«Innovatsııalyq balalardy» jetildirý úshin ádebıetti damytý kerek - Aıdos Sarym

    ALMATY. QazAqparat - «Ozar eldiń balasy kitap oqıdy, tozar eldiń balasy smartfon shuqıdy» búginginiń ózekti maqaly bolyp tur. Bul bir jaǵynan tsıfrlyq qoǵamnyń zamanaýı jetistikterinen bolsa, ekinshi jaǵynan elimizdegi balalar ádebıetiniń jaǵdaıyn kórsetedi. Qazaqstandaǵy balalar ádebıeti nelikten mıllıondaǵan qazaq balasynyń suranysyna jumys istemeı otyr? Nege oqyrman men ádebıet arasynda baılanys joq? Balalar ádebıeti naryq jaǵdaıyna nege ıkemdele almaı qaldy? Osy jáne ózge suraqtarǵa saıasattanýshy, qoǵam qaıratkeri, QR Ulttyq kitaphanasy dırektorynyń keńesshisi, «Altyn qalam» ádebı baıqaýyn uıymdastyrýshylarynyń biri Aıdos Sarymnan surap bilýge tyrystyq.

- Jalpy ádebıettiń ózi qoǵamdy tárbıeleıtin qural deımiz ǵoı. Al balalar ádebıetiniń basty mıssııasy budan da aıqynyraq  bolar?

- Balalar ádebıeti óziniń qurylymy, mıssııasy, baǵyt-baǵdary turǵysynan jalpylama ádebıetten kúrdeli dep sanaımyn. Sebebi óziniń júreginiń suraýymen keletin ádebıetke qaraǵanda onyń mıssııasy aıqyn. Ol - óskeleń urpaqty tárbıeleý. Ómirlik tájirıbesi, talǵamy, paıymy, parasaty bekimegen óskeleń urpaqty kitapqa baýlý, oqýǵa, izdenýge, talaptanýǵa ıtermeleý bolatyn bolsa, ekinshiden, qyzyqtyrý arqyly kórneki quraldar, sýreti men  ıdeıasy arqyly naqty qundylyqtarǵa, ulttyq qundylyqtarǵa ıtermeleý kerek. Tarıhı kitapty, fantastıkany, ony jaqsy jazylǵan bolsa oqı beresiz. Al balalar ádebıeti basqasha.

Bir ǵalymnyń aıtqany eske túsedi, «bul dúnıede oqýlyq jazǵannan góri, Іnjildi qaıta jazý ońaıyraq» degen eken. Shynynda, Іnjildi qııaldan jaza berýge bolady. Al balalar taqyrybyna jazatyn jazýshylardyń psıhologııalyq, pedagogıkalyq ilimderi tereń, jan-jaqty bilimi bolý kerek.

Keńes zamanynda jaqsy bolsyn, jaman bolsyn balalar ádebıeti boldy. Ol kezdegi balalar ádebıeti partııalyq úgit nasıhat quralyna aınalyp, sol naýqannyń jumystaryna qatysty. Olardyń korpýsyn Tumaǵańdar (Tumanbaı Moldaǵalıev - red.), basqa da bilimdi azamattar ustap turdy. Al 90-jyldardyń basyna qaraı jalpy ádebıet salasy naryqqa beıimdele almaı qaldy. Bylaısha aıtqanda, balalar ádebıeti qoǵamǵa da, memleketke de qajet bolmaı qaldy. Azdy-kópti balalar basylymy shyǵyp turdy. Alaıda oǵan degen qajettilik asa keremet jaǵdaıda bolǵan joq dep oılaımyn.

- Jalpy ádebıet taqyrybyna keleıikshi. Táýelsizdik alǵanymyzǵa 25 jyl boldy. Osy ýaqyt ishinde ne ózgerdi? Biz sol kezdegi ádebı daǵdarystan shyǵa aldyq pa?

