı qalyptaspasa, ol memleket konfessııaaralyq qaqtyǵystarǵa beıim turady.

Kópshilik zaıyrlylyqty barlyq dinderge qatysty beıtaraptyq ustaný, memlekettiń dinı tanymdardan táýelsiz jáne kez kelgen teolo­gııalyq tujyrymdamalardan erkin bolýy dep túsinedi. Alaıda búgingi tańda zaıyrlylyqty anyqtaıtyn bul qaǵıdattar birte-birte ózgeris­ke ushyraýda.

Eger biz basqa memleketterdiń tájirıbe­lerine nazar aýdaratyn bolsaq, zaıyrlylyq pen demokratııanyń ara qatynasyndaǵy kóptegen modelderdi kóremiz. Memlekettik-dinı qaty­nas­tardy birizdilikke túsirýdiń biryńǵaı baǵ­dar­lamasy joq. Árbir memlekettiń ózindik tarıhı jáne mádenı erekshelikteriniń erekshe qol­tańbasyn saqtaǵan belgili bir memlekettik-konfessııalyq qarym-qatynastary qalyp­tasqan.

Memlekettiń zaıyrlylyǵy onyń damýynyń jáne modernızatsııalanýynyń kepili bolyp tabylady. Qazaqstanda dinı kózqarastardyń rýhanısyzdanýy men radıkaldanýyna jol berýge bolmaıdy. Memlekettiń zaıyrlylyǵy ár­túrli dinderge degen qurmet pen dinı tózim­dilikti aıqyndaı otyryp, qoǵamda gýmanızmniń zaıyrly túrin qalyptastyrýǵa ıtermeleıdi, óz otanyn súıetin, óz eliniń patrıoty bolyp ta­bylatyn zaıyrly azamattardy qalyptas­tyrady jáne sonymen birge sol memleketke tán dástúrli dindi jáne ulttyq mádenıetti nyǵaıtý úderisterin joqqa shyǵarmaıdy. Zaıyrly gýmanızmdi qalyptastyrý óz kezeginde dinaralyq toleranttylyqty joqqa shyǵarmaıtyn jańa dinı mádenıetti qalyptastyrýǵa, sonymen birge eldiń ulttyq ereksheligin saqtaýǵa yqpal etedi.

Kóptegen memleketter zaıyrlylyq pen demokratııany jarııalaı otyryp, dinge qatysty erekshe qarym-qatynas qalyptastyrǵan. Bul rette olar dindi barlyq qoǵamdyq jáne memlekettik ómirdiń shekarasynan shyǵarýdan bastap, kóptegen dinder arasynda bir nemese birneshe dástúrli dinderge arnaıy qoldaý kórsetýge deıingi baǵytty ustanady. Zaıyrly memleket retinde Qazaqstan óziniń memlekettik-konfes­sııalyq qarym-qatynasyn óziniń tarıhyna, ult­tyq múddelerine jáne ómir talaptaryna, shet­elderdiń tájirıbesine súıene otyryp qalyp­tastyrýǵa zor múmkindigi bar. Bul rette, sózsiz respýblıkamyzda basymdyq dástúrli dinder jaǵynda bolýy kerek.

Zaıyrlylyq laıyqsyz jáne ónegesizdik jaǵdaılarǵa jol bermeıdi, sonymen birge, ol keıbir teris dinı nemese sektanttyq aǵymdardy ustanýshylardyń qoǵamdaǵy ekinshi bir adamdarǵa yqpal etýine tosqaýyl qoıady. Kóp rette sektanttyq aǵymdardy taratýshylar azamattardyń jeke ómirine barynsha aralasýǵa jáne olardyń yqpalyna túsken adamdardyń minez-qulqyn barynsha ózgertýge tyrysady. Olar óz yqpalyna túsken adamdardyń zorlyq­pen kıim kıisterin, ishetin tamaqtaryn, dinı dástúrlerin ózgertýge jáne adamnyń sanasy men dúnıetanymyn baǵyndyrýǵa kúsh salady.

