Іshki týrızm: Jambyl oblysynda qaıda barýǵa bolady
Áýlıeta jerinde ıÝNESKO tizimine engen myńdaǵan tarıhı jáne mádenı eskertkishter, qyzyqty sáýlet obektileri jeterlik. Ásirese bul óńirdiń tarıhı-mádenı týrızm, arheologııalyq, etnıkalyq, at sporty, ekologııalyq, medıtsınalyq-saýyqtyrý jáne agrotýrızmde áleýeti mol. Munda ekstremaldy djıp-týr, ań aýlaý, balyq aýlaý da damyp keledi. Qarataý jotasy, Qyrǵyz jáne Talas Alataýynyń shatqaldarynda nusqaýshylarmen birge paraplanda ushý múmkindigi bar.
Sonymen birge, Jambyl óńirinde qumdy barhan men ystyq daladan kók maısa shalǵyn men móldir bulaqtarǵa deıin, Tıan-Shan silemderindegi máńgi qarǵa deıin túrli tabıǵı aımaqtardy kórýge bolady.
Bul ejelgi eskertkishteri kóp jáne týrızmniń alýan túrin damytýda áleýeti joǵary Qazaqstannyń eń qyzyqty jáne tartymdy óńirleriniń biri. Jambyl oblysynda 180 qonaq úı, 434 tamaqtaný beketi, 7 sanatorıı, 15 demalys orny, 11 balalar saýyqtyrý lageri, 47 týrıstik uıym, 78 qolónershi jáne 25 kólik sýbektisi jumys isteıdi.
Kórikti oryndar men demalys aımaqtary
Jambyl oblysy qasıetti oryndarymen, Qaralma taý shańǵysy kýrortymen, Merki aýdanynyń emdik sýlarymen jáne ásem sulýlyǵymen kóptegen týrıst tarta alady. Qarataý, Talas jáne Qyrǵyz Alataýynyń silemderi parashıýtpen sekirý, paraplanmen ushý sekildi alpınızm men ekstremaldy týrızmdi damytýǵa qolaıly. Oǵan qosa, Kóksaı jáne Maqpal shatqaldary, Aqsý-Jabaǵyly qoryǵy, Merki taýlary, Talas pen Shý ózenderi bar. Teris-Aşybulaq sý qoımasy, Balqash, Alakól, Bılikól kólderi sýdaǵy oıyn-saýyq baǵytyna yńǵaıly. Jambyl dalasynda shytyrman oqıǵaly týrlar da ótkizýge bolady. Sondaı-aq, álemde tanymal bolǵan saýyqtyrý jáne aýyl týrızmin de bastaýǵa bolady.
Qazir kóptegen adamdar qalanyń tymyrsyq aýasynan sharshap, aýyldyń tynyshtyǵyna, taza aýasy men taza ónimderine jáne jaıbaraqat ýaqyt ótkizýge umtylady. Al buǵan sheteldikter úshin ekzotıkalyq ulttyq ádet-ǵuryptar men dástúrlerdi, sporttyq oıyn-saýyq sharalary qosylsa, Jambyl oblysy jaqsy ınfraqurylymmen jáne jarnama naýqanymen kóptegen otandyq jáne sheteldik týrıstik fırmalardy qyzyqtyra alady.
Túıindeı kelgende, Jambyl óńiri tarıhı-mádenı, táý etý, arheologııalyq, ekologııalyq (ańshylyq, balyq aýlaý, agrotýrızm), balalar-jasóspirimder, medıtsınalyq-saýyqtyrý, ekstremaldy týrızm syndy alýan túrli baǵytty damytý úshin barlyq múmkindikterge ıe.
Kóksaı shatqaly paraplanshylar arasynda tanymal
Tarazdan 60 shaqyrym jerdegi Jýaly aýdanynda Kóksaı ózeni men Kóksaı taý shatqaly ornalasqan. Bul ózen muzdyqtardan bastaý alady jáne taýlardan ótip, Jýaly ústirtin kesip ótedi. Osylaısha, taýlardyń erekshe formasy sheteldik týrıster arasynda tanymal bola tústi.
Kóksaı – Aqsý-Jabaǵyly qoryǵynyń shyǵys bóligindegi shatqaly. Bul shatqal arqyly Qazaqstannyń Qyrǵyzstanmen shekarasy da ótedi. Shatqaldyń eteginde arsha toǵaıyn tamashalaýǵa bolady. Munda Talas pen Tıan-Shan qaıyńy, usaq japyraqty tal, Túrkistan sheteni, butaly jáne aǵash tárizdi arsha sekildi sırek kezdesetin jáne joıylyp bara jatqan túrler ósedi. Ári qaraı kóterilip, týrıster taýdaǵy sýbalpilik shalǵynǵa tap bolady. Bul baǵaly sándik jáne dárilik ósimdik túrleriniń naǵyz genofondy. Olardyń ishinde shaıqýraı, myńjapyraq, kókemaral, aıýqulaq, Samarqan zıresi, kúreńot, hosh ıisti túımedaq, jupar shalfeıi, qyryqbýyn qylshasy, qyzǵaldaqtyń alýan túrleri, qara kúlgin shómishgúl bar.
