І.Ispanov: Sýdıalardy daıarlaý júıesin jańǵyrtý - zaman talaby
Eldegi sot tóreligi júıesiniń damýy qoǵamdaǵy ekonomıkalyq, áleýmettik, quqyqtyq jáne ózge de salalardy jańǵyrtýdaǵy basymdyqqa ıe faktorlardyń biri bolyp tabylady. Sebebi, qoǵamdaǵy turaqtylyqty saqtaý, quqyq ústemdigin qamtamasyz etý, qoǵam men memlekettiń múddesin múltiksiz qorǵaý, azamattardyń quqyqtar men bostandyqtarynyń tıimdi qorǵalýyn júzege asyrý sot organdarynyń negizgi mindeti bolyp tabylady. Dál osy mindet, óz kezeginde, sýdıalardan joǵary bilim men ómirlik tájirıbe, ar-ojdan ustanymy men zańdy durys qoldaný daǵdylaryn talap etedi.
Joǵary bilikti sýdıalar korpýsyn qalyptastyrý úshin sot júıesiniń kadrlaryn daıarlaý baǵytyndaǵy talaptardyń artýy elimizde júrgizilip jatqan ınstıtýtsıonaldyq reformalardan týyndap otyr.
Qazirgi tańda qoldanystaǵy zańnamaǵa sáıkes bolashaq sýdıalardy daıarlaý men oqytýdyń balamaly eki jolymen júzege asyrylyp keledi: birinshisi - mamandandyrylǵan magıstratýra, ekinshisi - biliktilik emtıhanyn tapsyra otyryp, sottarda taǵylymdamadan ótý. Osy rette mamandandyrylǵan magıstratýrada biliktilik emtıhanyn tapsyrǵan tulǵalar taǵylymdamadan ótýden bosatylatyndyǵyn atap ótken jón.
2004 jyldan bastap mamandandyrylǵan magıstratýradaǵy oqytý protsesin Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń janyndaǵy Memlekettik basqarý akademııasynyń Sot tóreligi ınstıtýty júzege asyryp keldi. Osy kezeń ishinde atalǵan magıstratýrany 585 adam bitirip shyqty. 2006 jyldan bastap 290 magıstr sýdıa bolyp taǵaıyndalǵan. Qazirgi tańda jergilikti sottarda magıstratýranyń 254 túlegi sýdıa bolyp qyzmet atqarsa, onyń 7-eýi - aýdandyq jáne mamandandyrylǵan sottardyń tóraǵasy, 4-eýi - oblystyq sottyń sýdıasy bolyp jumys isteýde.
Osy oraıda Memlekettik basqarý akademııasynda memlekettik tapsyrys esebinen oqyp, quqyq magıstri dárejesin alǵandardyń jartysynan astamy sýdıa bolǵan joq. Sondyqtan da jaı ǵana quqyq magıstrin emes, bolashaq sýdıalardy maqsatty túrde daıarlaıtyn joǵary oqý ornyn qurý qajettigi týyp otyr.
Sýdıalyqqa úmitkerlerdi beıindi oqytýmen aınalysatyn oqý oryndary álemniń kóptegen elderinde, atap aıtqanda, Frantsııada, Túrkııada, Italııada, Ispanııada, Lıtvada, Chehııada, Kanadada, Japonııada bar. Osy oraıda kóptegen elderde bolashaq sýdıalardy daıarlaıtyn mamandandyrylǵan oqý oryndary aıryqsha mártebege ıe jáne joǵary sot organynyń janynda qurylǵan.
Ult Josparyna sáıkes sot júıesiniń kadrlaryn daıarlaıtyn joǵary oqý ornyn joǵary sot organynyń qaramaǵyna berý sot qyzmetiniń erekshelikterin eskere otyryp, oqý protsesin jetildirýge jáne ony joǵary sapalyq deńgeıge kóterýge múmkindik beredi.
Memleket basshysynyń Jarlyǵyna sáıkes aıryqsha mártebege ıe Sot tóreligi akademııasy sýdıalyq kadrlardy daıarlaýda oqý, ǵylym jáne ádistemelik salalary boıynsha negizgi qaǵıdalardy ázirlep, engize alady, mamandardy daıarlaýdyń jańa baǵyttaryn aıqyndaıdy, olardy oqytýdyń merzimderi men túrlerin belgileıdi. Osylaısha, Akademııa oqytýdyń mazmuny men oqytý qyzmetin uıymdastyrýdy derbes júzege asyrady.
Joǵary oqý ornynan keıingi bilim berýdiń jalpy oqytý baǵdarlamalaryn iske asyrý, sýdıalar men sot júıesi qyzmetkerleriniń biliktiligin arttyrý, olardy qaıta daıarlaý, sondaı-aq ǵylymı qyzmetti júzege asyrý Sot tóreligi akademııasynyń negizgi baǵyttaryna jatady. Akademııa qyzmetiniń árbir baǵytyn jekelegen ınstıtýttar atqaratyn bolady.
