Intellektýaldy ult tiregi - bilimi myqty, biligi zor, aqyl-parasaty mol azamattar - T. Bıtýova

ASTANA. QazAqparat - Intellektýaldy ultty biz qalaı qalyptastyramyz desek, táýelsiz eldiń ul-qyzyn aldymen Otansúıgishtikke, odan keıin bilimi myqty, biligi zor, aqyl-parasaty mol azamat retinde tárbıelesek, ol erteń Prezıdent aıtqan ıntellektýaldy ulttyń beldi ókili bolyp shyǵady. Bul týraly «Egemen Qazaqstan» gazetiniń búgingi sanyndaǵy suhbatynda ult urpaǵynyń ishindegi talanttardy taýyp, baýlý isin bir sát te esten shyǵarmaı «Intellektýal-2050» halyqaralyq qoryn quryp, sol boıynsha jumys atqaryp jatqan Tildash BITÝOVA áńgimeleıdi.

Búgingi dáýir dáldikti, naqty qadamdy, sóz emes, retti isti talap etedi. Munyń bári Prezıdenttiń sońǵy Joldaýynda, halyq jaqsy qabyldaǵan, aldaǵy asqaq armanǵa, onyń nátıjesi el irgesin bekitýge negizdelgen zerdeli maqalasynda kórinis tapty. Ásirese, Joldaýdaǵy ár azamattyń el damýyna óz úlesin qosý jónindegi oı-baılamdary jurt kóńilinen shyǵýda. Bul istiń atqarylýy úlken-kishi demeı, Otanymyzdyń árbir turǵynyna ortaq maqsat-mindet ekeni belgili.

- Qyryq bes jyldan asa ýaqytymdy bilim salasyna jum­sadym. Eńbegim elenip omyraýyma «Qurmet» ordenin taqtym. Zeınetke shyqqanda ornyma alty jyl baýlyǵan orynbasarymdy otyrǵyzyp kettim. Osynsha kezeńim ult urpaǵyna arnalǵandyqtan úıde qam-qareketsiz otyrýdy jón kórmeı Elbasynyń ıntellektýaldy ult ıdeıasyn júzege asyrý úshin arnaıy qor qurdym, - dep áńgimeleıdi Tildash Bıtýova óziniń suhbatynda. - Aty úlken bolǵanmen jarǵylyq kapıtaly qazirshe shamaly. Intellektýaldy ultty biz qalaı qalyptastyramyz desek, táýelsiz eldiń ul-qyzyn aldymen Otansúıgishtikke, odan keıin bilimi myqty, biligi zor, aqyl-parasaty mol azamat retinde tárbıelesek, ol erteń Prezıdent aıtqan ıntellektýaldy ulttyń beldi ókili bolyp shyǵady. Keıbir azamattar zeınetkerler otbasynda otyra bermeı me degen pıǵyldaryn aıtyp qalady. Biraq boıynda qaıraty bar kezde elge qyzmet etkennen artyq qandaı baqyt bolady.

Meni Elbasynyń sońǵy Joldaýy tipti qanattandyrdy. Sebebi, el damýyna daǵdarys kezinde ár qazaqstandyqtyń úles qosýy jónindegi aıtqan sózi oı-sanama serpilis ákeldi. Ásirese, el jastaryna arnap «Bilimdi, eńbekqor, bastamashyl, belsendi bolýǵa qazirden bastap daǵdylanyńdar. Jumys pen suranys bar óńirge batyl baryńdar. Sheberliktiń shyńyna jete bilseńder mamandyqtyń bári jaqsy. Qazir tehnıkalyq mamandyqtardyń, ǵylym men ınnovatsııanyń kúni týǵan zaman», degen sózi tek jastarǵa ǵa­na emes, úlkenderge de oı saldy. Men respýblıkalyq «Daryn» ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵyna basshylyq jasaǵan jyldary álemniń 80 memleketinde bolyp, sonyń ishinde 25 elmen arnaıy baǵdarlamalar boıynsha jumys jasaǵan edim. Memleket basshysy qazir tórtkil dúnıeni túgel sharlap júr. Bul el órkendeýin qalaı da jedeldetý qajettiginen týǵan saparlar dep oılaımyn. Elbasy qoıǵan mindetterdi oryndaý jolynda mektep oqýshylaryna arnalǵan «Bastaý», «Zerde» konkýrstaryn uıymdastyrdyq. Dúnıejúzinde bilim salasyna birden-bir qarjy bólip otyrǵan memleket retinde álemdik deń­geıde ótetin halyqaralyq olımpıadalardy Qazaqstanda da ót­kizsek degen nıetpen matema­tıka, fızıka, ınformatıka pánderi boıynsha halyqaralyq olımpıada ótkizý jóninde tıisti álemdik halyqaralyq uıymdarǵa usynysymyzdy bergen edik. Ol halyqaralyq qoǵamdastyqtan qoldaý tapty. 2010 jyly matematıka páni boıynsha 51-shi halyqaralyq olımpıada Astana qalasynda ótti. Oǵan tórtkil dúnıeniń júzge tarta elinen daryndy oqýshylar qatysty. Bizdiń baptap qosqan talanttarymyz matematıka páninen Sıngapýr, Gonkong, Qytaı, Japonııa elde­rinen keıingi 5-shi oryndy ıelenip, Otanymyzdyń mereıin ósirdi. Budan keıin fızıka men ınformatıkadan osyndaı bilim saıysy boldy. Men mundaı isterdiń bárin Elbasynyń ımıdjin kóterý úshin uıymdastyryp kele jatyrmyn.