Kóksaı kanony men Aqsý-Jabaǵyly shatqaly týrıster, alpınıster men paraplanshylar arasynda óte tanymal.
Aqsaıdyń saf aýasy men qymyzy
Aqsaı shatqaly da Jýaly aýdanynyń ortalyǵy Baýyrjan Momyshuly aýylynan 12 shaqyrym jerde ornalasqan. Aqsaıǵa arnaıy jol salynbasa da, halyq onyń tabıǵaty men taza aýasy úshin barýǵa qumar. Shatqal boıynda muzdaı bulaq sýy aǵyp jatyr – bul sýdy qoryqpaı ishýge bolady, óıtkeni ol tikeleı shatqal shyńyndaǵy muzdyqtardan ketedi.
Aqsaı shatqalynyń bıoalýantúrliligi de tań qaldyrady – túrli aǵashtar, shópter, butalar men gúlder Tıan-Shan Alataýynyń silemderine jatatyn shatqal saıasynda ósip jatyr.
Jýaly turǵyndary bul jerlerde aıý, qasqyr, arqar, túlki jáne aımaqtyń baı faýnasynyń basqa da ókilderin ońaı keziktirýge bolatynyn aıtady. Aqsaıdyń joǵary shyńdarynda jylqy úıiri jaıylady, malshylar olardy taý soqpaqtarymen eń bıik jerge aparady, óıtkeni eń jaqsy shóp sonda dep sanaıdy. Sondyqtan da Jýaly qymyzynyń dámi tańǵajaıyp, munda jergilikti áıelder arnaıy jasalǵan aǵash kúbide dárilik shópterdi qosyp, qymyz pisedi.
Berikqara – qyzǵaldaqtyń otany
Jýalynyń taǵy bir ereksheligi – qyzǵaldaqtyń álemdik otany retinde resmı tanylǵan áıgili Berikqara shatqaly ornalasqan. Dál osy jerdiń qyzǵaldaqtary álemdik gúl eksportyna jol salǵan Gollandııaǵa jiberilgen. Munda jergilikti túrlerden bólek, qyzǵaldaqtyń bes túri ósedi, olardyń arasynda sırek kezdesetin Greıg pen Kaýfman túrleri Qyzyl kitapqa engizilgen jáne memleket qorǵaýyna alynǵan.
Berikqara shatqaly – jambyldyqtardyń súıikti demalys orny. Keńestik kezden beri munda mektep oqýshylary jazǵy demalysqa keletin. Qazir demalys aımaǵy (Burynǵy pıoner lageri) jáne balalar men otbasylyq demalys ortalyǵy ornalasqan. Kóptegen otbasylar densaýlyqqa paıdaly ýaqyt ótkizý úshin osynda keledi jáne adamdarǵa yńǵaıly bolý úshin bári jasalǵan. Máselen, jaıaý serýendi unatatyndar úshin taýlar arqyly qaýipsiz týrıstik marshrýttar syzylǵan.
Jazǵy kanıkýl kezinde Berikqara shatqalynda kópbalaly jáne az qamtylǵan otbasylardyń balalary, qosymsha qajettilikteri bar balalar jáne balalar úıiniń tárbıelenýshileri densaýlyǵyn jaqsartady. Qalǵan ýaqytta munda Qarataý taýlarynyń kórkem betkeıimen serýendep, Jýaly jeriniń emdik aýasymen tynys alǵysy keletinderdiń barlyǵy júredi, ony Jýaly aýdanynyń týmasy jazýshy jáne qolbasshy Baýyrjan Momyshuly óz shyǵarmalarynyń birinde «kishkentaı Shveıtsarııa» dep te ataǵan.
Berikqara shatqalynda sırek kezdesetin tabıǵat tamashasy men ejelgi tarıhtyń eń qundy eskertkishteri qatar ornalasqan. Jergilikti qoryqshada álemdegi jalǵyz relıkttik Berikqara terek toǵaıy jáne soǵdy kezeńinen qalǵan shaǵan toǵaıy ósedi. Sonymen qatar, quryp ketý qaýpi tóngen janýarlar (Qarataý arqarlary, úndi kirpisi) men qustar mekendeıdi.