- Jalpy ádebıettegi daǵdarystan endi shyǵyp kele jatqan sııaqtymyz. Meniń oıymsha, bir dáýir aıaqtalýǵa jaqyn bolǵanymen,  ekinshi dáýir bastalmaı kele jatyr. Sebebi, bizdiń ádebıet te, baspa isi de tolyǵymen naryqtyq mehanızmge beıimdelgen joq. Mynany qarańyz, jyl saıyn naryqqa 100 000 qazaq balasy qadam basyp keledi. Máselen, bıyldyń ózinde 100 myń bala mektep bitirdi. Eger naryqtyq logıkamen oılasaq, bul keremet múmkindik. Baspager úshin de, jazýshy úshin de. Sosyn mektepke bıyldyń ózinde 400 myńǵa jýyq búldirshin bardy. Olardyń 350 myńy, kem degende, qazaqtyń balasy. Bulardyń bárine ermek kerek, bilim kerek, ulttyq saıasatqa baýlıtyn dúnıeler kerek. Al biraq bizde áli kúnge  ádebıet naryǵy qalyptasqan joq. Álemdik ádebıettegideı baspagerler bir jazýshyǵa talasyp-tarmasyp qol jetkizip, kúni buryn kelisimge kelip jatqan joq. «Ádebı agent» degen túsinik joq. Álbette osyndaı olqylyqtardyń ornyn joıý úshin naryqtyq tetikterdi iske qosatyn ýaqyt keldi dep oılaımyn.

- Máselen, qandaı naryqtyq tetikterdi qosý kerek?

- Elimizdegi kitaphanalar jaǵdaıyn alaıyq. Kitaphana rýhanı  orda ispettes. Bir jaqsysy kitaphanaǵa kim keletini, onyń jasy barlyǵy uqypty ári muqııat jazylady. Soǵan qarap marketıng qaǵıdattaryn paıdalaný kerek. Máselen, pálen kitapty, pálen adam oqyǵan. Demek bul kitaptardy shyǵarý kerek, suranys bar degen sóz.

Qazaqstanda jylyna 2000-ǵa jýyq kitap shyǵady. Olardyń teń jartysy ýnıversıtet mańynda taralymy 200-500-den aspaıtyn kitaptar. Kópshilikke shyǵatyn kitaptarǵa kelsek, siz de men de oqyrmanbyz, qazaq tilinde oqıtyn kitap joq. Ásirese balalar ádebıeti salasynda oqıtyn kitap tappaısyz. Memlekettik tapsyrys máselesi bar, biraq bul bólek másele. Sondyqtan da, elde naryq qalyptasapaǵandyqtan suranys joq. Bul baspagerlerdiń oqyrmandy emes, memleketti izdeýge qushtarlyǵyn kórsetedi. Óıtkeni, negizgi kapıtal memleketten bolyp tur ǵoı. Bul jerde baspagerge de jazýshyǵa da qansha adam oqyǵany qyzyq emes. Eń bastysy olar memlekettiń tapsyrysyn ótese boldy. Álbette, jylyna tek mınıstrlik tarapynan qoǵamdyq-saıası mańyzy bar 300-400 kitap jarııalanyp turady.

Degenmen, bul jerde bir nárseni eskereıik, bul týyndylar bizderdiń, ıaǵnı salyq tóleýshilerdiń aqshasyna basylady. Sáıkesinshe, oqyrman, sarapshylardyń konkýrsynan ótken alǵashqy úshtikke engen júlde alǵan avtorlardy basýǵa tyrysý kerek. Olardyń artynda jaqsy bolsyn, jaman bolsyn aýdıtorııasy bar. Ekinshiden, bizder qoǵamdyq mehanızmderdi kitap aınalasyna shoǵyrlandyrýymyz kerek. Ol álemniń barlyq elinde synaqtan ótken tájirıbe. Jańalyq emes. Qalyń buqara arasynda kitap oqýdy sánge aınaldyrýymyz kerek. «Dosyńnyń týǵan kúnine dollar syılama,  kitap syıla». Naryq ondaı «dabyldy» baıqamaı qalmaıdy. Meniń bilýimshe, meloman jelisindegi qazaq tildi kitaptardyń sany 22 paıyzǵa jetipti. Bul áli de orys tildi naryq basym ekendigin kórsetip otyr.

- Bir tańqalarlyǵy, búgingi kúni kitap saýdasynda eń kóp ótetin dúnıeniń biri balalarǵa arnalǵan ónimder ǵoı...