- Tildash Rysqulbekqyzy, bul qordyń basty maqsaty týraly taratyp aıta ketseńiz?

- Qazaq halqy qashan da talanttarǵa kende bolǵan emes. Ultymyzdyń ardaqtylary qyran búrkitti balapan kezinen baýlyǵan. Men de osy nıetti alǵa ozdyryp, el ishindegi oıy ozyq oqýshylardy óz Otanymyzda, shetelde ótetin olımpıadalarǵa aparýdy nıet ettim. Sebebi, oqýshylardy demalys kezinde ata-analar shetelderge jiberip jatady. Men sondaı azamattarmen tildese kelip, sol balalardy demalta otyryp, bilim saıysyna qatysýy kerektigin aıttym. Muny ata-analar túsinistikpen qabyldady. Sóıtip, 2-10 synyp oqýshylary arasynda bolashaqta ult elıtasy bolatyn jas zııatker balalardy aıqyndap, bilim men ǵylymnyń saıystaryna qatystyra bastadym. Osy arada myna bir nárseni erekshe aıtqym keledi. Olımpıada júzden júırikterdiń baq synaıtyn jeri. Men sol bilim saıysyna tek talanttardy ǵana aparýdy nıet ettim. Aqshany alǵa ozdyrmadym. Aqshaǵa sengen jerde bilim bolmaıdy. Qazirdiń ózinde 300-den asa talapty balany Frantsııada, Vengrııada, Shveıtsarııada, Bolgarııada, Re­seıde, t.b. jerlerde ótken olım­pıadalarǵa qatystyrdym. Kóbi júldeger atanyp otyr. Bir ǵana mysal, Parıj qalasyndaǵy olım­pıada Lýı-Grand lıtseıinde ótti. Onyń negizin Lıýdovık XIV qalaǵan eken. Sol bilim ordasynda kezinde Vıktor Gıýgo, Jan-Batıst Moler, Jorj Pompıdý, Jak Shırak, joǵary algebranyń negizin qalaǵan ataqty matematık Evarıst Galýa oqyǵan. Sol bilim saıysynda halyqaralyq «Kengýrý» assotsıatsııasynyń qurmetti pre­zıdenti Andre Deledık qa­tysyp, ózi júrgizdi. Bilim saıysyna qatysqan bizdiń balalardy qazylar alqasy joǵary baǵalady. Sol sekildi Býdapesht qalasyndaǵy ELTE ýnıversıtetinde ótken olımpıadaǵa qatysqan qazaq­standyqtardy Vengrııanyń tuń­ǵysh ǵaryshkeri Bertalan Farkash arnaıy quttyqtap, eskertkish medal tapsyrdy. Árkez shet­elderdegi bilim saıysyna barǵan oqýshylardy sol eldiń tarı­hı oryndarymen tanystyrýdy birinshi kezekke qoıamyn. Máselen, sol Vengrııaǵa barǵan kezde qypshaqtar ortalyǵynda bolyp, Qazaq elimen sol jurttyń arasyndaǵy bir baılanystyń bar ekenin ańǵarttym. Býdapeshtte matematıka mýzeıi bar. Jalpy, mýzeı jasaýdyń ádemi úlgisi sol der edim. Onda kóz tartar jarqyl-jurqyl dúnıeler emes, matematıkalyq formalar, qaǵazdan jasalǵan alýan túrli dúnıeler molynan. Oqýshylar osyny kórgende muraǵat qalyptastyrýdyń ádemi úlgisin uqqandaı boldy. Máselen, Frantsııaǵa barǵan ár saparymyzda oqýshylar Elıseı alańyna baryp, ataqty munaraǵa shyǵyp kóne qalanyń tórtburyshyn túgel kórdi. Sońǵy 2 jyldaǵy kóktemgi oqýshylar demalysynda Parıjde ótken olımpıadaǵa qatysýmen qatar, 22 naýryzdy ataqty munaranyń ushar basynda qarsy alýdy ádetke aınaldyrdyq. Bul sol memlekette turyp jatqan ózge ulttardyń nazaryn aýdarýmen qatar, bizdiń oqýshylar óz ultynyń dástúrin kórsetý arqyly ózgelerdiń qyzyǵýshylyǵyn oıatty. Sondaı bir júzdesýde frantsýzdar: «Bular jaı balalar emes, altyn balalar eken ǵoı» degeni este.