Shatqalǵa jaqyn mańda bizdiń dáýirimizge deıingi VI ǵasyrǵa jatatyn bes júz saq qorǵanynyń kesheni bar. Tarıhshylardyń aıtýynsha, dál osy jerlerde Shyńǵys han óziniń myńǵyrǵan áskerimen aıaldaǵan.
Maqpal – ádemi peızajdar aýmaǵy
Jambyl oblysynda týrıster men demalýshylardy qyzyqtyratyn kóptegen tańǵajaıyp oryndar bar. Solardyń biri – Qyrǵyz Alataýynyń soltústik betkeıinde, T. Rysqulov aýdanynda ornalasqan Maqpal shatqaly.
Shatqal shamamen 20 myń gektar aýmaqta, teńiz deńgeıinen 2800 metr bıiktikke ornalasqan jáne orta taýly aımaqqa jatady. Shatqal san túrli ósimdikterimen, jaıylymdyq shalǵyndarymen erekshelenedi.
Joǵarǵy taýly bóliginde Talas jáne Tıan-Shan qaıyńynyń sırek kezdesetin endemıkalyq túrleriniń, Sıvers jabaıy alma aǵashtarynyń, Regel almurty men dolana toǵaılary ósedi.
Makpal shatqalynda sándik jáne dárilik shópterdiń alýan túri bar, olardyń arasynda Qyzyl kitapqa enetin jáne joıylyp bara jatqan túrler – taýshymyldyq, zıre, qyzylmııa, kókgúl, gentıan, bódeneshóp, qurtqashash, Greıg Kaýfman, Albert qyzǵaldaqtary jáne basqalary bar.
Paleolıttik turaqtar – tanymal týrıstik marshrýttar
Jambyl oblysynda ǵalymdar tapqan zattar, tas buıymdary bútin kúıinde saqtalǵan jalǵyz paleolıttik turaq bar. Sońǵy ýaqytta qoǵamda ejelgi zamannan bastap el tarıhyna degen qyzyǵýshylyq kúsheıe tústi. Jambyldyqtar tanymal tarıhı eskertkishterge ǵana emes, baıyrǵy turǵyndardyń ejelgi turaqtaryna da ekskýrsııalarǵa barady.
Jambyldyqtar arasynda Sarysý aýdany Qarasý shatqaly Arystandy ózeniniń boıyndaǵy qazaq ǵalymy, aǵartýshy Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy paleolıttik turaqqa ekskýrsııalar tanymal.
Qarataý jotasy bir kezderi Qazaqstan aýmaǵyndaǵy ejelgi adamdardyń qonystanýyna qolaıly mekenderdiń biri bolǵan. Ǵalymdardyń pikirinshe, paleolıt dáýirinde salystyrmaly túrde ylǵaldy jáne jyly klımat, jaıqalǵan ósimdikter, sol kezdegi alýan túrli faýna mıllıon jyl buryn Eýropa men Sibirden osynda kelgen adamdardyń ómir súrýine jaǵdaı jasady. Qazaqstandaǵy tómengi paleolıt dáýirindegi tas dáýiriniń eń kóne turaqtary – Mańǵystaý oblysyndaǵy shaqpaq tastar jáne Jambyl oblysyndaǵy Arystandy turaǵy bolyp sanalady.
Jambyl oblysynda paleolıt dáýiriniń keıingi kezeńindegi (Mýste kezeńi) Shabaqty, Bóriqazǵan sekildi kóptegen turaqtar tabyldy, onda bes myńnan astam túrli qural-saıman jınaldy. Arystandy turaǵyn 1958 jyly X. Alpysbaev ashqan, zertteýshi sol jerden tas buıymdaryn, ot orny men oshaqtardy, jylqylardyń, bızondardyń, aqbókenderdiń, buǵylardyń súıekterin tapty. Bul Qazaqstan aýmaǵyndaǵy tas buıymdary bastapqy kúıinde, ıaǵnı Mýste dáýirindegi (b.z. d. 140-40 myńjyldyqtar) qaz-qalpynda saqtalǵan jalǵyz turaq.
Qarasaı shatqalynyń petroglıfteri
Búginde Qarasaı shatqaly týrıstik saparlar men mektep ekskýrsııalary úshin tanymal orynǵa aınaldy. Jambyldyń týrıstik fırmalary qonaqtaryn osynda ákelgendi unatady. Munda oqýshylar ejelgi dáýirdi tamashalap, ólketaný sabaǵyn ótkizedi. Shatqal Taraz qalasyna jaqyn ornalasqan jáne oǵan qalalyq avtobýspen baryp, taýly jerlerde birneshe shaqyrym jaıaý serýendep jetýge bolady.
Alaıda, Jambyldyń ólketanýshy-tarıhshylary Qarasaı petroglıfteriniń taǵdyryna alańdaýly, eger shuǵyl sharalar qabyldanbasa, aımaq biregeı tarıhı qundylyqtardy joǵaltýy da múmkin.
