Infraqurylymdy damytýdyń halyqaralyq tájirıbesi
Údemeli ekonomıkalyq damý jaǵdaıynda ınfraqurylym sapasyn arttyrýǵa degen talaptyń kúsheıýi oryndy. Qazirgi álemdik ekonomıkadaǵy qaıshylyqtar men daǵdarystyń kereǵar yqpaly oryn alyp otyrǵan kúrdeli ahýal barysynda josparlanǵan bıýdjettiń durys atqarylýyn basqarý jáne júıeleý tetikterinde álemdik ozyq tájirıbelerdiń qoldanylýyna nazar aýdarýymyz zańdylyq. Bul rette memlekettik ınfraqurylymdy damytý men jetildirýde ońtaıly sheshimder qabyldaýda memlekettik-jekeshelik áriptestik qyzmeti aıryqsha oryn alady.
Qazirgi tańda Nord Europe temir jol jelisi arqyly Londannan Parıjge deıin 2 saǵat 15 mınýtta jetýge bolady. Al júkti poıyzdyń kómegimen frantsýzdyń Kale qalasynan brıtandyq Folkstoýn qalasyna deıin ne keri baǵytta kóligińizden shyqpaı-aq jetkizýge bolady. Osy jerde «Al, La Mansh buǵazy she?» degen zańdy saýal týyndaýy múmkin. Onyń jaýaby - memlekettik-jekeshelik áriptestik tetikterin utymdy paıdalanýda. Sonyń ishinde Eýropa elderiniń memlekettik ınfraqurylymdy uzaqjyldyq basym baǵytta birikken jobalar negizinde damytýdy qolǵa alyp, tyǵyryqtan birlese shyǵýdaǵy ozyq tájirıbeleri tarıhyna taǵy bir tereń úńilgenimiz artyq bolmas.
Ulybrıtanııany qurlyqqa qosý ıdeıasy adamzatty XVIII ǵasyrdan beri tolǵandyrǵan kóp máseleniń eń bir ózektisi edi. Anglııa men Frantsııa arasyndaǵy araqatynasty damytý úshin buǵaz astynan týnnel salýdy Napoleon usynǵan bolatyn. Shyndyǵynda 1802 jyly onyń ınjeneri Albert Mate-Faven usynǵan joba qazirgi tańda fantastıkalyq jáne qaýipti bolyp kórinedi. Týnnel qurylysy tasqyndy teńiz sýynyń astynda at ekıpajy jaıbaraqat qatynap, al aýa almasý buǵaz betine shyǵatyn qubyr arqyly júzege asatyn joba retinde boljanǵan bolatyn. Bul jobanyń sol kezde júzege aspaýyna eldegi turaqsyzdyq jáne zor kólemdegi memlekettik shyǵyndar sebep boldy.
Araǵa ǵasyrlar salyp, joba Anglııa jáne Frantsııa elderi basshylarynyń tender jarııalaýymen 1980 jyldan júzege asyryla bastaıdy. Jeńiske laıyqty Europont, Euroroute, Channel Expressway jáne Eurotunnel syndy 4 úmitker boldy.
Jeńiske jetken Eurotunnel kompanııasy trans-porttyq sektordaǵy memlekettik-jekeshelik áriptestikti qoldanýdyń kóshbasshysy atandy. Bastapqyda kontsessııa merzimi 55 jylǵa boljanǵanymen, onyń ýaqyty keıinnen 99 jylǵa deıin sozylyp, qurylys - ıelik etý - paıdalaný - qoldanysqa berý júıesinde júzege asyryldy.
Uly qurylys jumysy aǵylshyn jaǵalaýynan 1987 jyly 15 jeltoqsanda, al frantsýz jaǵalaýynan tek 1988 jyldyń 28 aqpanynda bastaldy. Qurylystyń aıaqtalýyna 100 metr qalǵan kezde aǵylshyn jáne frantsýz burǵylaýshylary eki júzdi balǵa shoty men kúrekter kómegimen eki shetti qosý úshin kishigirim týnnel qazdy.
1990 jyldyń 1 jeltoqsanynda buǵaz betinen 40 metr tereńdikte brıtan jáne frantsýz úńgileý brıgadasy kezdesti. Dálsizdik kóldeneńinen 358 mm-ge, al tiginen alǵanda 58 mm boldy. 7 jyl kóleminde 13 myń ınjener men jumysker kúshimen júzege asyrylǵan joba 1991 jyly aıaqtaldy. Aǵylshyndar tarapynan 84 km, al frantsýz tarapynan 69 km týnnel jasaldy.
Eýrotonneldi saltanatty túrde 1994 jyly 6 mamyrda Ulybrıtanııa patshaıymy Elızaveta ІІ men Frantsııa prezıdenti Fransýa Mıtteran ashty. Osyndaı qıyndyqtan ótken joba 1994 jyly júzege asyrylyp, Eýropa elderi birigýiniń myzǵymas sımvoly retinde ereshe mańyzǵa ıe boldy.
Eýrotonnel qurylysynyń salynýy men qoldanysqa berilý tarıhy memleket pen bıznes seriktestiginiń jarqyn mysaly. Budan biz memlekettik-jekeshelik áriptestiktiń qoldanylý aıasy barynsha keń ekenin baıqaımyz.
Qazaqstandaǵy Memlekettik-jekeshelik áriptestik týraly zań ekonomıkanyń barlyq derlik salasynda qoldanýǵa múmkindik berip otyr. Árıne, bul turǵyda usynylatyn qandaı da bolmasyn qundy da mańyzdy jobanyń «ıdeıadan bastap naqtyly iske asyrylý» jolynan ótýi - ekonomıka zańdylyǵy. Bul jerde eń mańyzdysy basty ózek - ıdeıa bolyp tabylady. Eýrotonneldiń paıda bolý tarıhy onyń bastapqy asa bedeldi jobadan iri bıznes jobaǵa ulasýynyń shejiresi desek asyra aıtqandyq bolmas. Ol búgingi kúnge deıin mol tabys kózi ǵana emes, sonymen qatar onyń negizin qalaýshy tulǵanyń esimin máńgi este qaldyrýdyń jarqyn úlgisi bolyp otyr.