Bizdiń elimizdegi memleket jáne dinı birlestikterdiń ózara qarym-qatynasyndaǵy mo­del adamdardyń erkindigi men quqyǵyn qurmetteýdegi demokratııalyq úderisterge, qoǵamdyq jáne dinı múddelerdiń tepe-teńdigine jáne ózara túsinistik pen qalypty jaǵdaıda beıbitqatar ómir súrýine negizdelgen. Dinı senim erkindigi salasyndaǵy memlekettik saıasat­tyń úsh negizgi prıntsıpterin aıryqsha bólip kórsetý kerek, olar - beıtaraptyq, tolerant­tylyq jáne teńdik. Bul rette eń basty másele memlekettiń dinı birlestikterdiń ishki isine aralaspaý jónindegi beıtaraptyǵy bolyp taby­lady. Toleranttylyq prıntsıpi dinı senimge degen qurmetpen erekshelenedi. Teńdik prıntsıpi zań aldyndaǵy barlyq dinı birlestikterdiń jáne ártúrli dinı senimdegi ókilderdiń teńdigin aıqyndaıdy. Sondyqtan zorlyq-zombylyqqa shaqyratyn konstıtýtsııalyq qurylysty qulatý­ǵa, bılikti ózgertýge jáne basqa keleńsizdikterge úndeıtin kez kelgen dinı birlestik zań buzýshy retinde odan ári erkin ómir súrýge tıisti emes.

Qazaqstanda konfessııaaralyq qarym-qatynastardy retteıtin, dinı birlestikter men memleket arasyndaǵy únqatysýdy nyǵaıtatyn yqpaldy tetikterdiń biri retinde 2000 jyly Úkimet janynan qurylǵan Dinı birlestiktermen baılanys jónindegi keńesti jáne Astana men Almaty qalalarynyń, oblys ákimderiniń sheshimimen qurylǵan óńirlik keńesterdi ataýǵa bolady. Bul keńesýshi-konsýltatıvtik organ­nyń mańyzdy erekshelikteriniń biri onyń qu­ramynyń jetekshi konfessııalar ókilderinen, dintanýshy ǵalymdardan, qoǵamdyq birlestik­terdiń jetekshilerinen, memlekettik basqarý organdarynyń qyzmetkerlerinen jáne qoǵam qaıratkerlerinen qalyptasýy bolyp tabylady. Bul ortaq problemalardy keńese otyryp sheshýge múmkindik beredi.

Alda turǵan keleli mindetterdi eskere kelip, agenttik qazaqstandyq qoǵamdaǵy dinı aǵartý­shylyqty damytýǵa jáne turaqtylyqty ny­ǵaıtý­ǵa ıgi yqpal etetin sharalardy uıymdas­tyrmaq. Dinı ahýaldyń damýyn, dinı birles­tikterdiń, mıssıonerlerdiń jáne sany az dinı toptardyń qyzmetin zertteý men saraptaý da agenttiktiń basty mindetteriniń biri bolyp tabylady. Bizdiń taıaý merzim ishinde atqaratyn mańyzdy jumysymyz - memlekettik-konfessııa­lyq qarym-qatynas máselelerin retteıtin zańdardy jetildirý. Bul rette dinı ekstremızmniń aldyn alý máselesine aıryqsha mán berilmek.

- Siz respýblıkamyzdaǵy búgingi dinı ahýaldy qalaı baǵalaısyz?