Tarazdan shamamen 20 shaqyrym jerde birneshe shaqyrymǵa sozylǵan Qarasaı shatqalynyń petroglıfteri ornalasqan. Ondaǵy sýretter birneshe myń jyl buryn salynǵan shyǵar. Ólketanýshylar myń teńgelik qaǵaz aqshada Qarasaıdan tabylǵan ejelgi túıe beınesi salynǵanyn málimdegen.
Jambyl oblysy aýmaǵyndaǵy Ońtústik Qazaqstan taýlarynda ondaǵan myń úńgir sýretteri saqtalǵan. Tıan-Shan jotalary, Qarataý jáne Alataý arasyndaǵy Talas alqabynda alǵashqy adamdar shamamen mıllıon jyl buryn paıda bolǵan dep esepteledi. Ólkeniń baı tarıhy kóptegen qorǵandarda, ejelgi turaqtarda, qalashyqtarda, tas músinderde kórinis tabady, ashyq aspan astyndaǵy mýzeı bolady. Qordaı jáne Shý-Іle taýlarynda, Qarasaı, Bota-Moınaq, Aqbulym, Shoqpar, Qotyr, Aqsúıek, Oı-Jaılaý, Ańyraqaı jáne basqa da shatqaldarda ornalasqan Jambyl oblysynyń petroglıfterin ǵalymdar bizdiń dáýirimizge deıingi II myńjyldyqtan bastalatynyn aıtýda.
Bul jerler qasıetti dep sanalǵan. ıAǵnı, munda adamdar túrli ǵıbadat rásimderin ótkizip, qunarly jer, sátti ań aýlaý, urpaqtary jóninde duǵa etken. Jartastaǵy sýretter ejelgi tarıhty kórýge múmkindik beredi. Mundaǵy beıneler adamdardyń kónedegi ómir saltyn – ań aýlaýdy, osy aımaqta qandaı janýarlar tirshilik etkenin kórsetedi. Sondaı-aq, qasqyr, jabaıy arqar, tarmaqtalǵan múıizderi bar buǵy, týrlardyń (úlken múıizi bar buqalar) beıneleri anyq kórinedi. Mundaǵy múıiztumsyq nemese sýsıyrǵa uqsaıtyn janýardyń beınesi de tań qaldyrady. ıAǵnı, munda bir kezderi tuıaqtylardy aýlaǵan jabaıy janýarlar ómir súrgen, biraq bizdiń zamanymyzǵa jetpeı, joıylyp ketken. Osylaısha, tórt myń jyl buryn Taraz mańynda arystandar men jolbarystar, týrlar men buǵylar júrgenin, adamdardyń jabaıy túıelerdi qolǵa úıretkenin senimmen aıtýǵa bolady.
Qola dáýirindegi adamdar mıfologııalyq oılaý satysynda boldy, olar úshin ómir tabıǵattyń qaıtalanatyn tsıklderiniń ózgerýin bildirdi. Kóktemgi kún men túnniń teńelýi, jer jyrtý, egin jınaý, mal baǵý, qys – sodan keıin qaıtadan kóktemgi jyly kúnniń kelýi – bul úılesimdi buzbaý úshin olar qudaılarǵa qurbandyq shalyp, duǵalar men arnaıy rásimder jasaý kerek dep uıǵarǵan. Bul rásimder taýly shatqaldarda, qasıetti bulaqtar men ózenderdegi arnaıy qasıetti oryndarda jasaldy. Qarasaı shatqaly myńdaǵan jyldar buryn osyndaı kıeli oryn bolǵan.
Oblystaǵy qorǵalatyn aýmaqtar
Jambyl oblysynda erekshe qorǵalatyn 7 tabıǵı aýmaq bar, olardyń jalpy aýdany 3 mıllıon gektardan asady. Tabıǵı aýmaqtar bıoresýrstardy – Qazaqstan Respýblıkasynyń Qyzyl kitabyna engen ósimdikter men janýarlardy qorǵaý úshin qurylǵan. Munda bes memlekettik tabıǵı qoryqsha, Jýsandala memlekettik qoryq aımaǵynyń bóligi jáne Aqsý-Jabaǵyly tabıǵı qoryǵynyń bóligi bar. Jaqynda jergilikti mańyzy bar «Merke» tabıǵı qoryǵy quryldy.