- Iá. Óıtkeni ár ata-ana óz balasynyń memlekettik tildi bilgenin, tarıhtan sabaq alǵanyn qalaıdy. Onyń ústine 400 myń balanyń 10 synypqa deıingi qajettiligin qanaǵattandyrý kerek qoı. Búldirshin kezinde túrli ertegiler oqysa, eseıgen soń ǵylym men bilimdi, tarıh taqyrybyndaǵy, shym-shytyryq oqıǵalarǵa toly fantastıka janryn oqýy tıis. Onyń bári ári qajettilik ári suranys.

- Osy jerde másele múmkin janrlardyń jutańdyǵynda bolar.  Bizge qyzyq bolǵan «Jýsan ıisi» qazirgi balalarǵa qyzyq emes. Óıtkeni, búgingi balalardyń bárine ondaǵy jaǵdaı etene tanys emes bolýy múmkin. Bálkim, qazirgi zamanǵa jaqyn, búgingi ómir týraly shyǵarmalar kerek shyǵar?

- Keńes zamanynda er balalardyń eń kóp qyzyǵatyn janry detektıv bolatyn.

- Máselen, Siz bul janrda ne oqydyńyz?

- Men oqyǵan detektıv janry Kemel Toqaev aǵamyz jazǵan aýdandyq mılıtsııanyń ómiri týraly dúnıeler edi. Ol kisiniń kitaptaryn úıdegi aǵaıyndarymyz qosylyp jabylyp jatyp, oqyp, kitapty eskirtip, tozdyryp jiberetinbiz. Óıtkeni, onda shynaıy ómirge jaqyn dúnıeler, tipti sol qaınap jatqan ómirdiń óziniń izi bar edi. Búginde Qazaqstanda quqyq qorǵaý salasynda qanshama aqparat, qanshama áńgimege arqaý bolarlyq dúnıeler bar. Kúnde qylmystar ashylyp jatyr, birinen biri ótken soraqy sottar da barshylyq. Endeshe aýdandyq ishki ister basqarmasyna bar da, 1 ǵana qylmystyq isti al, bas aıaǵynan qarap jazyp shyq. Rahat Alıev, Muhtar Ábilıazov deısiń be, neshe túrli ister bar ǵoı. Jazý kerek bolsa.

Ekinshi balalarǵa qajet - fentezı janry. «AQSh-tyń ǵylymı-tehnıkalyq progreste alǵa ketýiniń bir sebebi, jasóspirimderdiń fantastıka janryn kóp oqýyna baılanysty» degen ǵalymdar tujyrymy da beker emes. Aqylǵa syımaıtyn dúnıeler jazylady. Biraq, sony oqyǵan jas bala da kúni erteń týra sol ıdeıany júzege asyrýǵa, ómirge qoldanysqa engizýge tyrysady. Fantastıka janry Reseıde de keremet damyǵan. Kitap sórelerinde 15-20 paıyzy  fentezı janry. Búgingi Reseı patrıotızminiń ımperııalyq saıasatynyń damýyna ǵalymdardyń aıtýynsha, fantastıka janry áser etken. Orystyń tabıǵatynda joq nárseniń bárin, tipti tarıhtaǵy utylystarynyń ornyn sol fantastıka janrymen jamaǵan.

Bir ǵana mysal keltirsem, bir orys adamy ótken ǵasyrlarǵa ketip qalady, sol jaqta óziniń ǵylymı izdenisteriniń arqasynda bárin jeńip, aqyr aıaǵy álemdik deńgeıdegi jeńimpaz atanady. Túpki ıdeıasy - orystar keremet degenge kelip tireledi. Bylaı qarasań túkke turǵysyz. Biraq osyny oqyǵan adam basqasha ıdeıada bolady. Sońǵy ret qazaqtyń fantastıka janryndaǵy kitabyn qashan oqydyńyz? Men biletin Janat Elshibek aǵalar sol úlken býynmen birge qalyp qoıdy. Fantastıkanyń mańyzy adamnyń boıyna bolmashy nárselerdi sińirmeıdi, kerisineshe adamzatty ǵylymı progresske ıtermeleıdi.

- Dese de, Siz ózińiz jastardyń qandaı fantastıka oqyǵanyn qalar edińiz?