- Jalpy alǵanda ol turaqty. Joǵaryda aıtyp ótkenimdeı, bizdiń elimizdiń damý erekshe­likteriniń biri qoǵamymyzdaǵy din róliniń erekshe artqandyǵy bolyp otyr. Jyl saıyn dinge senýshilerdiń jáne dinı birlestikterdiń sany artyp keledi. Dinı ǵımarattar da kóbeıýde. Máselen, elimizdegi 40-tan astam konfessııalar men denomınatsııalardan shyqqan dinı birles­tikterdiń jalpy sany 4551 bolyp otyr. Bul kórsetkish 1990 jyly bar bolǵany 670 qana edi. Qazaqstan - ártúrli dinı senim ókilderiniń tatýlyq pen kelisim jaǵdaıynda beıbitqatar ómir súrýiniń naqty úlgisi. Bul memlekettiń dinı senim erkindigine qurmetpen qaraýynyń, qoǵamda toleranttylyq jáne dinı tózimdilik ahýalyn qalyptastyrýynyń jarqyn kórinisi bolyp tabylady. Respýblıka kóp konfessııaly jáne kóp etnosty memleket retinde aldaǵy ýaqytta da álemdik jáne dástúrli dinderdiń izgilikti ónegelilik áleýetin barynsha paıdalana otyryp, konfessııaaralyq kelisimdi jáne dinı jetekshilerdiń dıalogyn qoldaýdy júzege asyratyn bolady. Bul rette kelesi jyl­dyń mamyr aıynyń sońynda Astana qalasynda Álemdik jáne dástúrli dinderdiń tórtinshi sezi ótetindigin atap ótken jón. Sezde talqylaýǵa usynylatyn taqyryp - «Adamzattyń tańdaýy - beıbitshilik jáne kelisim».

Elimiz táýelsizdik alǵannan keıingi jyldar­da turǵyndardyń dinı sana-sezimi oıanyp, dinı erekshelikteriniń jańǵyrýy bastaldy. Bul rette memlekettik saıasattyń maqsaty qazaqstandyq qoǵamdaǵy dinı sala ómirindegi turaqtylyq pen toleranttylyqty saqtaý bolyp tabylady. Qazaqstan halqy eshqashan jelókpe dinı senimge beıim bolǵan joq, odan da góri ejelden-aq dinı senimge tózimdilik jáne konfessııaaralyq salada­ǵy toleranttylyqqa jaqyndyǵymen erekshelendi.

Solaı bolsa tursa da, qazirgi kezde Ortalyq Azııada qalyptasqan dinı ahýalǵa yqpal etýi múmkin dinı kózqarastaǵy aǵymdardyń beleń alýy baıqala bastady. Mundaı aǵymdardyń óristeýine dinı qaǵıdattardy tolyq túsinbeýshi­lik, berik ómirlik tanymdardyń bolmaýy, sony­men birge, azamattardyń sengishtik qasıetteri qolaıly jaǵdaı jasaýda. Al mundaı keri dinı aǵymdardy taratýshylarǵa ózderiniń kózqaras­tarynan basqa senimdegi adamdarǵa, tipti bir senimdegi adamdardyń ózine tózimsizdik kórsetý minez-qulqy tán. Demogogııaǵa qurylǵan fanatızm jáne ıdeıaǵa degen soqyr senim, qataldyq jáne basqynshylyq minez-qulyqtar - olardyń dúnıetanymynyń erekshelikteri, mine, osylar.

Islam qundylyqtaryn nasıhattaýdy betperde qylyp alyp, olar ekstremıstik ıdeıalar­dy nasıhattaıdy: «ıslamdyq tártip» úshin kú­reske shaqyratyn toptar qurady, halyq múddesi úshin kúresetinder retinde ózderine ımıdj qa­lyptastyrady, basqa ekstremıstik uıymdarmen tyǵyz baılanys jasaıdy jáne birigedi.

Turǵyndardyń dinı senimderin saýdaǵa sala júrip, memlekettik ınstıtýttar men dinı uıymdar arasyndaǵy qarym-qatynastaǵy azda­ǵan tájirıbelerin paıdalana otyryp, bul radıkaldy toptar ózderiniń belgili bir mindetterin sheshýge tyrysady. Bul rette áńgime Hızb-ýt-Tahrır sııaqty jáne basqa dinı uıymdar týraly bolyp otyr.

Olar óz qyzmetterin mıssıonerlik jáne óz dinin kúshtep tańýshylyq turǵyda óristetýge tyrysady. Radıkaldardyń krımınaldyq ekstremıstik qyzmetteri kóp rette saıası jáne ekonomıkalyq maqsattarǵa jetýge baǵyttalǵan. Sonymen birge, ózge aǵymdarǵa tózimsizdik negizinde qurylǵan dinı qyzmet óz kezeginde kez kelgen qoǵamnyń rýhanı qaýipsizdigine, osy oraıda belgili bir memlekettiń ǵasyrlar boıǵy dástúrli dinine, onyń ishinde ıslam dinine de eleýli nuqsan keltirýi múmkin.