Oblys aýmaǵyndaǵy tabıǵı qoryqtarda qulandar, arqarlar, dýadaq, bezgeldek, jorǵa dýadaq, qońyr aıýlar, sileýsin, qar barysy jáne basqalary (barlyǵy 17 túr) mekendeıdi. Sırek kezdesetin jáne quryp ketý qaýpi tóngen janýarlardyń esebi júrgiziledi. Sırek kezdesetin ósimdikterdiń 30-dan astam túri – berkarın teregi, qyzǵaldaqtyń birneshe túri, torańǵy, Sıvers alma aǵashy jáne basqalary ósip tur. Bul janýarlar men ósimdikterdiń barlyǵy Qyzyl kitapqa engizilgen jáne memleket qorǵaýynda.
Ǵasyrlar qoınaýyna saıahat
Áýlıeata jerinde 3,4 myńnan astam tarıh, arheologııa, sáýlet, monýmentaldy óner eskertkishteri bar, olardyń 25-iniń respýblıkalyq mańyzy bar. Munda eki júzden astam ejelgi qalashyqtar tabyldy. Jambyl oblysynyń bes tarıhı nysany ıÝNESKO-nyń Búkilálemdik Mádenı mura tizimine engizilgen, olar – Aqtóbe (Stepnınskoe), Qulan, Órnek, Qostóbe qalashyqtary, sondaı-aq Aqyrtas saraı kesheni. Respýblıkalyq sakraldy kartaǵa Jambyl oblysynyń jeti tarıhı-mádenı nysany engizildi, olar – Qarahan, Aısha-bıbi, Babajy qatyn keseneleri, Tekturmas kesheni, Taraz qalashyǵy, Jaısan ǵıbadathanasy jáne tylsymǵa toly Aqyrtas.
«Ejelgi Taraz» arheologııalyq parki
«Ejelgi Taraz» arheologııalyq parki – respýblıkalyq mańyzy bar tarıhı eskertkish, óńirdegi basty kórnekti oryn jáne týrızmdi damytýdaǵy basty baǵyt bolyp sanalady. Munda Uly Jibek jolyndaǵy mańyzdy aralyq bolǵan Tarazdyń ejelgi qalashyǵyn zertteý, aýqymdy arheologııalyq qazba jumystary jalǵasýda.
Qalanyń tarıhı ortalyǵynda ornalasqan arheologııalyq parkke Qazaqstannyń tarıhy men mádenıetine qyzyǵýshylyq tanytqandardyń barshasy mindetti túrde barýy kerek. Munda arheologııalyq qazba jumystary kezinde de 2 myń jyl burynǵy ejelgi artefaktilerdi, kóne qoljazbalardy, óner, mádenıet, nýmızmatıka týyndylaryn kórýge bolady.
VI-XII ǵasyrlardaǵy ortaǵasyrlyq Taraz burynǵy ortalyq bazar aýmaǵyn alyp jatty. Kez kelgen Shyǵys qalasynyń júregi men ortalyǵy bazar bolatyn. Arheologtardyń pikirinshe, 2011 jylǵa deıin myń jyldan astam ýaqyt boıy Taraz bazary bir orynnan aýyspaǵan. Sol jyly arheologııalyq qazba jumystaryn bastaý úshin bazar basqa jaqqa kóshirildi.
Tarıhı muraǵattarda VII ǵasyrda saıahattap kelgen býdda monahy Sıýan-Tszıannyń Taraz bazary týraly sıpattamasy saqtalǵan: «Munda túrli elderden kelgen saýdagerler toqtap, taýardyń barlyq túrlerin satady. Ásirese bylǵary men jibekten, altynnan, kúmisten jáne qoladan jasalǵan buıymdar satady». Sondaı-aq, Tarazda qysh ydystar, kilemder, matalar, dámdeýishter jáne basqa da kóptegen taýarlarmen saýda-sattyq jasalǵan.
Burynǵy bazar ornynda arheologtar Tarazdyń eń kóne bóligi jatqanyn dáleldedi. Olar VI-XII ǵasyrlardaǵy 50 myńǵa jýyq artefaktilerdi, ortaǵasyrlyq tsıtadeldi, VIII-IX ǵasyrlardaǵy meshit-medreseni, zoroastrııalyq-otqa tabynýshylardyń qurban shalatyn ydysyn, zyndandardy, Talas ózeniniń ejelgi arnasynyń jaǵalaýyn, baspana irgetasyn qazyp alǵan.
Kelýshiler ejelgi qala qabyrǵalary men munaralaryn, qalpyna keltirilgen turǵyn úılerdi jáne qalanyń baı tarıhı artefaktilerin kóre alady. Eksponattar aqparattyq dıspleılermen birge júredi, osylaısha mýzeı-qoryqtyń barlyq jastaǵy kelýshileri úshin qyzyqty jáne tanymdyq sapar bolmaq.
