Iran tragedııasy. Prezıdent Raısı qaza tapty, endi qandaı ózgeris bolmaq
Iran tragedııany saıasılandyrmaıdy
Taıaý Shyǵystaǵy barlyq memlekettiń kórshilerindegi ári básekelesterindegi protsesterdi jiti qadaǵalap otyrǵany túsinikti. Álemde alýan túrli konspırologııa úshin mundaı qolaıly múmkindikter de kóp emes shyǵar. Dál osyndaı jaıt Irannyń Shyǵys Ázerbaıjan ólkesinde Iran Prezıdenti tikushaǵynyń apatqa ushyraýyna qatysty da oryn alyp jatyr. Túrli nusqalar aıtylyp ta jatyr. Biraq, olar túsinikti sebepterge baılanysty keńinen taralyp otyrǵan joq. Konspırologııa - Taıaý Shyǵystaǵy kez kelgen protsestik jaltarý múmkin emes spýtnıgi. Degenmen, ony indetý de mindetti emes.
Irannyń keıbir ókilderiniń qolaısyz aýa raıyna basa nazar aýdarýy da osyǵan tán. Bul olardyń oryn alǵan tragedııany barynsha saıasılandyrýdan jaltarýǵa tyrysatyndyqtaryn bildiredi. Degenmen, prezıdenttik tikushaqpen qatarlasa ushqan taǵy eki áýe kemesiniń din aman jerge oralǵany taǵy bar. Bálkim sondyqtan bolar, IRNA agenttigi tehnıkalyq aqaý jaıly málimdep otyr. Al 20 mamyrda eldiń burynǵy Syrtqy ister mınıstri Djavad Zarıf Irannyń avıatsııalyq ónerkásibine qarsy sanktsııa engizgen AQSh jaýapty ekendigin aıtqan-dy.
Raısı men Abdollahııan amerıkalyq eski Bell 212 tikushaǵynyń bortynda bolǵan. Demek, onyń buzylýy da múmkin ekendigi daýsyz. Irandyq avıatsııalyq ónerkásiptiń teńdessiz kúsh-jigeriniń arqasynda batystyq óndiristiń eski avıatehnıkasyna tıesili park uzaq jyldarǵa sozylǵan sanktsııalarǵa qaramastan qyzmet kórsetip turǵany belgili. Alaıda kez kelgen tehnıkanyń qalaı degende aqaýy tabylary anyq.
Bul rette Zarıftiń sózine jiti nazar aýdarǵan jón sııaqty. Bir qaraǵanda aýyzdan shyqqan sóz AQSh-ty aıyptaý sııaqty kórinedi. Sonymen qatar bitimge shaqyrý astary da baıqalyp qalady. Anyǵy “biz bárin ózimiz-aq jasap, senderge kórsetemiz” deıtindeı jaýlyq emes. Zarıf mán-jaıǵa muńaıyp otyrǵandaı. Al astary “birge qyzmet jasaıyq” deýge keletindeı. Reformator Prezıdent sanalǵan Hasan Rýhanı tusyndaǵy jáne Irannnyń ıadrolyq baǵdarlamasyna qatysty Batyspen mámile júrgizilgen kezeńdegi eldiń burynǵy Syrtqy ister mınıstri úshin bul barynsha shynaıylyraq. Dál osy jaǵdaıda kórnekti ýltrakonservator Raısıdiń mert bolýy ırandyq reformatorlar úshin de múmkindik yqtımaldyǵy.
Saıasattyń ózgerýi neǵaıbil
Raısı Irannyń jańa tarıhynda aıtarlyqtaı iz qaldyrdy desek te bolady. Ol 25 jasynda Tegeranda prokýror jáne 1988 jyly myńdaǵan adamnyń jappaı túrmege toǵytýǵa jaýapty 4 sýdıanyń biri boldy. Tutqynǵa alynǵandardyń basym bóligi solshyl uıymdardyń jaqtastary edi. 2009 jylǵy narazylyq kezinde de sherýshilerdiń kópshiligi jazaǵa tartyldy. Bul iske de Raısıdiń qatysy bar. Sońǵysy retinde ǵurpyna baılanysty polıtsııa qolynan mert bolǵan kúrd qyzy Mahsa Amını oqıǵasy oryn alǵan 2022 jylǵy narazylyqty eske alsaq ta jetkilikti. Sol ýaqytta Raısı el prezıdenti bolatyn ári qyz mert bolǵanǵa deıin hıdjabqa qatysty talaptardy kúsheıtý jaıynda sheshim qabyldaǵan-dy. Sodan keıin narazylyq kúshpen basyp-janshyldy jáne birqatar sherýshi qatań jazaǵa tartyldy. Árıne, bul ýaqyttaǵy qýǵyn-súrginge qarsy narazylyqtyń aýqymy 1988 jylǵydaı bola qoıǵan joq, desek te...