Al Sankt-Peterbýrg qalasynda bolǵan olımpıadada ataqty matematık, akademık M.Bashmakov úlgisin oqýshylarǵa tanystyrdyq. Ol óziniń akademııasyn 4 bólmeli páterinde qurǵan eken. Reseı memlekettik syılyǵyn alǵanda tıgen aqshaǵa matematıkanyń keshendi oqýlyǵyn shyǵarypty. Sonyń tusaýkeserin Ermıtajdyń joǵary baǵalanatyn 12-shi zalynda ótkizdi. Bizdiń uldarymyz ben qyzdarymyz sol kórmege qoıylǵan kitaptardyń árqaısysy týraly akademıkten suraǵanda, ol kisi: «Bilimge qyzyqqan bul qan­daı jaqsy balalar!» dep arnaıy qabyldaý jasady. Ol - matematıka ǵylymyn kórkem áde­­bıetpen ushtastyryp, sol kór­­kem ádebıetti sýretpen berý tá­silin qalyptastyrǵan ǵalym. Biz sol ataqty qalaǵa saparymyzdy aldy­men Jambyl babamyzdyń es­kert­kishine gúl shoqtaryn qoıýdan bas­taımyz. Odan keıin qalanyń kórneki jerlerin aralaımyz. On­daǵy maqsat, oqýshylardyń esinde osyndaı ıgilikti ister qa­lýy tıis. Adam jas kezinde kór­genin úlkeı­gende umytpaıdy.

- Mundaı ıgilikti isterdi uıymdastyrýǵa qol ushyn berip jatqandar bar ma?