Ekstremıstik ıdeıalardyń óristeýine eń aldymen ıntellektýaldy turǵyda tosqaýyl qoıý kerek. Fanatızmge gýmanıtarlyq jáne din­tanýshylyq ǵylymdar salasyndaǵy ǵalym­dar­dyń kúshimen akademııalyq negizde toıtarys berilýi kerek. Qazaqstan azamattary ekstremızm qaýpi qııal-ǵajaıyp emes ekendigin túsinýge tıis jáne oǵan qarsy memleketpen birge búkil qoǵamnyń kúsh-jigeri baǵyttalýy qajet. Bizdiń elimizdegi bul keleńsiz qubylysqa qarsy kúrestiń tıimdiligi zań talaptarynyń qan­sha­lyq­ty berik jáne júıeli oryndalýyna baı­lanysty bolmaq.

- Dinı ekstremızm men radıkalızmniń aldyn alýdyń jáne oǵan qarsy turýdyń tetikteri týraly aıtyp ótseńiz.

- Memlekettiń dinı máselelerdi sheshý jáne konfessııaaralyq únqatysýdy saqtaý máselesin­de júıeli jumys júrgizýi arqasynda qoǵamdaǵy áleýmettik dinı tanymdy qalyptas­tyrýda belgili bir ımmýnıtet qalyptasyp, áleýmettik jáne quqyqtyq mádenıetti júrgizýdiń ıgi baǵyttary qurylady.

Bizdiń basty mindetimiz - Qazaqstandaǵy dinı uıymdardyń mentalıtetine bóten baǵyttaǵy aǵymdardyń kirip ketýine yqpaldy tosqaýyl qoıý. Eń bastysy, olardyń yqpalynan balalar­dy jáne jastardy qorǵap qalý. Biz Qazaqstan úshin dástúrli din bolyp tabylatyn aǵymdar týraly jastarǵa qajetti bilim berý, olardyń osy dinderge degen kózqarasyn qalyptastyrý baǵytynda jáne bizdiń respýblıkamyzdaǵy dinı senimderge jatpaıtyn basqa dinderge berilip ketpeýi úshin turaqty túrde júıeli jumys júrgizetin bolamyz.

Bizdiń basty maqsatymyz - óskeleń urpaqqa - memleketimizdiń bolashaǵyna ekstremıstik baǵyttaǵy uıymdardyń yqpalyna túsip ketpeýi úshin jan-jaqty kómek kórsetý.

- Otandastarymyzdyń dinı saýattyly­ǵyn qalaı jetildirýge jáne arttyrýǵa bolady?

- Óziniń dinin jetik ári jaqsy biletin adam eshqashan bulyńǵyr aǵymdaǵy dinı kózqaras­tar­ǵa erip ketpeıdi. Árıne, árbir adamnyń tańdaý quqy bar. Alaıda, tańdaý jasaý úshin de adam neni tańdaıtyndyǵyn bilýi qajet. Sondyqtan aqparattyq bos keńistikti toltyrý úshin tek dintanýshylar men fılosoftardy ǵana tartyp qoımaı, sonymen birge jýrnalısterdi de keńinen jumyldyrý kerek.

Din - kúrdeli jáne kóp qyrly fenomen. Sondyqtan Qazaqstanda turǵyndardyń dinı saýattylyǵyn arttyrý aýadaı qajet. «Din júrgizýdiń negizderi» atty arnaýly kýrstyń mektep baǵdarlamasyna engizilýi de tegin emes. Dinı saýattylyqty, tek din ǵana beretin rýhanı-adamgershilik qundylyqtardy mektep parta­synan-aq urpaq boıyna sińirý qajet. Bul jas sanany ekstremızmniń jáne ksenofobııanyń zııandy yqpaldarynan arashalaý úshin qajet.