ıAǵnı, Raısı ıran basshylyǵynda qatal, ýltrakonservatıvti baǵytty ustandy. Ol Islam revolıýtsııasynyń kúzetshileri korpýsymen tyǵyz baılanysty boldy jáne Iran ekonomıkasynyń aıtarlyqtaı bóligi qamtylǵan jartylaı memlekettik qorlarmen baılanys ustady. Olardyń keıbiri dástúrli ıslam uıymdaryndaǵy vakf júıesimen jumys isteıdi. Al vakf júıesi arqyly alynǵan tabys dinı uıymdardy qamtamasyz etýge jáne kedeı-kepshikke kómek kóretýge beriledi.
Aıta keterligi, burynǵy vıtse-prezıdent, qazirgi ýaqytta Iran prezıdentiniń mindetin atqarýshy Mohammad Mohber Mostazafan ıslam revolıýtsııasy qorynda jumys istegen. Oǵan Iran ekonomıkasynyń aıtarlyqtaı bóligi tıesili. Mohber 2007 jyly quramyna Mostazafan qory kiretin Setad ınvestıtsııalyq qoryna basshylyq jasaǵan. Olardyń barlyǵy da rahbar (Joǵary lıder) Álı Hameneıge moıynsunady. Buǵan qosa, ómirden qaıtqan Raısı de, Mohber de onyń úzeńgilesteri sanalady.
Sondyqtan da Raısıdiń qaza bolýyna baılanysty Iran saıasatynda eshqandaı ózgeris bola qoımas. Shyn máninde eldi prezıdent emes, Hameneıge bas uratyn saıası jáne dinı qurylymdardyń kúrdeli konfıgýratsııasy basqarady. Osyǵan oraı 50 kúnniń ishinde el Hameneı men onyń jaqyn ortasynyń kóńilinen shyǵatyn prezıdentti tańdaıdy.
Munyń ústine olar usynǵan kandıdattyń tanymaldyǵyna alańdaýdyń reti de joq. 2022 jylǵy narazylyqtardan keıin Irandaǵy bıliktiń qoǵamdaǵy tanymaldyǵy álsireı túsken. Ásirese, bul eldegi ekonomıkalyq problemalar, máselen ınflıatsııanyń 40 paıyzǵa jetýi jáne ómir súrý deńgeıiniń tómendeýi aıasynda.
Eldiń kelesi kóshbasshysy revolıýtsıoner emes, pragmatık bolýy múmkin
Ózge máselelerdiń mańyzy munan da salmaqty. Raısı Hameneıdiń bolashaq murageri retinde qarastyryldy. Ol jańa rahbarǵa tańdaý jasaıtyn 88 din qaıratkerden turatyn sarapshylyq keńeske kirdi jáne osynaý óte mańyzdy organ basshysynyń orynbasary boldy. Hameneıdiń jasyn esker otyryp, jańa rahbardy saılaý máselesi zor mańyzǵa ıe bolatyndyǵy anyq.
Hameneı kezinde Aıatolla Rýholla Homeını qaıtys bolǵannan keıin 1989 jyly Iran prezıdenti taǵynan rahbat bolyp saılanǵan edi. Sondyqtan Raısı de dál osy jolmen júrýge daıyndyq ústinde boldy degen pikir bar. Alaıda, endi jańa kandıdat qajet. Іs júzinde Iran shııtteriniń dinı ıerarhııasynda ońtaıly kandıdat tabý asa qıyndyq týdyra qoımaıdy. Degenmen, bul rette másele laıyqty saıası tájirıbeniń bolýynda.
Kez kelgen kúrdeli qıyndastyrylǵan júıede qalaı desek te onyń básekeles toby bolady. 1979 jylǵy ıslam revolıýtsııasynan keıin elge bıligin júrgizip otyrǵan shııt aıatollalardyń arasynda túrli kózqarasty jaqtaıtyndar da bar. Árıne, burynǵy prezıdent Roýhanı syndy reformatorlardyń yqpaly joq. Medjdıstiń burynǵy tóraǵasy yqpaldy aıatollalardyń biri Mehdı Karrýbı úı qamaqta otyr. Biraq, dál qazirgi ýaqytta qandaı toptyń ishinde eń konservator úmitkerdiń bar ekendigi mańyzdy bolyp tur.
Eń bastysy, Iranda prezıdent Raısıdiń ómirin qıǵan Shyǵys Ázerbaıjan taýlaryndaǵy apattan beri revolıýtsııalyq dáýir aıaqtaldy desek bolady. Saıası sahnadan reseılik revolıýtsııa tarıhyndaǵy qýǵyn-súrginmen baılanysy bar adamdar, shartty túrde ırandyq Trotskıı nemese dálirek aıtqanda ırandyq Vyshınskıı ketti. Osynaý uly ári ejelgi elde aldaǵy ýaqytta ne bolaryn bilmeımiz. Biraq pragmatızmge árqashan úmit bar. Kez kelgen revolıýtsııa aıaqtalǵannan keıin erte me, kesh pe pragmatıkter keledi. Eń bastysy, kesh bolmasa bolǵany.