Isataı Taımanuly

Taımanuly Isataı (1791-1838) Bókeı ordasy men Kishi júzdiń batys bóliginde bolǵan azattyq kóterilistiń basshysy, halyq batyry. Kishi júz Baıulynyń Berish rýynan. Jońǵar shapqynshylyǵy kezinde ataǵy shyqqan Aǵataı batyrdyń urpaǵy.

El isine erte aralasқan Isataıdyң kemeldenýine қaıyn aғasy Jabaı Begalınniң kөp kөmegi tıdi. Ol kisi oryssha oқyғan, әjepteýir saýaty bar adam bolғan, starshyn қyzmetin atқarғan. Ol өlgennen keıin onyң ornyna Bөkeı han Jabaıdyң tәrbıesin kөrgen Isataıdy starshyn etip taғaıyndap, 1814 jyly қarashanyң 25-inde Orynbor gýbernatory osy ұsynysty jәne қaғazғa tүsirilgen қonysyn bekitip berdi. Bөkeı қaıtys bolyp, el bıligi onyң inisi Syғaı Nұralyұlyna tıgende Isataımen jeke bas arazdyғy týyndap, eki arada barymta, aýyldy shaýyp ketý oқıғalary oryn aldy. 1817 jyly Orynbor shekara komıssııasy starshyn Өtemis Құlmanııazұlyn shaptyң dep Isataı Taımanұlyn Saraıshyқ қamalynyң tүrmesine japty. El-jұrty 20 myң som aқsha jınap berip, ony bosatyp aldy. 1823 jyly Syғaı sұltan tama rýynyң 2 adamyn өltirdiң degen jeleýmen ekinshi ret tүrmege қamattyrdy. Biraқ bұl iste aıғaқ-dәlelderi jol bolyp, Isataıdy bosatýғa mәjbүr boldy. Jәңgir han taққa otyrғan soң I.Taımanұlynyң jaғdaıy birshama jaқsardy. 1826 jyly Jәңgir han batyrdyң bұrynғy қonysynda қala beretinin maқұldap, қýattaý қaғazyn berdi. Jәңgir hannyң tapsyrýymen 1826 jyly қarashanyң 29-ynda Sankt-Peterbordan қaıtyp kele jatқan Bұhar elshisin Saraıshyқ bekinisinde қarsy alyp, Astrahanғa jetkizip saldy. 1827-1829 jyldary aralyғynda ol Bөkeı ordasy өmirinde aıryқsha belsendilik kөrsetti. Jәңgir hannyң bedelin asyryp, bıligin nyғaıtýғa kөp kүsh saldy. Hanғa қarsy Қaıypқalı Esimov sұltan kөterilis bastap, Bөkeı ordasyn dүrliktirgende, Isataı Jәңgir han jasaғynda jүrdi. Kөterilisti basý үshin қyrғa shyққan Orynbor shekara komıssııasynyң tөraғasy G.Genstiң қaýipsizdigin saқtap, jolbasshy boldy. Keıbir starshyndardy hanmen mәmilege keltirý үshin Ұıaly sezinde Jәңgirge adaldyққa ant berdi. Bұl kezde Қazaқ handyғynyң ishki isine tikeleı aralasa bastaғan Reseı otarshylary қazaқtardyң құnarly jerlerin tartyp alyp, өzderin syrtқa қýa bastaғan edi. Oral kazak-orystary Jaıyқ boıyn ıemdendi. Mұndaı қysymshylyқty Isataı starshyny bolyp jүrgen berish rýy da kөrdi. Osy kezde Jәңgir hannyң Jaıyқ boıyndaғy rýlardy ekige bөlip, birin қaıyn atasyna, ekinshisin jұrtқa zorlyқ-zombylyғymen aty shyққan saýdager Қaraýylқojaғa basқartyp қoıýy joқshylyқtan ashynғan sharýalardyң ashý yzasyn týdyrdy. I.Taımanұly bastaғan 8 starshyn basқarýshynyң jolsyzdyқtaryn jipke tizip, hanғa aryz joldady. Biraқ oғan esh tyıym salynbady. 1934 jyldyң maýsymynda Jәңgirdiң handyқ құrғanyna 10 jyl bolyp, toı jasaldy. Toı soңy «Bı saılaý sezine» ұlasty. Osy jıynda Jәңgir han men Isataı arasyna syzat tүsti. Bı saılaýynda қarsy shyғyp, қatty-қatty sөz aıtқan batyrғa Jәңgir han 60 atan aıyp tarttyryp, әri birjola yқtyrý үshin ony ata қonysynan da aıyrdy. Sonda da I.Taımanұly Қaraýylқojanyң ozbyr bıligine tyıym salýdy hannan batyl talap etip, hat jazdy. Biraқ hannan esh jaýap bolmaı, қaıta batyrdyң өzin kinәlaғandaı boldy. Osydan keıin Kaspıı jaғalaýyndaғy halyқ Қaraýylқojaғa baғynýdan bas tartyp, Isataı men Mahambettiң tөңiregine tұs-tұstan kelip jınala bastady. Mұnyң aıaғy tarıhtan belgili 1836-1837 jyldardaғy Bөkeı ordasyndaғy sharýalardyң feodaldyқ қanaý men patsha өkimetiniң otarlaý saıasatyna қarsy kөterilisine ұlasty. Kөteriliske Isataı men Mahambet basshylyқ jasady. 1837 jyldyң қazan aıynda Isataı 2000 jaýyngermen kelip, han ordasyn қorshap aldy. Biraқ kөterilisshilerge қosylғanymen, hannan қol үzgisi kelmegen bılerdiң yқpalymen Isataı ordany birden basyp almaı, han men orys polkovnıgi Gekkemen paıdasyz kelissөz jүrgizip ýaқytty өtkizip aldy. Osy ýaқytta hanғa kөmekke jiberilgen kazak orys otrıadtary ordaғa jetip үlgirdi. Қarasha aıynda Tastөbe degen jerde sheshýshi shaıқas boldy. Қansha erlikpen shaıқasқanymen, kөterilisshiler orystyң otty қarýyna tөtep bere almaı, jeңiliske ұshyrady. Jazalaýshylar kөterilisti aıaýsyz basty. Tұtқyndarғa 500-den 2000-ғa deıin dүre soғyp, Sibirge aıdady. Isataı kүshi basym jaý қolyna tөtep bere almaı, Mahambet Өtemisұly jәne basқa da senimdi 40 joldasymen tүn jamylyp, қarýly tosқaýyldy bұzyp, Jaıyқtan өtip ketti. Isataı Taımanұly 1878 jyly shildeniң 12-inde Aқbұlaқ өzeniniң boıynda bolғan shaıқasta қaza tapty. Ol bastaғan kөterilis jeңiliske ұshyrap, tүpki oı-maқsattaryna jetpese de, halyқtyң sana-seziminiң oıanýyna үlken әser etti. Atyraý oblysynda Isataı Taımanұly atyndaғy aýdan bar. Sonymen қatar Atyraý қalasynda mұrajaıy jұmys isteıdi, eskertkishi ornatylғan. Қala kөshelerine, orta mektepterge esimi berilgen. Derekkөzderi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 4 tom A.Seıdimbekov, «Eltұtқa» kitaby