- Jaqynda siz Qazaqstanda mólsherli ıslam kontseptsııasyn damytýdy belgileý tý­ra­ly málimdedińiz. Muny qalaı túsinýge bo­lady?

- Fýndamentaldy ıdeıalardy kúsheıtý kóptegen elderdiń dinge senýshileriniń arasynda keń oryn alǵan. Bul aǵymdardyń ókilderi kóp rette radıkaldy baǵyttardy ustanady. Olar­dyń óz ıdeıalaryn jaqyndaryna, balalaryna, búkil qoǵamǵa taratýǵa degen qadamy da alań­daýshylyq týǵyzady. Sondyqtan biz Qazaq­stan­da radıkaldy ıdeıalarǵa ártúrli balamalardy qarsy qoıýǵa tyrysamyz.

Shynaıy din oǵan senýshilerdi qaıyrym­dylyqqa tárbıeleıdi, zııandy qadamdar jasaýǵa tosqaýyl qoıady, dinı ekstremızmge qarsy belsendi jáne bitispes kúres júrgizýge úndeıdi. Bul oraıda qasıetti Qurannan jáne paıǵam­bary­myz Muhammedtiń ómirinen kóptegen my­sal­dar keltirýge bolady. Máselen, Quranda myna­ndaı aıat bar: «Biz senderdi únemi ortańǵy baǵytty ustanatyn qaýymdastyq ettik. Óz kezeginde Muhammed paıǵambar bylaı deıdi: «Aqıqatynda din - jeńildik. Endeshe dinge qatysty qarysyp qalmańyz, onda oǵan degen senimińiz sýyıdy. Adamdardy durys baǵytqa bastańyz, olardy jaqyndastyryńyz jáne soǵan qýanatyn bolyńyz».

Islam - beıbitshilik dini. Bul Quranda kórinis tapqan. ıAǵnı ol «salam» degen uly uǵymnan shyqqan, ıaǵnı tynyshtyq jáne beıbitshilik tileý bolyp tabylady. Oǵan qosa ıslam dininiń beıbitshilikke degen talpynysy onyń tek qana bir rýdyń, taıpanyń, ulttyń nemese halyqtyń ǵana dini emes, kerisinshe, Jaratýshynyń barlyq adamdarǵa bir-birimen jaqyndasýy úshin, baýyrlasýy úshin, ózara tabysýy jáne súıispenshiligi úshin din retindegi alǵa tartqan qasıetti uǵymdarynan tanylady.

Islam dini eń alǵashqy qalyptasý kezinen bastap Jaratýshy aıqyndaǵan shynaıy joǵary tanymdyq, erkindik jáne jalpyǵa birdeı qaıyrymdylyq ıdeıaldaryn ornyqtyrǵan adamgershilik ıdeıalardy taratýshy qasıetti mindetterdi boıyna qalyptastyrdy.

- Qazirgi kezde ıslamda tórt negizgi dinı-quqyqtyq mektep - mazhab bar ekendigi belgili. Olar búkil álemge taralǵan. Nege bizdiń ata-babalarymyz ıslamnyń hanafıttik mazhabyn ustanǵan?

- Islamdaǵy Qudaıǵa qulshylyq etýshilik-quqyqtyq ilimder tolyq belgilengen jáne qa­lyp­tasqan bul mazhabtardy taldaýshy tanymal ǵalymdardyń pikirleri musylman qoǵamynyń barlyq qyrlaryn qamtıdy. Qazaq jerine ıslam osydan on eki ǵasyrdan astam ýaqyt buryn keldi. Sodan beri bizdiń halqymyz Hanafı mazhab aǵymyn ustanady. Islamnyń bir mazhabyn us­ta­nýǵa degen ynta halyqtar úshin birlikti, tú­si­nis­tikti, uıymshyldyqty qalyptastyrady. Oǵan birneshe ǵasyrlar boıy Ortalyq Azııada dinı negizde eshqandaı qaqtyǵystardyń, tartys­tardyń jáne ózara jaýlasýshylyqtyń bolma­ǵan­dyǵy dálel. Dinı tanymdaǵy birtektilik bas­qa teris uǵymdardyń beleń alýyna jol bermeıdi.