- Men fantastıkadan túrli máselelerdi kúter edim. Mysaly, qýańshylyq máselesi - úlken problema ǵoı. Elestetseńiz, jappaı qýańshylyq zamanynda qazaqtyń bolmysy qandaı bolady. Erteń adam damýyna qajetti paıdaly qazbalar taýsylady. Sonda ultty, adamzatty qalaı saqtaý kerek.

- Onyń da aýyly alys emes negizi...

- Iá, munaı 30 jylda, temir-tersek 40 jylda taýsylady. Odan keıin adamzat qaıta taǵy jaǵdaıyna túse me, álde basqa birdeńe oılap taba ma? Úkimet bop, qoǵam bolyp «ınnovatsııalyq balalar» kerek dep jatyrmyz ǵoı. Ondaı balalardyń bári aspannan túspeıdi, tól ádebıetten sýsyndap qana jetiledi. Sondyqtan da men aıtar edim, qazaq halqynyń basynda turǵan shıkizat máseleleriniń sheshemin teńiz sýyn tuşy qylatyn, aýadan sý shyǵaratyn maman bolamyn degen ıdeıalary bar balalar taba alady.  Ol neden týyndaıdy? Ol ádebıetten týyndaıdy. Al ádebıet bul - mektepten ǵana alynatyn bilim emes.  Ádebıet bárin qamtyp jatyr, ádebıet - kıno, teatr, qala berdi aýdıoklıp.

- Osy usynystaryńyzdy memlekettik organdarǵa jetkizip kórdińiz be?

- Ókinishke qaraı, eki anyq qaǵıdat bar. Unasyn, unamasyn ádebıet salasynda kúshti memleketke arqa súıeýge májbúrmiz. Bizdiń naryqty alyp qarasaq ta, jalpy naryq turǵysynan úlken emes. Eń bolmaǵanda 50 mln bolǵanda memleketke «naryqtyń ózi retteıdi» dep qol siltep qoıa salýǵa bolar edi.

Zaman aǵymyna qaraı balalar ádebıetine báseke bolatyn salalar kóbeıdi qazir. Biz bala kezimizde «Rústem dastandaryn» sýretsiz-aq oqı beretinbiz. Qazir telearnalar da ádebıetke báseke bolady. Bizdiń zamanymyzda 6-7 arna ǵana bar bolatyn mýltfılm kórsetetin, sony kórý úshin gazetten aptalyq telebaǵdarlamany oqyp alyp, ýaqytyn kútip júretinbiz. Al qazir bári basqasha. Telearnalarmen básekege túsý úshin balalarǵa arnalǵan kitaptyń sýretpen bezendirilýi de keremet bolýy tıis. Buryn bir aqyn ıa jazýshy jetkilikti bolsa, qazir shyǵarmashylyq top kerek. Adamdy baýraıtyn úlken sýretshiler legi kerek. Ony kórkemdep jasaıtyn dızaıner bar. Kem degende trıo, kvartet bolyp jumys jasaýy kerek. Osy sııaqty ózinen ózi týyndaıtyn kóptegen dúnıe bar.

- Jappaı kitap oqý ıdeıasyn nasıhattaý da kemshin soǵyp jatyr dep aıta alamyz ba?

- Aıta alamyn. BAQ-ta, telearnalarda kitap oqýdy nasıhattaıtyn dúnıeler joq qazir. Keı kezde memlekettik májbúrleýshi kúshi kerek-aq. Múmkin shyǵarmashylyq ıelerin yntalandyrý, qolpashtaý kerek bolar. Máselen, kitaphana qoǵamdyq belsendiliktiń qaınar kózine aınalýy kerek. Sóıte-sóıte oǵan keletinderdiń sany kóbeıedi. Megaǵa kúnine 60 myń adam keledi. Kópshiligi - qazaq jastary. Olar mýzeıge barmasa, bálkim mýzeı solardyń artynan ózi júgirýi kerek shyǵar. Nege kópshilik baratyn sondaı oıyn saýyq ortalyqtarynda shaǵyn kórme ashpasqa? Kórgen jastar qyzyǵady emes pe, buǵan? Memleket basshysy  Nursultan Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda da dál osy máselege nazar aýdarylyp otyr. ıAǵnı, búgingi jańǵyrýdyń ózegi - sanany ózgertý. Ondaı ózgeris balalar ádebıetimen keledi.  

- Áńgimeńizge rahmet.