- Meniń negizgi demeýshilerim de, qoldaýshylarym da ata-analar der edim. Jeke adamdar da óz úlesterin qosyp keledi. Sondaı bir azamatsha ómir boıy bilim salasynda qyzmet etken, qazir zeınette bolsa da talantty balalardy óz kúshimen daıyndap júrgen Aıtkúl Sáýlebaeva der edim. Ózge de qoldaýshylarymyz az emes. Qordyń jumysyn úsh-aq adam atqaryp júrmiz. Qarjy joq demeı, talpynsań, umtylsań, halyqpen jumys isteseń bári de bolady eken. Ásirese, mektep muǵalimderimen pikirlesý barysynda synybyndaǵy daryndy oqýshy týraly jan-jaqty habardar bolǵan soń, ony bilim saıys­taryna tartýǵa talpynsań isiń ilgeri baspaı qoımaıdy. Men bir ǵana mysaldy aıtaıyn. Ońtústik Qazaqstan oblysynan 9-shy synyp oqýshysy Álıdar Ómirálın Bolgarııada ótken bilim saıysynda uly kúıshi Nurǵısa Tilendıevtiń kúılerin oryndap, Gran-prıge ıe boldy. Bizdiń talantty oqýshyny baǵalaǵan bolgarııalyq qazylar alqasy Álıdardy Máskeýde ót­ken P.Chaıkovskıı atyndaǵy ha­lyqaralyq konkýrsqa shaqyrǵan edi. Qarjynyń bolmaǵandyǵynan bara almaı qaldy. Qazaq halqy qashanda balasyn oqytýdy birin­shi kezekke qoıǵan ǵoı. Áleý­met­tanýshylardyń zertteýine qa­­ra­ǵanda ultymyzdyń jas ula­ny­nyń 80 paıyzy joǵary bilim alýǵa talpynady eken. Endeshe, biz sol jas­ty qarǵadaıynan óz elimizde bi­lim nárimen sýsyn­datyp, álemde ótip jatqan bilim saıystaryna qatystyryp, bar­ǵan memleketteriniń ozyq úlgisin kórsetip, jaqsysynan nár al­ǵyzyp qalyptastyra bilsek, utylmasymyz anyq. Qazaqtyń talantty balalary qaı kezde de top jaryp shyqqan ǵoı. Keıde biz solardy der kezinde tanytyp, nasıhattaı almaı júrmiz. Olardy keıingi tolqynǵa úlgi etip kórsetsek, keıingiler, dana Abaı aıtqandaı, «bolmasa da uqsap baǵýǵa» tyrysary sózsiz ǵoı. Buryn júzden júırik, myń­nan tulparlardy táýelsiz Qa­zaq eliniń bolashaǵy dep tanystyratynbyz. Olar «Daryn» or­talyǵynyń maqtanyshy sanalatyn. Men ár basqosýlar ke­zinde sondaı dúldúlderi ónege tutyp qatystyrýdy úrdiske aı­naldyrǵanym bar. Aıtalyq, tórtkil dúnıeniń oqymystylaryn tańǵaldyryp, olımpıadalarda top jarǵan Qýat Esenov, Ádil Jú­girálın, Tımýr Jıentaev, Dáý­let Asqarov el maqtanyshyna aı­nalǵan. Qazir olar óz Otanynyń abyroı-bedelin asyrý úshin bilim-bilikterimen úles qosyp keledi. Jaqynda, qysqy kanıkýl kezinde 2-10 synyp oqýshylary arasynda «Qazaq Artegi» dep atala bastaǵan Bý­rabaıdaǵy «Baldáýren» ke­she­ninde sheberlik synybyn ótkiz­dik. Sol sheberlik synybyna qatysqan Bolgarııa Ǵylym akademııasynyń Matematıka jáne ınformatıka ınstıtýtynyń professory Albena Vasıleva qatysyp, Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń bi­lim salasyna jasap otyrǵan qam­qor­lyǵyna rızalyǵyn bildirdi. «Dúnıejúziniń birde-bir elinde dál sizderdeı bilimge kóńil bólip otyrǵan joq. Mundaı jaǵdaıda úsh birlik jumys jasaýy kerek. Ol ýnıversıtet oqýshysy óziniń bolashaq stýdentin mektepten tańdap alýdy jolǵa qoıýy tıis. Ekinshi, mektep oqýshysy óziniń bolashaqta ıgeretin mamandyǵyn ustazdarymen keńese otyryp aıqyndaýy kerek. Bul jumysta muǵalimniń atqarar róli erekshe. Ondaı muǵalim búkil sanaly ómirin oqýshyǵa arnaýy tıis. Úshinshisi, ata-ana balasynyń keleshegine bir sát te nemquraıdylyqpen qa­­raýǵa quqyǵy joq. Qolyńnan bir shyqqan qusty qaıta ustaı al­maısyń. Bala da sol sekildi» degen oıyn ortaǵa saldy.

- Elbasynyń elge adal qyz­met etý jónindegi aıtqanyn oryn­dap, jas urpaqqa janashyr bo­lyp kelesiz. Siz baýlyp júlde alǵan oqýshylardyń joǵary oqý oryndaryna qabyldaný ja­ǵy qalaı?