Sondyqtan bizdiń halqymyzdyń búgingi tańdaǵy rýhanı qundylyqtaryn arttyrýdyń basty mindeti ıslam dininiń bilikti jáne oıly qaǵıdattaryn nasıhattaý, osy arqyly adal­dyqty, ádildikti, shynshyldyqty nasıhattaý arqyly elge, halyqqa degen súıispenshilikti tár­bıeleı otyryp, ozyq dástúrler men salttar­ǵa basqa halyqtar men dinderge degen qurmetti qalyptastyrý bolyp tabylady.

Birinshi mazhabtyń negizin qalaýshy Abý Hanıfa bolyp tabylady. Bul mazhab VIII ǵasyrda Irak elinde bastaý alǵan. Abý Hanıfa (kııas) balamasy boıynsha tıimdi úrdisterdi paıda­lana­tyn dástúrdi qalyptastyrǵan jáne quqyq­tyq máselelerdi sheshý kezinde (ıstıhsan) dás­túrine basymdyq bergen ádistemeni jasaýshy alǵashqy tulǵa bolyp tabylady. Ol quqyq bas­taýlarynyń negiziniń biri retinde (ýrf) salty normalaryn paıdalaný múmkindigin bekitti. Mazhabty jalǵastyrýshylardy hanıfattar dep ataıdy. Hanıfattyq mazhabty jandandyrý bizdiń qazirgi qoǵamymyzda mańyzdy bolyp tabylady. Bul rette, Qazaqstanda ıslamdy jańǵyrtý budan buryn da, budan keıin de bizdiń elimizde basqa dinderdiń erkin damýyna kedergi bolmaıtyndyǵyn atap kórsetý kerek. Tarıh bizdiń ata-babalarymyzdyń hanafıttik negizdegi sýnıtterge jaqyn bolǵandyǵyn dáleldeıdi. Atap aıtqanda, bizdiń ata-babamyz ózderiniń dinı seniminde hanafıttik mazhabtyń matýrı­dıı mektebine ıek artqan. Matýrıdı mektebi - ımam Abý Mansýr ál-Matýrıdıdiń ilimi bolyp tabylady. Ol 852 jyly Samarqandta týǵan jáne osyndaǵy Matýrıd oramynda ómir súrgen. Osydan onyń esimindegi Matýrıdı tirkesi qalyptasqan. Uly oıshyl, Ortalyq Azııadaǵy dinı ilim mektebin qalyptastyrýshy Ábý Mansýr ál-Matýrıdı hanafıttik mazhabty nyǵaıtty jáne sýnıttik dinı tanymdar prıntsıpin qarsylyq áreketterden qorǵady.

Ókinishke qaraı, ótken ǵasyrda Qazaqstan musylmandary ózderiniń kóp jyldyq dinı qundylyqtarynan, onyń ishinde hanafıttikten alystap qaldy. 1990 jyldary keıbir dinge senýshiler is júzinde ózderiniń dinı bastaýlary­nan kóz jazdy. Sonyń saldarynan keıbireýler ózderiniń ata-babasyna jat dinı aǵymdarǵa den qoıyp, ıslam dininiń ilimi týraly saýatsyz­dyǵynyń saldarynan «dándi qaýyzdan aıyra almaı» qaldy. Sondyqtan búginde kún tártibine ıslamdy, bizdiń elimizdiń musylmandary ara­synda dástúrli aǵymdy qaıta jańǵyrtý má­selesi qoıyldy. Bul rette dinniń dástúrli jaqtary ǵana emes, sonymen birge onyń dúnıetanymdyq jáne adamnyń jan dúnıesine qatysty rýhanı jaqtary basymdyqqa ıe bolyp otyr. Biz dinge senýshilerdiń nazaryn dinı aǵymdardyń tarıhı-etnomádenı sabaqtastyǵyn jáne birlikke baǵyttalǵan ishki tanymyn qa­lyp­­tastyratyn jaqtaryna qaraı aýdaramyz.