«Tórtkúl» kerýen saraıy
Tarazdyń batys shetinde qalpyna keltirilgen «Tórtkúl» kerýen-saraıy «Uly Jibek joly» týrıstik baǵytynyń tanymal nysandary tizimine kiredi. Ortaǵasyrlyq Tarazda qolóner buıymdarynan bólek, Uly Jibek joly boıymen júrgen saýdagerlerdiń aıaldaıtyn bazasy bolǵan jáne osyndaı 20-ǵa jýyq kerýen saraı tabylǵan.
15 ǵasyr buryn munda kóptegen elder arqyly ótetin, kóbinese epıdemıologııalyq turǵyda qolaısyz saýda kerýenderi toqtaǵan. Qalany jáne onyń aınalasyndaǵy aýyldardy ınfektsııalardan qorǵaý úshin bılik kerýender men olardyń malyn qaladan alys ornalasqan arnaıy kerýen saraılarynda ýaqytsha oqshaýlaǵan. Karantınnen keıin ǵana saýdagerler qalaǵa kirýge jáne saýda jasaýǵa ruqsat alǵan.
2008 jyly Á. Marǵulan atyndaǵy Arheologııa ınstıtýtynyń mamandary arheologııalyq qazbalardy bastap, qonaq úıi, monshalary jáne ilespe ınfraqurylymy bar burynǵy Kerýen saraı qaldyqtaryn tapty. Munda tabylǵan monetalar boıynsha bul nysan bizdiń zamanymyzdyń VI-VII ǵasyrlaryna jatady.
2010 jyly Kerýen saraı qalpyna keltirildi, bes metrlik qabyrǵalar turǵyzyldy, ınterer qaıta jasaldy. «Tórtkúl» ashyq aspan astyndaǵy mýzeıi 2014 jyly týrıstik oryn jáne erte orta ǵasyrlardaǵy eń qyzyqty arheologııalyq oryndardyń biri retinde ashylǵan.
Qalı Júnis monshasy
HІH ǵasyrdyń aıaǵynda baı kópes Qalı Júnis saldyrǵan ejelgi monsha – XIX ǵasyrdaǵy turmystyq sáýlet óneriniń erekshe, jaqsy saqtalǵan eskertkishi boldy.
Tarazdyń tarıhı ortalyǵyndaǵy monsha HH ǵasyrdyń ortasyna deıin belsendi jumys istep turdy. Sodan keıin monsha jabylyp, qalpyna keltirilip, 1982 jyly Qazaq KSR-niń respýblıkalyq mańyzy bar tarıhı jáne mádenı eskertkishteriniń tizimine engizildi jáne memleket qorǵaýyna alyndy.
Jalpy aýdany 450 sharshy metr, bıiktigi 6 metr bolatyn kóp kúmbezdi monsha 11 úı-jaıdan turady. Bıiktigi úsh metrlik jáne qalyńdyǵy bir metrlik qabyrǵalar kúıdirilgen kirpishten jasalǵan. Jerasty jylý ótkizgish jylytý júıesi Ejelgi Rım monshalary men Shyǵys monshalaryna uqsatyp salynǵan.
Halyq sol kezde shyǵysta óte joǵary baǵalanǵan monshany qalaǵa syıǵa tartqan Qalı Júnistiń esimin saqtap qaldy. Qalı Júnis Buqaradan jibek tasyp, kerýen saraı ustaǵan. Oǵan rıza bolǵan turǵyndar monshany Qalı Júnistiń atymen atap ketti.
Tarazdyń ortalyq alańy
Bul alań – qala qonaqtary men týrıster baratyn tanymal oryndardyń biri. Birneshe jyldar boıy ortalyq alań birqatar ózgeristi bastan keshti. HH ǵasyrdyń 50-shi jyldaryna deıin munda un bazary boldy, 60-jyldardyń basynda alańdy qaıta qurý men abattandyrý jumystary bastaldy. Qurylys jumystary kezinde X-XI ǵasyrlarda Tarazdyń gúldengen kezinde jasalǵan ejelgi qumyralar tabyldy. Bul qumyralarda ejelgi qalanyń eltańbasy bolǵan «Barys» ta bar.
Qazirgi ýaqytta ortalyq alań – ákimshilik ǵımarattar men mádenıet mekemeleriniń úılesimdi kesheni. Alańnyń ortasynda 2002 jyly XIV–XV ǵasyrlardaǵy ańyzǵa aınalǵan batyr jáne bı bolǵan Báıdibekke eskertkish ornatyldy.
Kóne zamandardan beri Tarazda kóptegen dinı konfessııalar bolǵan. Qazir de bul qalada birneshe din ókilderi beıbit ómir súrýde. Máselen, Tóle bı ortalyq dańǵylynda «Hıbatýlla Tarazı» ortalyq meshiti jáne Qudaı Ana pravoslavıelik shirkeýi qatar ornalasqan. Jambyl oblysynyń eki negizgi ǵıbadathanasy musylman azandarymen jáne pravoslavıelik qońyraýlarmen úndesedi.