- Biz sheteldegi olımpıadalarǵa oqýshylardy aparýmen qatar, óz elimizdegi jaqsy isterge de atsalysyp kele jatyrmyz. Sonyń bir dáleli, «Intellektýal-2050» halyqaralyq qory ár jyl saıyn tuńǵysh Prezıdent kúni me­rekesi aıasynda «Bolashaq álem metallýrgteri» matematıka pá­ninen 11 synyp oqýshylary arasynda, bir kezderi D.Qonaev, óz­ge de qazaqtyń aıtýlylary bilim alǵan Máskeý bolat já­ne balqytý ulttyq ǵylymı-zert­teý tehnologııa ýnıversıteti ǵa­lymdary daıyndaǵan esepter negizinde olımpıada ótkizýdi jolǵa qoıdyq. Ol Ońtústik Qa­zaqstan oblysyndaǵy M.Tasova atyndaǵy úsh tilde oqytatyn mamandandyrylǵan daryndy ba­lalarǵa arnalǵan №12 mektep-ınternatynda ótip keledi. Bul bilim saıysynyń maqsaty - eń­bek jolyn metallýrgtan bas­taǵan Memleket basshysynyń ómirin ónege ete otyryp, eńbek pen bilimdi ushtastyrsań arman bıigine kóterilesiń degen uǵymdy ult urpaǵynyń sanasyna sińirý. Endi suraqqa berer jaýabym, bizdiń júldegerlerge óz Otanymyzdyń joǵary oqý oryndary emes, Re­seıdiń ir­geli bilim mekemeleri, ıaǵnı ýnı­versıtetteri, naqtylaı tússem, jańa aıtqan Máskeý bolat jáne balqytý ýnıversıteti joǵary bilim berýde. Grant ıegerleri qatarynda Aǵzam Qudaıbergen - metallýrg mamandyǵyn, Baıansulý Orazbaı - tehnıka men tehnologııa, Nurqoja Ádıqan - energetıka, Temirlan Tóleýbek - fızıka, Tımýr Narzýllaev - taý-ken isinde joǵary bilim alyp jatyr. Bulardan ózgeler de barshylyq. Al óz elimizdegi zańnyń talabyna qaraı, arnaıy tizbeden ótpegen olımpıada júldegerleri ulttyq biryńǵaı testke kirmese, joǵary oqý oryndaryna qabyldana qoı­maıdy. Árıne, zańnyń talabyn oryndaýǵa tıistimiz. De­gen­men, naǵyz talanttardy ózge memleketterdiń oqý oryndary bi­limine qarap qabyldap jatqanda, bizdiń bilim ordalarynyń zańdyq kúshi bar qujatty syltaý etýi keıde kóńilge qonbaıtyn sekildi. Bul arada jetpeı jatqan bir-aq másele bar. Ol memleketimizdegi rektorlardyń ulttyq kadrlardy daıarlaý isine kóp mán bere bermeıtini. Bolmasa, qazirgi oqý orny basshylarynyń qolynda biraz múmkindik bar. Ózderiniń granttaryn da taǵaıyndaı alady. Eger sondaı erlikke baryp jatsa, eldiń bolashaǵy sanalatyn jastarǵa jol ashar edi. Bir mysal keltire keteıin, Ven­grııada bizdegideı birinshi, ekinshi, úshinshi oryn ǵana emes, bilim saıysynda onǵa deıin oryn al­ǵandardy arnaıy mamandardyń áń­gimelese otyryp synaq alý tá­silimen qabyldaıtyn úlgisi bar. Biz keıde memlekettik grant­ty, zańnyń tarmaqtaryn alǵa tar­typ, daryndy jasty shet­te­tip kele jatqanymyzdy basa aıt­qym keledi. Qalaı desek te, ishki eseppen emes, naǵyz ta­lant­tar taǵdyryn UBT-ǵa telı ber­meı, jeńildik jasaýdy qaras­tyrýymyz kerek sekildi. Otandyq jáne álemdik bilim saıystaryna qatysyp, aq adal qazylar baǵa­laǵan daryndy jasty betten qaq­paı joǵary oqý oryndaryna qabyldasaq, Elbasynyń Ult Jos­pary, «5 ınstıtýttyq reforma», «100 naq­­ty qadam» múltiksiz oryndalady.

Ony atqaratyn kadr desek, myqty maman talantty urpaqtan shyǵady. Men Prezıdenttiń osy uly ıdeıasyn júzege asyrý nıetimen osyndaı jumystar at­qaryp kele jatyrmyn. Aldaǵy ýaqytta elimizdiń abyroı-be­delin kóteretin EKSPO-2017 kór­­mesine patrıot oqýshylardy uıymdastyryp, olardyń olımpıa­dalar men ǵylymı jobalardaǵy jetistikterin, ózderi oılap tapqan jańalyqtardy bir pavılonǵa jınaqtap, ózderin volonter retinde qatystyrý nıetindemin. Sonymen qatar, Elbasynyń «Ult Jospary - qazaqstandyq armanǵa bastaıtyn jol» atty jobasynda «Jasampaz qazaqstandyq patrıotızm», «Máńgilik El Patrıottyq Aktisi» týraly erekshe atap ót­ken ıdeıasy negizinde jastarǵa patrıottyq rýh berý maqsatynda «El­­jandylar akademııasyn» uıym­­dastyrý nıetin qolǵa aldym. Bul memleketimizdegi mekteptermen birlese otyryp, oqýshylardy bastaýysh synyptan baýlyp pat­rıottyq sezimdi boılaryna si­ńirip, eli­ne adal qyzmet etýdi kóńil­derine uıalatý bolyp tabylady.

"Egemen Qazaqstan" gazeti, 2016 jylǵy 26 qańtar