Hanafıttik mazhabty qazirgi kezde plane­ta­myzdaǵy musylman dinin ustaıtyn halyqtyń jartysyna jýyǵy, onyń ishinde TMD elde­rin­degi musylmandardyń basym kópshiligi usta­nady. Hanafıttik mazhab basqa tanymǵa degen tó­zimdilik, toleranttylyq qasıetterimen erek­shelenedi, ol hrıstıandarǵa jáne ıýdeılerge túsinistikpen qaraıdy. Búgingi kúni Qazaq­standaǵy ıslamnyń hanafıttik baǵ­daryn us­taný­shylar turǵyndardyń 70 paıyzyna jýyǵyn quraıdy. Biz úshin árqashan da ıslam dinin saıasat­tan­dyrý jáne dinı fanatızm jat bolyp keldi. Mundaı qatynas barlyq dogmashylyqty joqqa shyǵarady.

- Sizdiń qazaq áıelderiniń hıd­jab kııýi ulttyq bolmysty joıatyn qadam ekendigi týraly kózqarasyńyz belgili. Osy másele týraly keńirek aıtyp berseńiz?

- Bizdiń ulttyq mádenıetimiz qazaq halqynyń basqaǵa uqsamaıtyn bol­mysyn qalyptastyrǵan, onyń qun­dylyq baǵdarlaryn aıqyndaǵan ha­na­fıttik mazhabtyń sýnıttik ba­ǵy­tyn­daǵy ıslammen ajyraǵysyz baı­lanysta. Qazaqtyń ulan-ǵaıyr dala­syna taraǵan saıyn ıslam ulttyq dúnıetanymnyń jáne mádenıet­tiń ajyraǵysyz bóligine aınaldy. Kele-kele ol dinı úderisterdiń jáne qazaq dástúri men saltynyń sıntezine aınaldy. Bul rette bizge ózimizdiń ıslamdy qalaı qabyl­daıtynymyzǵa uıalýdyń qajeti joq, ol bizdiń mádenıetimizdi, dástúrimiz ben mentalıtetimizdi eskere otyryp beıimdeldi, ol ıslamnyń shy­naıy qaǵıdattaryn ustana otyryp, tabıǵı túrde óz erekshelikterin saqtaıtyn bolady.

Tarıhı shejirelerden jáne ádebı shyǵar­ma­lardan belgili bolyp otyrǵandaı, qazaqtar ózderiniń qyzdaryn erkin ósirdi, olardy shash­taryn nemese betterin jaýyp júrýge máj­búrlegen joq. Qazaqtyń dástúrli esimderiniń ózi bizdiń halyqtyń shash ádemiligine erekshe den qoıǵanyn kórsetedi. Bizdiń halyq qyzdaryn Sulýshash, Qarashash, Altynshash, Gúlshash dep ataǵan. Qyzdaryna ádemilik pen sulýlyqty tilegen halyq olarǵa: Botagóz, Ajar, Qyz Jibek, Baıansulý, Kúnsulý, Ásem, Qyrmyzy dep sazdy da aıaýly esimder bergen. Bizdiń halqy­myzda qyzdar jigittermen aıtysqa túsken, «Qyz qýý» saıysynda shań qaptyryp, «Altybaqan» oıyndaryn qyzdyrǵan.

Solaı bola tursa da burynǵy qazaq qo­ǵamyn­da erler de, áıelder de jyl maýsym­da­ryna jáne turmys jaǵdaıyna laıyqtalǵan dástúrli bas kıimder kıgen. Barlyq balalarǵa - uldarǵa da, qyzdarǵa da shashyn jappaı júrýge ruqsat etilgen.

Boıjetkender jáne turmysqa shyqpaǵan qyz­dar kóp rette qundyzben kómkerilgen bórik nemese oıýmen ádiptelgen taqııa kıgen.