Qazaqstannyń eń kóne meshiti
Bir kezderi Bas múftı jáne Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń tóraǵasy bolǵan Ábsattar qajy Derbisáli Tarazdy Qazaqstandaǵy ıslamnyń ortalyǵy dep ataǵan edi. Munda Qazaqstan aýmaǵyndaǵy eń kóne meshit tabylǵan. Dálirek aıtqanda, Tarazda ejelgi ǵıbadat orny 2006 jyly ashyldy – arheologtar VI-VII ǵasyrlardaǵy nestorıandyq ǵıbadathana irgetasyn qazdy, sonyń negizinde IX-X ǵasyrlarda meshit turǵyzylǵan, buǵan hrıstıandyq sımvolıkasy bar fragmentter, sondaı-aq meshit stılinde saqtalǵan qurylymdar dálel bola alady. Muny 893 jyly samanıd bıleýshisi Ismaıl ıbn Ahmedtiń Tarazǵa jasaǵan áskerı joryǵy týraly shejireler rastaıdy, ol qalany jaýlap alyp, onyń turǵyndaryn Islam dinine sendirip, ejelgi sobordy meshitke aınaldyrýdy buıyrǵan.
Búgingi tańda ejelgi Taraz meshiti qalpyna keltirildi, al 2007 jyly bul orynda Quran súreleri qaıta oqyldy. Osylaısha, Qazaqstandaǵy erte ıslam dáýiriniń ǵımaraty biregeı týrıstik nysan mártebesine ıe boldy.
«Hıbatýlla Tarazı» meshiti
Jambyl oblysynyń Bas meshiti Tóle bı ortalyq dańǵylynda 2008 jyly demeýshilik qarajatqa salynǵan. Al 2010 jyly ǵımarat qaıta qalpyna keltirilip, ǵımarattyń syrtqy kelbeti joǵary mártebesine saı túbegeıli ózgerdi.
2012 jyly ortalyq meshit janynan demeýshilik qarajatqa salynǵan medrese ashyldy. «Hıbatýlla Tarazı» medresesinde ıslam negizderin joǵary bilimi bar oqytýshylar, Quran bilgirleri – qarıler úıretedi. Onyń baǵdarlamasynda Qurandy, arab tilin jáne Qazaqstan tarıhyn zerdeleý jazylǵan.
Qudaı Ana pravoslavıelik shirkeýi
Tarazdaǵy pravoslavıelik ýspen shirkeýi qala ortalyǵynda, Tóle bı dańǵylynyń boıynda, ótken ǵasyrdyń 90-jyldarynda salynǵan. Jambyl oblysynyń bas shirkeýi búkil álemniń qaıyrymdylyq qarajatyna, sondaı-aq ondaǵy tuńǵysh pop Borıs ákeıdiń (Kınıak) kúsh-jigerimen salynǵan.
1993 jyly jeltoqsanda shirkeý ǵımaraty Qasıetti Qudaı ana joramaly qurmetine saltanatty túrde dáripteldi. On jyl boıy Taraz sýretshisi Sergeı Mıhaltsov shirkeýdi áshekeılep boıaý jáne keskindeme jumystaryn tolyǵymen júrgizip shyqqan.
Shirkeýdiń barlyq ishki qurylystary 1998 jyly aıaqtaldy. Ǵıbadathananyń aýmaǵy abattandyrylǵan, aǵashtar men gúlder arasynda, júzim astynda demalý ǵanıbet syılaıdy.
Ulttyq valıýtaǵa qoıylǵan eskertkish
Orta ǵasyrlarda X–XII ǵasyrlarda Qarahanıdter memleketiniń astanasy bolǵan Tarazda moneta saraıy bolǵan jáne kúsh pen órkendeýdiń sımvoly retinde tabany kóterilgen barys beınelengen shaqalar soǵylǵan. Bul zamanda óz aqshasyn shyǵara alatyn qalalar sırek edi.
Myń jyldan keıin Taraz (Sol kezdegi ataýy Jambyl) qaıtadan aqsha astanasy boldy. Táýelsizdik alǵan tusta Tarazdan Qazaqstannyń barlyq óńirlerine ulttyq teńge valıýtasy taraldy.
Egemen Qazaqstannyń alǵashqy aqshasy Ulybrıtanııada basyldy. Sodan keıin qatań qupııa jaǵdaıynda 2,3 mıllıard jańa teńge Qazaqstanǵa Tarazǵa, Ulttyq banktiń Jambyl fılıalynyń jerasty qoımasyna, sondaı-aq Jambyl oblysy Moıynqum aýdanynyń jerasty baspanalaryna tikeleı reıstermen jetkizilgen.