Budan bylaı zań ǵylymy, bilim berý men sot praktıkasy sekildi quramdas bólikterdiń ózara baılanysy sýdıalyq kadrlardy daıarlaýdyń irgetasyn quraıtyndyǵyn atap ótken jón.
Sýdıalar korpýsynyń kásibı deńgeıine qazirgi zamannyń qoıatyn talaby kún ótken saıyn artyp keledi, soǵan sáıkes bolashaq sýdıalardy daıarlaý eń joǵary standarttarǵa sáıkes kelýi kerek.
Joǵarǵy Sot bolashaq sýdıalardy daıarlaýdyń álemdik tájirıbesin zerdeledi. Sot tóreligi ınstıtýtynyń bilikti professorlyq-oqytýshylar quramynyń sabaqtastyǵyn saqtaı otyryp, árbir oqytýshynyń jańa talaptar men standarttarǵa sáıkestigi jaǵdaıynda oqytý protsesin negizinen frantsýz tájirıbesi boıynsha júzege asyrý kózdelip otyr. Bul júıege sáıkes, bolashaq sýdıalar aýdıtorııadaǵy teorııalyq oqýmen qatar, sottarda taǵylymdamadan ótetin bolady.
Akademııanyń professorlyq-oqytýshylar quramyn qalyptastyrýda bilim berý qyzmetin lıtsenzııalaýǵa qoıylatyn biliktilik talaptary eskerildi. Teorııa men tájirıbeniń ózara baılanysyn kúsheıtý maqsatynda Akademııadaǵy sabaqtarǵa jumys istep júrgen sýdıalardy tartý kózdelip otyr. Mundaı tásil óz kezeginde sýdıalar korpýsy úshin joǵary bilikti kadrlar daıarlaýǵa kepil bolyp tabylady.
Akademııanyń oqý baǵdarlamasy magıstranttardyń sot tóreligin júzege asyrýdyń tájirıbelik daǵdylaryn qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan. Oqýdyń ekinshi jyly ishinde magıstratýra tyńdaýshylary aýdandyq sottarda praktıkadan ótetin bolady. Olar sottarda protsesti júrgizý ónerin, protsestik qujattardy qurý daǵdysyn meńgeretin bolady. Akademııada oqý kezeńinde magıstranttardyń sheteldik taǵylymdamadan ótý múmkindiginiń qarastyrylýy olardyń bilimin tereńdetýge jasalǵan múmkindik bolyp tabylady.
Sot tóreligi akademııasy jumys istep júrgen sýdıalar men sot júıesi qyzmetkerleriniń biliktiligin arttyrýmen jáne qaıta daıarlaýmen aınalysatyn bolady. Akademııa qyzmetiniń bul baǵyty mańyzdy bolyp tabylady, sebebi oqý protsesiniń úzdiksiz júrgizilýi sot júıesindegi bilim berýdiń negizgi qaǵıdattarynyń biri bolyp tabylady.
Sot tóreligi akademııasynyń ózindik ǵylymı zertteýlerdi júrgizýi ǵylym, oqytý jáne praktıka arasyndaǵy ajyramas baılanysty qamtamasyz etedi, respýblıkadaǵy sýdıalar kadrlaryn daıarlaý men qaıta daıarlaý baǵytyndaǵy ǵylymı bazanyń negizin quraıdy. Osylaısha, otandyq joǵary bilikti sýdıalar korpýsyn daıarlaýdyń irgeli negizi qalyptasty deýge bolady.
Qazirgi tańda Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Sotynyń janyndaǵy Sottardyń qyzmetin qamtamasyz etý departamenti Sot tóreligi akademııasymen birlesip, Memleket basshysynyń Jarlyǵynan týyndaıtyn jumystardy júzege asyrýda: Akademııa jarǵysynyń jobasy ázirlendi, oqý ornynyń qyzmetin lıtsenzııalaýǵa qajetti is-sharalar júrgizilýde, sondaı-aq oqýǵa qabyldaý erejesi ázirlenýde.
Magıstratýra túlekteri biliktilik emtıhanyn tapsyrǵannan keıin sýdıa laýazymyna arnalǵan konkýrsqa qatysa alady. Magıstratýradaǵy oqýdy aıaqtaǵan jáne sýdıalyq laýazymǵa emtıhan tapsyrǵan tulǵalar «Qazaqstan Respýblıkasynyń sot júıesi jáne sýdıalardyń mártebesi týraly» Konstıtýtsııalyq zańǵa sáıkes sýdıalarǵa qoıylatyn talaptarǵa sáıkes kelýi tıis.
Qoryta aıtqanda, «100 naqty qadam» Ult Josparynda kózdelgen sýdıalardy oqytý men tájirıbe arasyndaǵy ózara baılanysty kúsheıtý baǵytyndaǵy jumystardyń jemisti júrgizilýi elimizdegi bilikti sýdıalar korpýsyn qalyptastyryp qana qoımaı, azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaýdaǵy sottyń tıimdiligin artyra otyryp, zań ústemdigin qamtamasyz etýge yqpal etedi.
Іlııas Ispanov,
Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Sotynyń janyndaǵy
Sottardyń qyzmetin qamtamasyz etý departamentiniń basshysy