Áıelder qazaqtyń dástúrli ǵurpyna saı oramal tartatyn. Jasy kelgen áıelder men áje­lerimiz oqaly kımeshek kıetin. Qalyńdyqtar qol óneriniń ozyq úlgilerimen kómkerilgen bas kıim - sáýkele kıgen.

Qazaq halqynda áıelderdiń betterin tolyq jaýyp júretin dástúr eshqashan bolǵan emes. Qazaq áıelderi kúndelikti turmysynda bet-júzin tumshalap kórgen joq. Qazaq áıelderi eshqashan qarańǵylyq qapasqa qamalyp nemese erleriniń ruqsatynsyz basqalarmen sóılesý quqynan aıyrylyp kórgen emes.

Betterin tumshalap júrý dástúri - qazaq saharasynda múldem bolmaǵan qubylys. Búgingi tańdaǵy hıdjab týraly túsiniksiz uǵymdarǵa, bizdiń ishimizge kirip ketken jat mádenıet pen ıdeologııanyń kórinisterine bizdiń halqymyz ustanǵan dástúrli ıslam ǵurpy ǵana qarsy tura alady. Qazaqtyń nárli de qasıetti baı tilinde «hıdjab» degen uǵym múlde joq. Sonda nemene bizdiń ata-babamyz hıdjab degen uǵymdy túsinbegen be?! Bizdiń ata-babamyz qasıetti Quran kitabynda «hıdjab» sóziniń áıelderdiń kıimine qatysty aıtylmaǵandyǵyn anyq bilgen. Quranda hıdjab sóziniń maǵynasy - qorshaý, búrkeý, bólý, shymyldyq, perde uǵymynda beriledi.

Qasıetti Quranda «hıdjab» sózi bar bolǵa­ny tórt ret qana paıdalanylǵan. Atap aıtqan­da, «ál-Áǵraf» súresiniń 46-aıatynda: «Olar­dyń (Jumaq pen tozaqtyń) arasynda hıdjab (qorshaý) bolady» delinse, «Fýssylat» súre­siniń 5-aıatynda: «Olar (áli ıslam dinin qabyldamaǵan Mekke turǵyndary) bylaı deıdi (Paıǵambarymyz Muhammedke): «Bizdiń júregimiz sen bizdi shaqyrǵan úndeýler úshin jabyq, bizdiń qulaǵymyz taskereń bolyp qaldy, senimen bizdiń aramyzda - hıdjab (shymyldyq) ornaǵan. Eńbek etseńshi jáne biz de eńbektenetin bolamyz». Ash-Shýra súresiniń 51-aıatynda: «Adam Allanyń onymen ashyq túrde nemese hıdjab (búrkeý), (shymyldyq) arqyly sóılesýine laıyqty emes. Nemese Ol (Alla) jaýshy jiberý arqyly Ol ózi qalaıtyn ashyq áńgimege Onyń ózi qalaıtyn dárejede sóılesýge ǵana múmkindigi bar».

«Ál-Ahzab» súresiniń 53-aıatynda «Eger siz olardan (Paıǵambarymyzdyń áıelderinen) áldebir ábzel suraıtyn bolsańyz, tek qana olardan hıdjab (perde), (qalqa) arqyly ǵana surańyz» delingen.

Mine, biz kórip otyrǵandaı, Qurannyń bul aıattarynda «hıdjab» sóziniń áıelderdiń betin oramalmen tumshalaý uǵymymen eshqandaı baılanysy joq.

Mine, osy máselelerdi jan-jaqty aıta kelip, bótenniń salt-dástúrine, bóten máde­nıetke, atap aıtqanda, arab ǵurpyna kózsiz kóshirme jasaýǵa bolmaıdy. Osy oraıda qazaq halqy óziniń birligine, tatýlyǵy men tutas­tyǵyna ata-babamyzdyń dástúrli dini men ádet-ǵurpyn berik ustaý arqyly qol jetkize alatyndyǵyn esten shyǵarmaýymyz kerek.

- Salıqaly áńgimeńiz úshin rahmet.

«Egemen Qazaqstan» gazeti, 2011 jylǵy 10 tamyz