2013 jyly teńgeniń 20 jyldyq mereıtoıyna oraı, Tarazda Qazaqstanda ulttyq valıýtany engizýine arnalǵan estelik stela ashyldy. Bul Qazaqstandaǵy ulttyq valıýta teńgeniń tarıhyn kórsetetin alǵashqy eskertkish.
«Sáttilik serilerine» qoıylǵan eskertkish
Taıaý shet elderden kelgen týrıster buryn Jambyl esimimen atalǵan Tarazǵa kelip, postkeńestik zamandaǵy «Sáttilik serileri» (Djentlmeny ýdachı) kınofılminiń keıipkerlerine qoıylǵan eskertkishti izdeıdi.
2006 jyly «Sáttilik serileri» fılminiń 35 jyldyq mereıtoıyna oraı Tarazda «Shahrıstan» bazarynda osy kartına keıipkerlerine arnalǵan eskertkish saltanatty túrde ashyldy. Eskertkishtiń ashylýy tanymal aqparattyq naýqanmen qatar júrdi. Reseı kınematografıster odaǵynyń tóraǵasy Nıkıta Mıhalkov Jambyl oblysy ákimdigine qos eldiń dostyǵy men ózara baılanysyn atap ótip, alǵys hat joldady.
Taraz turǵyndarynyń bul fılmge erekshe qurmetpen qaraýynyń da sebebi bar. Fılm keıipkerleriniń biri Vasılıı Alıbabaevıch «Jambylǵa baram... Ol jaqta jyly, onda meniń anam bar» deıdi. Dál osy túsirilim aldynda akter Evgenıı Leonov Jambylǵa gastroldik saparmen kelgen eken, qystyń qaq ortasynda kelse de mamyrajaı aýa raıy, halyqtyń jylyshyraı minezi akterge unaǵan tárizdi. Osylaısha kıno keıipkerleri qalalardy atap oınaǵanda, akter «Jambyl» ataýyn da usynǵan.
«Sáttilik serileri» eskertkishi Taraz qalasynyń basty betkeustaryna aınaldy. Sondyqtan ortalyq bazar jabylǵanda tarazdyqtar eskertkishtiń taǵdyryna qatty alańdady. Qala bıligi de bul músindik kompozıtsııany qaıda kóshirý kerektigin uzaq oılady. Oılana kele, «Sáttilik serileri» tanymal meıramhana keshenine aýystyryldy.
Jambyl oblysyndaǵy eń tanymal týrıstik nysan
Qalanyń eń tanymal jáne eń kóp baratyn týrıstik nysany Tarazdan 40 shaqyrym jerde ornalasqan tylsymǵa toly Aqyrtas kesheni. Aqyrtas orny qazaqstandyq jáne sheteldik ǵalymdardyń asqan qyzyǵýshylyǵyn týǵyzady.
«Ejelgi Taraz eskertkishteri» memlekettik tarıhı-mádenı murajaı-qoryq dırektsııasynyń qamqorlyǵymen trassadan alys, sýsyz jáne shóldi jerde ornalasqan tarıhı keshen aýmaǵy qorshalyp, jol salynyp, jaryq qoıyldy.
2012 jyly munda konferents-zaly, jumys kabınetteri jáne arheologtarǵa arnalǵan shaǵyn qonaq úıi bar ǵylymı aqparattyq-taldaý ortalyǵy salyndy. Batys Eýropa – Batys Qytaı tas jolynan arnaıy asfalt jol tóseldi, Aqyrtóbe aýylynyń mańynda nusqama kórsetkishter ornatyldy.
Aqyrtastaǵy saraı – óte úlken qurylym, onyń Mysyr pıramıdalarynyń labırıntteri sııaqty tas ótkeldermen baılanysqan kóptegen bólmeleri bolǵan. Oǵan uqsas ǵımaratty qazir tek úsh jerde – Aleppo, Damask jáne Samarııada kórýge bolady. Tas ǵımarattyń ólshemi 205h185 metr bolatyn tórtburysh, onyń qabyrǵalary qyzyl qumnan quıylǵan úlken tas bloktarymen qaptalǵan. Aqyrtas kesheni quramyna saraı qurylysynan bólek, qala mańyndaǵy úıler, tas jáne saz karerleri, sý qoımalary kiredi. Áýeden lazerlik kameramen jasalǵan Aqyrtastyń biregeı fotosýretteri keshendi egjeı-tegjeıli qarastyrýǵa múmkindik beredi.
Aqyrtas týraly ańyz kóp, ol álemniń shetindegi aqyrǵy tas, kelimsekterdiń mekeni jáne kóripkelderdiń panasy, jumbaq kúsh beretin, zertteýshilerdi kútip jatqan tylsymǵa toly jer retinde sıpattalady.
Avtory: Galına Skrıpnık